شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
آیت‌الله جعفر سبحانی گفت: در عصر حاضر نوع دیگر در نگارش فقه پدید آمده است؛ نگارش فقه بر طبق موضوعات و به صورت الفبایی که کاملاً شیوه نوظهوری است و کار آسانی نیست؛ زیرا چه بسا جایگاه مسئله‌‌ای از نظر تنظیم الفبایی باید در آغاز کتاب قرار گیرد ولی جایگاه آن در کتاب دیات است؛ و این نوع کار همت جمعی را می‌طلبد که در پرتو کوشش همگان کار سامان یابد.
به گزارش شبکه اجتهاد، مراسم رونمایی از ۱۶ جلد از کتاب «موسوعه الفقهیه المیسره» نوشته استاد محمدعلی انصاری شوشتری با پیام تصویری آیت‌الله جعفر سبحانی و سخنرانی اساتید محسن اراکی، ابوالقاسم مقیمی حاجی و رضا اسلامی در سالن همایش‌های دانشکده اصول الدین قم برگزار شد.
آیت‌الله جعفر سبحانی در پیامی تصویری به مراسم رونمایی از کتاب «موسوعه الفقهیه المیسره»، ضمن تحسین این کتاب فقهی گفت: آیین اسلام بر دو اصل استوار است؛ یکی باورها شامل ایمان به خدا و روز رستاخیز و دیگر موضوعات عقیدتی می‌باشد و دیگری احکام و تکالیف که شیوه‌های زندگی فردی و اجتماعی را به انس‌‌آن‌ها می‌آموزد. ایشان افزود: مرجع اصلی در تبیین معارف و احکام کتاب خدا، سنت رسول خدا و احادیث جانشینان معصوم و خرد فطری است.
معظم‌له در تشریح اصل اول تصریح کرد: گروهی از علماء، مسائل عقیدتی را در هر قرنی با مقتضیات زمان مطرح کرده و از آن دفاع نموده‌‌‌اند و تا به امروز صدها کتاب کلامی به شیوه‌های گوناگون تألیف شده و سدی محکم در برابر شبهه انگیزان می‌باشد؛ رساله امام صادق علیه‌السلام به نام توحید مفضل و بیانات امام هشتم علیه‌السلام در نشست طوائف مختلف از مادی گرفته تا اهل کتاب و غیر آن‌ها و همچنین رساله امام‌هادی علیه‌السلام در مورد جبر و تفویض نشانه اهمیت دادن اهل‌بیت علیهم‌السلام به اصل نخست بوده است.
آیت‌الله سبحانی در ادامه با اشاره به اینکه درباره احکام و تکالیف فردی و اجتماعی از قرون نخست تا به امروز، کتاب‌های فراوانی تألیف شده است اظهار داشت: بخشی از آن کتب در اثر مرور زمان و آتش اختلافات از بین رفته و قسمتی از آن‌ها باقی مانده است.
معظم‌له خاطرنشان کرد: مرور زودگذر بر آثار باقی مانده از قرن سوم تا به امروز حاکی از آن است که علماء در هر زمان با توجه به شرایط زمان و مکان دست به تألیف و تصنیف زده اند؛ روزگاری بخاطر حفظ متون کلمات پیشوایان معصوم علیهم السلام، کتاب‌های فقهی به شکل ذکر سند و متن بوده و اصول اربعمائه بر همین شیوه تألیف شده که قسمتی ناچیز از آن باقی مانده و پس از گذشت اندکی از زمان، شرایطی ایجاب کرد کتاب‌های فقهی به شکل حذف سند و حفظ متن نگارش یابد و کتاب‌های فقه الرضا و المقنع شیخ صدوق به همین شیوه نگارش یافته است؛ حتی این نوع نگارش تا اواخر قرن چهارم ادامه داشته و کتاب‌های المقنعه شیخ مفید و نهایه شیخ طوسی بر همین شیوه تألیف شده اند.
