گزارشی از درس خارج فقه داروسازی در حوزه علمیه خراسان

یکی از اقدامات ارزشمند و تحولی در حوزه علمیه خراسان در سالهای اخیر برگزاری دروس خارج فقه سلامت است که از سال ۹۸ به همت هیئت اندیشه ورز دین، سلامت و سبک زندگی این حوزه آغاز شد، در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ نیز برای سومین سال متوالی این دروس برگزار خواهد شد.

به گزارش شبکه اجتهاد، یکی از موضوعاتی که در سال تحصیلی جدید در دروس خارج فقه سلامت مورد بررسی قرار خواهد گرفت مباحث فقه داروسازی است که توسط حجت‌الاسلام والمسلمین محسن ملکی ارائه خواهد شد.

هیئت اندیشه ورز دین، سلامت و سبک زندگی به منظور آشنائی بیشتر استاد با سرفصلهای درس مزبور نشست هم اندیشی با حضور ایشان و جمعی از اساتید دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی مشهد برگزار نمود که گزارش نشست مزبور در ادامه خواهد آمد.

در ابندای این نشست، حجت‌الاسلام روحانی، دبیر هیئت اندیشه ورز دین، سلامت و سبک زندگی در تشریح فعالیت‌های اخیر درباره دین و سلامت در حوزه علمه خراسان، گفتند: «در مهر سال ۹۸ اقدامی تقریبا بی سابقه در حوزه‌های علمیه صورت گرفت و ۴ درس خارج فقه با عنوان فقه سلامت، اختصاص یافت و اساتید مبرز حوزه علمیه این پیشنهاد را پذیرفتند. در دو سال گذشته این دروس به خوبی و با استقبال طلاب، حوزه علمیه و مراکز مرتبط مانند دانشگاه علوم پزشکی برگزار شد؛ و در این مدت هم اندیشی‌هایی هم صورت گرفته است که این اقدام شاید از بهترین جلوه‌های وحدت حوزه و دانشگاه باشد. چرا که اساتید و متخصصین حوزوی و دانشگاهی اینگونه با یکدیگر مذاکره و هم اندیشی خواهند کرد».

او در ادامه و در تشریح جهت برگزاری این نشست اظهار داشت: «امسال در راستای همین طرح، استاد ملکی تصمیم گرفتند که بحث فقه داروسازی را پی گیری کنند که تقریبا مساله تازه‌ای است و سابقه‌ای ندارد. قهرا برای به دست آوردن چارچوب فنی بحث، باید جلساتی تشکل شود و موضوعاتی که از نظر فقهی محل سوال است از طرف متخصصین داروسازی مطرح شود؛ مثلا وجود الکل در دارو‌ها یا مضرات دارو در کنار فایده‌های دارو مانند واکسیناسیون که بحث روز است و…. لهذا این جلسه تشکیل شد تا این بحث مطرح شود و کارشناسان فن اظهار نظر کنند که ما در چه موضوعاتی‌ می‌‌توانیم مباحث فقهی را دنبال کنیم.»

سپس حجت‌الاسلام والمسلمین محسن ملکی استاد دروس خارج حوزه علمیه مشهد بر رابطه تنگاتنگ علم و دین تاکید کرده و گفت: «از علومی که در اختیار دین قرار‌ می‌‌گیرد علوم تجربی است و علوم تجربی مکمل علوم معرفتی و معرفت شناسی حتی در حوزه اعتقادات و فروع دین هستند و محل بحث امروز ما نیز رابطه علوم تجربی با فروعات دینی است. مساله مورد نظر ما مستحدثات هستند که در زمان معصومین نبوده و اکنون فعل مکلف شده اند؛ مثلا مکلفی‌ می‌‌خواهد فلان چیز را به عنوان دارو بنوشد یا بخورد یا تزریق کند، حال فقه در پی این است که بداند این فعل مکلف حلال است یا حرام است. لذا فقه باید پاسخگو باشد. فقه امامیه به روز، پاسخگو و مبتنی بر وحی است و معتقدیم که قواعد دینی تا قیامت پاسخگو هستند».

او در باب اهمیت موضوع شناسی افزود: «مساله امروز ما موضوع شناسی است. حکم از طرف شارع مقدس مطرح شده و به صورت کلیات است. آنچه نو‌ می‌‌شود موضوعات هستند که باید منطبق بر احکام شوند. محقق باید در ابتدای امر کاوش کند و به موضوع شناسی بپردازد. به نظر‌ می‌‌رسد در چند محور کلی از جمله مطالب زیر باید از متخصصین امر دارو سازی کمک گرفت:

۱- دارو چییست؟ در فرهنگ علمی جدید به چه چیز دارو‌ می‌‌گویند؟

۲- داروی پیش گیری کننده و درمان کننده چست؟

۳- بر خی داور‌ها منشا حیوانی دارند حال از چه حیواناتی گرفته‌ می‌‌شوند؟ برخی منشا گیاهی دارند وگاه شیمیایی. ما باید آن را بشناسیم. درواقع منشا شناسی داروها.

همچنین کیفیت ساخت و مصرف و …. وظیفه ما این است که ابتدا موضوعات جدید را شناسایی کنیم و براساس قواعد فقهی پاسخ آنها را به دست آوریم تا معتقدین و متشرعین هر دارویی را مصرف نکنند. ایشان باید هم نظر به علم داشته باشند و هم دین. ما معتقدیم تا ابد ممکن است که هر رفتاری را مبتنی بر دین و شریعت انجام داد. خداوند طبیعت را به نحوی ایجاد کرده که مطابق با شریعت است. این اعتقاد ما و سنت الهی است. عالم تکوین با عالم تشریع تطابق دارد. حال توقعی که از متخصصین داریم این است که موضوعات را معین و تبیین کنند تا محققان حوزوی بتوانند به بیان حکم آنها بپردازند. گاه مشاهده‌ می‌‌شود حرفهای غلطی در طب سنتی و اسلامی زده‌ می‌‌شود که که بدون اطلاع کافی، علم تجربی را کنار‌ می‌‌گذارند و خود را بی نیاز‌ می‌‌دانند. معتقدیم طب اسلامی نداریم و اسلام در وهله اول آمده تا انسان بسازد و جهات مادی را به عرف عام و خاص محول کرده است».

در ادامه این نشست دکتر وحدتی از اساتید دانشکده داروسازی با تاکید بر تخصصی بودن شاخه‌های مختلف داروسازی و نیاز به استفاده از دانش گروه‌های مختلف علمی در این زمینه به تبیین اجمالی محور‌های بیان شده پرداخت و گفت: «دارو به ماده‌ای‌ می‌‌گویند که با مصرف آن بخشی از پازل درمانی کامل‌ می‌‌شود. ممکن است دارویی برای تشخیص استفاده شود مانند داروی رادیولوژی که خاصیت درمانی ندارد و به تشخیص کمک‌ می‌‌کند؛ مثلا گرفتگی در عروق با دارویی که تزریق‌ می‌‌شود و عکسی که‌ می‌‌گیرند تشخیص داده‌ می‌‌شود.

بخش دیگر داروها مربوط به پیشگیری است. داروهایی مانند واکسن‌ها که سبب پیشگیری از بروز بیماری هستند که البته ممکن است منشا بیولوژیک داشته باشند. داروهای پیشگیری الزاما بیولوژیک نیستند مانند برخی گیاهان داروئی که به عنوان جلوگیری کننده از آسیب‌ها مطرح‌ می‌‌شوند. آنتی اکسیدان‌ها از این دسته‌ می‌‌باشند که از فرایند‌های مرتبط با آسیب ناشی از اکسیداسیون جلوگیری‌ می‌‌کنند و نقش پیشگیری کننده دارند و درمانی نیستند. بخش عمده داروها هم در درمان و کنترل بیماری استفاده‌ می‌‌شوند؛ که کنترل بیماری به دو شکل ممکن است:

۱- ریشه کنی بیماری؛ مانند آنتی بیوتیک‌ها که جهت درمان عفونت استفاده‌ می‌‌شوند و سبب خارج کردن عفونت به طور کلی از بدن‌ می‌‌شوند. این دسته از داروها اندک هستند.

۲- داروهای تسکین دهنده و تخفیف دهنده که بخش اعظم داروها را تشکیل‌ می‌‌دهند. این دسته از داروها بیماری را از بین‌ نمی‌‌برند ولی کنترل‌ می‌‌کنند به نحوی که شخص بتواند زندگی نرمالی داشته باشد؛ مانند داروی کنترل فشار خون.‌ نمی‌‌شود فشار خون را از بدن کسی بیرون کرد؛ بلکه دارو، فشار خونی که آسیب رسان است را کنترل‌ می‌‌کند. بیش از ۸۰ تا ۹۰ درصد بیماری‌ها اینگونه درمان‌ می‌‌شوند. بیمار با استفاده از این داورها زندگی مطلوب تری خواهد داشت».