اثر ارزشمند «موسوعه الفقهیه المیسره» یکی از افتخارات حوزه است
آیت‌الله سبحانی در ادامه ضمن تأکید بر تحول عظیم در نگارش فقه بر اثر پیشرفت فرهنگ اسلامی و دگرگونی شرایط جامعه علمی گفتند: در مورد کتاب التهذیب ابن جنید و کتاب المتمسک بحبل آل الرسول ابن ابی عقیل عمانی در گشودن این مورد تأثیر بسزایی داشت این شیوه از نگارش در طول زمان به تدریج رو به تکامل نهاده و مبسوط شیخ طوسی و سرائر ابن ادریس و شرایع محقق حلی و گستره‌های علامه حلی به نام‌های متهی المطلب فی تحقیق المذهب یا تذکره الفقهاء نمونه‌های بارز از این نوع نگارش می‌باشد.
ایشان استمرار این نوع نگارش را از قرن هفتم هجری به بعد شمرده و بیان داشت: آثار شهید اول، محقق ثانی و محقق اردبیلی تا برسد به کتاب ارزشمند جواهرالکلام همگی از این نوع پیروی کرده‌‌‌اند و آثار ارزشمندی از خود به یادگار نهاده اند؛ و اصولاً یکی از دلایل خاتمیت شریعت اسلام همین گستردگی احکام آن است که هرگز بشری نمی‌تواند این همه احکام را که مطابق عقل و فطرت است برای جامعه به ارمغان آورد.
این استاد برجسته حوزه علمیه قم سپس به بررسی موسوعه فقهیه میسره از منظر نگارش فقه به شیوه دیگر پرداخت و تصریح کرد: آثار مانده از گذشتگان و فقیهان حاضر که بر اساس تنظیم مسائل طبق کتاب‌ها و ابواب فقهی است غالباً هر مسئله که مربوط به یکی از این ابواب می‌باشد مورد بحث و بررسی قرار گرفته است؛ ولی در عصر حاضر نوع دیگر در نگارش فقه پدید آمده است؛ نگارش فقه بر طبق موضوعات و به صورت الفبایی که کاملاً شیوه نوظهوری است و کار آسانی نیست؛ زیرا چه بسا جایگاه مسئله‌‌ای از نظر تنظیم الفبایی باید در آغاز کتاب قرار گیرد ولی جایگاه آن در کتاب دیات است؛ و این نوع کار همت جمعی را می‌طلبد که در پرتو کوشش همگان کار سامان یابد.
معظم‌له کتاب موسوعه الفقهیه المیسره را نمونه بارز از این نوع نگارش دانست و گفت: اگر کسی از دور بر این اثر بنگرد تصور می‌کند که جمعی از فقیهان دور هم گرد آمده‌‌‌اند و به چنین تألیفی دست یازیده‌‌‌اند ولی واقع به گونه‌‌ای دیگر است؛ زیرا یک شخصیت علمی و فقیهی ارجمند یعنی حجت‌الاسلام والمسلمین آیت‌الله شیخ محمدعلی انصاری در پرتو همت بالا و عزم راسخ و تتبع گسترده این اثر را به تنهایی پدید آورده است و هرچند برخی از عزیزان در پاره‌‌ای از امور او را یاری کرده‌‌‌اند ولی اثرآفرین خود ایشان است.
ایشان با اشاره به برخی ویژگی‌های این کتاب افزود: از ویژگی‌های این اثر نگارش به صورت موجز و دلپذیر بودن است و تتبع در اقوال و ادله مایه اطناب نگشته است؛ در تمام مباحث رأی مشهور را نادیده نگرفته و افکار نوظهور در میان حقوق دانان غربی و شرقی در او اثر نگذاشته است.
آیت‌الله سبحانی در پایان ضمن تبریک به نگارنده کتاب «موسوعه الفقهیه المیسره» بیان داشت: ما این اثر ارزشمند را که یکی از افتخارات حوزه است به مؤلف و کسانی که او را یاری کرده‌‌‌اند تبریک می‌گوییم و توفیقات همگان را از خداوند متعال خواهانیم؛ و اینجانب از این نقطه دور به همه حاضران در این همایش عرض ادب گفته و توفیقات همگان را از خداوند خواستارم.
«موسوعه الفهیه المیسره» کتابی مغنی است
استاد محسن اراکی، رئیس هیئت امنای مجمع الفکر الاسلامی نیز در سخنانی گفت: یکی از برترین شخصیت‌هایی که از آغاز تأسیس مجمع الفکر الاسلامی در آن حضور داشته و افتخار آفرینی کرده‌‌‌اند استاد انصاری بوده است؛ برای ایشان طول عمر و سلامتی روزافزون را از خداوند مسئلت داریم.
عضو شورای عالی حوزه‌های علمیه، افزود: موسوعه فقهیه میسره اولین اثری است که جامع بین عمق، آسانی دسترسی به مطالب و شمول کامل نسبت به مسائل فقهی می‌باشد. این کتاب در عین اختصار، جامع بوده و غالباً مغنی است.
اراکی، موسوعه التاریخ الاسلامی را یکی دیگر از آثار ارزشمند تولید شده از سوی مجمع الفکر الاسلامی دانست و گفت: موسوعه مؤلف الامامیه سومین موسوعه بزرگ و ارزنده‌‌ای که تاکنون ۲۳ جلد آن از سوی این مجمع به تألیف و چاپ رسیده و ادامه آن نیز در حال نگارش است.
رئیس هیئت امنای مجمع الفکر الاسلامی ادامه داد: موسوعه السنت الشریفه چهارمین موسوعه در دست تألیف از سوی مجمع است که تطبیق فقه با نیازهای روز محور اصلی این کتاب ارزشمند می‌باشد.
مقایسه «موسوعه الفهیه المیسره» با «موسوعه الفقهیه الکویتیه»
حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالقاسم مقیمی حاجی، معاون پژوهش حوزه‌های علمیه در آیین رونمایی از ۱۶ جلد «موسوعه الفقهیه المیسّره» به مقایسه این موسوعه با موسوعه فقهیه کویتیه پرداخت و گفت: نقش موسوعه‌های موفق در این جا مشخص می‌شود که هم برای عموم محققان و پژوهشگران و در عین حال برای متخصصان استفاده داشته باشند. از آنجا که در موسوعه‌ها باید بر اساس نظام الفبایی مسائل فقهی تفریق گردند، پس توجه به حیثیات و نکات کلیدی موضوعات فقهی بسیار لازم بوده و همین امر کار را برای مؤلف دشوار می‌کند.
مقیمی حاجی خاطرنشان کرد: تجمیع متفرقات یکی دیگر از کارهای طاقت فرسا در نگارش موسوعه‌ها می‌باشد؛ با وجود در دسترس بودن امکانات کامپیوتری در عصر حاضر اما باز هم شناخت موضوعات و ماهیت ابواب و مسائل فقهی نیاز به تلاش علمی دارد.
وی موسوعه جمال عبدالناصر را که در مصر نوشته شد دارای مشکلاتی دانست و گفت: تألیف موسوعه الفقهیه الکویتیه که وزارت اوقاف کشور کویت پشتیبان نگارش آن بود ۳۰ سال زمان برد؛ چاپ این موسوعه در ۴۵ جلد و در سال ۱۴۲۷ هجری قمری به پایان رسید.
معاون پژوهش حوزه تصریح کرد: نویسندگان موسوعه الفقهیه الکویتیه به علمای کویت اختصاص نداشته و مؤلفینی از کشورهای مختلف آن را نوشته اند.
وی با اشاره به اینکه بسیاری از دانش نامه‌ها و به عبارت عربی موسوعه‌ها متأسفانه بر اساس مدخل‌های همانند فرهنگ نامه‌ها نوشته شده اند، افزود: خوشبختانه چنین خلطی را در مدخل‌های موسوعه فقهیه میسره نمی‌بینیم؛ این امر احاطه علمی می‌خواهد.