او در پاسخ به پرسشی در باب ضرر و فایده دارو‌ها و احتمال مساوی بودن ضرر و فایده یک دارو گفت: «قطعا‌ می‌‌دانیم که داروها هم اثرات مفید دارند و هم‌ می‌‌توانند ضرر ایجاد کنند. در منطق درمانی زمانی‌ می‌‌توانیم دارویی را تجویز کنیم که منافع این دارو از ضرر‌های احتمالی آن بیشتر باشد؛ البته تشخیص این مساله به عهده پزشک است. هرچند در برخی موارد اجتناب ناپذیر است مانند بیماری‌های مزمن که علی رغم وجود برخی مضرات دارو‌ نمی‌‌توان آن را تجویز نکرد. عموما در فرایند تایید یک دارو این گونه است که باید فواید آن از مضرات آن بیشتر باید باشد و مساوی نیستند. البته گفته شد که تشخیص منفعت و ضرر برای بیمار، وضعیت بالینی و تداخل‌ها به عهده پزشک است».

در ادامه، دکتر‌هادی زاده استاد گروه شیمی داروی دانشکده داروسازی در تبیین پرسشی مبنی بر منشا داروها و احتمال اینکه موضوع نجاست و پاکی قرار بگیرند و یا اینکه از مخدرات درست شده باشند، اظهار داشت: «بخش عمده داروهایی که تولید‌ می‌‌شوند ترکیبات شیمیایی هستند و منشا معدنی دارند و موضوع نجاست و پاکی نیستند. این دارو‌ها عموما مشکل نجاست و پاکی ندارند مگر جایی که د رفرایند تولید نیاز باشد از حلّال‌هایی مانند الکل استفاده شود، این موارد‌ می‌‌توانند موضوع پاکی و نجسی واقع شوند. خود معادن و مواد اولیه قابل استفاده نیستند لذا موضوع نجاست پاکی قرار‌ نمی‌‌گیرند. گاه ماده‌ای با الکل ترکیب‌ می‌‌شود و دیگر الکل نیست و نهایتا ماهیت تازه‌ای به وجود‌ می‌‌آید. در حلّال‌ها نیز الکل، فرایند را انجام‌ می‌‌دهد و بعد از بین‌ می‌‌رود».

استاد گروه سم شناسی دانشکده دارو سازی در اشاره به ضرر و فایده دارو‌ها خاطرنشان کرد که در مصرف دارو‌ها و حتی مواد غذایی مضر بودن آن بستگی به دز مورد مصرف دارد؛ مانند نمک که‌ می‌‌تواند در مقادیر بالا و غیراستاندارد تبدیل به سم شود، لذا دز مصرفی بسیار تعیین کننده است. ویتامین ث در مواد طبیعی هم هست و نیاز طبیعی بدن حدود ۵۰ میلی گرم است در صورتی که در برخی بیماری‌ها مانند کرونا تا ۲۵ گرم هم مفید است. دز دارو بسته به نوع بیماری و نیاز بیمار مشخص‌ می‌‌شود.

پرسش دیگری مطرح شد که ممکن است فقیه تشخیص دهد دارویی مشکل شرعی داشته باشد، نظام دارو سازی قابلیت این بدل سازی را دارد؟

در پاسخ به این سوال دکتر عباسپور استاد گروه داروسازی صنعتی دانشکده داروسازی بیان کرد: در برخی مواد دارویی مانند استامینوفن کودک، برای حل شدن در آب مقادیری الکل در مواد سازنده آن استفاده‌ می‌‌شود؛ اما اکنون به صورت سوسپانسیون نیز موجود است که این مشکل را ندارد. یا ژلاتین هم‌ می‌‌تواند از خوک باشد هم از گاو. این قابل تبدیل است و‌ می‌‌تواند بدل حلال پیدا شود.

دکتر وحدتی در ادامه به بیان نکاتی درباب مساله ارتباط وظایف شرعی پزشک و داروساز با بیمار پرداخت و ادامه داد: «از مسائلی که در دانشگاه مغفول مانده این پرسش‌هاست که وظایف شرعی پزشک، یا داروساز و امثالهم در ارتباط با بیمار چیست؟ درسی داریم به نام اخلاق پزشکی و اخلاق داروسازی. در این مباحث سرفصل‌های تعریف شده را بیان‌ می‌‌کنیم؛ اما چیزی که جای خالی آن حس‌ می‌‌شود وظیفه من نسبت به فردی است که مثلا به داروخانه‌ می‌‌آید. دارویی تجویز شده که من‌ می‌‌دانم خطاست یا بیمار به آن دارو نیازی ندارد؛ گاه دو دارو با کیفیت واحد و قیمت متفاوت هست آیا فروش این دارو دِینی ایجاد‌ می‌‌کند یا نه؟ و امثال این پرسش‌ها. از جمله مسائل قابل طرح در مباحث فقهی است؛ و تلفیق اخلاق و فقه در مسائل مربوط به داروسازی ضروری است».