مقیمی حاجی بیان داشت: در موسوعه میسره به هیئت کلمه اکتفا شده است و این یکی از تفاوت‌های این کتاب با موسوعه کویتیه می‌باشد.
وی گفت: ملحق اصولی در موسوعه میسره به شکل جامع تر از موسوعه کویتیه آمده است. در موسوعه میسره در ۵ جلد آغازین آن بسط و شرح خوبی رعایت شده است؛ در این ۵ جلد مطالب نه ممل هستند و نه فاقد بسط متوازن می‌باشند.
معاون پژوهش حوزه با تأکید بر اینکه از جلد ۵ به بعد موسوعه میسره مداخل آن دارای بسط بیشتر شده اند، عنوان داشت: از اینجا به بعد مؤلف سعی داشته نکات و ظرایف مدنظر علما و فقها را ذکر کند و از یادآوری آن‌ها به سادگی نگذرد.
مقیمی حاجی گفت: موسوعه کویتیه و میسره از دو مکتب فقهی می‌باشند و خیلی نمی‌توان مطالب آن‌ها را با یکدیگر مقایسه نمود. در موسوعه میسره در انتهای هر مدخل مظان البحث آمده است؛ این کار محقق را در پیگیری مدخل در سایر کتب فقهی هدایت می‌نماید.
معاون پژوهش حوزه نظام ارجاعات مداخل اصلی و فرعی و نظام ارجاعات درون مدخلی را از ویژگی‌های مدنظر در امتیازدهی موسوعه‌ها برشمرد و خاطرنشان کرد: خوشبختانه موسوعه فقهیه میسره هردوی این نظام ارجاعات مورد استفاده قرار گرفته است.
موسوعه میسره اهداف خاص خودش را تعقیب می‌کند
حجت‌الاسلام والمسلمین رضا اسلامی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی نیز طی سخنانی به بررسی این کتاب پرداخت و گفت: تألیف این موسوعه با همت استاد آیت‌الله انصاری به صورت جهادی و تک نفره بوده و این نشان از اراده و طبع بلند ایشان دارد.
وی افزود: موسوعه میسره اهداف خاص خودش را تعقیب می‌کند؛ یکی از ویژگی‌های این کتاب گزینش خوب مدخل‌ها می‌باشد. در انتخاب مدخل‌ها مسائل مختلفی مطرح است؛ برای این کار باید منهج، اصول و قاعده‌‌ای مشخص وجود داشته باشد.
اسلامی منابع را حیثیتی دیگر در بررسی موسوعه‌ها دانست و گفت: اصل هدف موسوعه سر نخ دادن به پژوهشگر و حتی استاد درس خارج است؛ موسوعه بحث‌ها را به صورت مختصر و منابع با متعدد مطرح می‌کند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: منبع شناسی برای بحث‌های فقهی موضوع مهمی است که باید در نگارش موسوعه مورد توجه واقع شود؛ ما باید در آدرس دادن منابع فقه شیعه را که تابلوی آن‌ها کتب شهید اول، شهید ثانی و صاحب جواهر و امثال این بزرگان است به صورت فهرست در آوریم و به آن‌ها ارجاع دهیم.
وی با اشاره به اینکه تعریف بحث از سوی خود مؤلف موسوعه انجام می‌گیرد، افزود: باید استفاده از منابع در جهت هدف اصلی اثر علمی باشد؛ در موسوعه میسره بر اینکه این کتاب معرف فقه امامیه می‌باشد، تصریح نشده است.
اسلامی سپس بیان داشت: حجم و تناسب مطالب در موسوعه‌ها یکی دیگر از ویژگی‌ها در بررسی این گونه کتب است؛ در موسوعه میسره برخی مباحث دارای بسط طویل می‌باشد و در عین حال بعضی مطالب به صورت مختصر آمده است.
وی گفت: باید حفظ اصالت علمی موسوعه در نگارش آن مورد توجه باشد؛ نباید حوزه علمی خاصی که قرار بوده به صورت ضمنی در موسوعه آورده شود به علم اصلی غلبه کند و حجم زیادی از کتاب را به خود اختصاص دهد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در پایان اظهار کرد: یکی از محسنات موسوعه فقهیه میسره مظان البحث آن است که کاربردهای بسیاری برای طلاب پژوهشگر دارد.
موسوعه فقهیه میسره مشتمل بر ملحقات اصولی است
استاد محمدعلی انصاری شوشتری، مؤلف «موسوعه الفقهیه المیسره» نیز طی سخنانی گفت: مدت‌ها بود به این فکر می‌کردم که چرا دایره المعارفی در باب فقه امامیه تولید نشده است؛ این موضوع مشوقی بود برای اینکه من به دنبال تألیف موسوعه فقیه میسره باشم.
وی افزود: در سال ۱۳۶۳ دست به قلم شدم و اصطلاحات را جمع آوری کردم؛ حدود ۴۰۰۰ اصطلاح فقهی را برای این کتاب جمع آوری نمودم؛ بحمدالله تاکنون موفق به تألیف و به چاپ رساندن ۱۶ جلد از موسوعه فقهیه میسره شده ام.
استاد انصاری شوشتری، خاطرنشان کرد: بعد از مشاورت‌های مختلف به این نتیجه رسیدم که ترتیب اصطلاح نامه‌ها بر پایه هیئت کلمات می‌باشد و من نیز واژگان موسوعه را با همین روال تنظیم نمودم.
وی گفت: بین سال‌های ۶۶ تا ۶۹ اصول را کنار گذاشتم و به تدوین فقه پرداختم؛ حاصل این کار تألیف یک جلد فقه شدم که شامل حروف الف و ب می‌شد؛ با ارائه این کتاب به علما، آیت‌الله العظمی وحید خراسانی و آیت‌الله شاهرودی به من موسوعه الفقهیه الکویتیه را متذکر شدند.
مؤلف «موسوعه الفقهیه المیسره» تصریح کرد: ۵ جلد موسوعه الفقهیه المیسره فقط شامل حرف الف می‌شد و این موسوعه روز به روز رو به پیشرفت و کمال رفت.
وی با اشاره به امتیازات موسوعه فقهیه میسره افزود: انواع مقالاتی که مطرح شده اند شامل مقالات مفسّر می‌باشند؛ این گونه مقالات کلیات کتاب‌های فقهی را در خود دارند.
استاد انصاری شوشتری بیان داشت: مقالات مختصر از دیگر انواع مقالاتی می‌باشند که در این کتاب آمده است؛ این مقالات خیلی نیاز به ارجاعات نداشته اند.
وی گفت: از اختصاصات موسوعه فقهیه میسره مشتمل بودن بر ملحقات اصولی است. همچنین، اشتمال بر مسائل مستحدثه یکی دیگر از اختصاصات این کتاب است؛ مثلاً موضوعاتی همچون تلقیح صناعی از موضوعات مستحدثه‌‌ای است که در این کتاب آمده است.
انصاری با تأکید بر ذکر برخی مسائل اخلاق اسلامی در کتاب موسوعه فقهیه میسره عنوان داشت: مطالب فقهی جدا از اصول اخلاق اسلامی نیستند؛ در این کتاب به مسائلی همچون اکرام مؤمن و یا حرمت اهانت به محترمات نیز پرداخته شده است.
گفتنی است، در پایان مراسم استاد محسن اراکی و حجت‌الاسلام مقیمی حاجی از حاصل بیش از ۳۰ سال تلاش علمی استاد انصاری شوشتری رونمایی کردند. همچنین تقدیر از تلاش‌های علمی مؤلف موسوعه الفقهیه المیسره و تنی چند از دیگر پژوهشگران مجمع الفکر الاسلامی بخش دیگر این مراسم بود.
