شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
در میانه هیاهوی تحلیل‌های سیاسی از «تنبیه‌الامه» و خوانش‌های جزئی‌نگر از میراث مشروطه‌خواهی، شماره جدید «کتاب شیعه» با نگاهی راهبردی و چندلایه، میرزا محمدحسین نائینی را نه در سایۀ یک متن، بلکه در قامت یک منظومه فکری و سلوکی بازخوانی کرده است. این ویژه‌نامه که حاصل سال‌ها تتبع در اسناد خطی، اجازات، نامه‌ها و یادمان‌های محقق نائینی است، زنگ هشداری است برای حوزه‌های علمیه؛ که چگونه یکی از استوانه‌های فقاهت عصر حاضر، هنوز در تراز شناخت تمدنی و میان‌رشته‌ای معرفی نشده است. نگاه سرمقاله به کم‌کاری کمّی و کیفی در معرفی چهره‌های علمی، دعوتی برای عبور از روایت‌های تک‌بعدی و بازگشت به نگاه کل‌نگر در ترسیم هندسۀ فقیه تراز انقلاب و آینده است.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، در تاریخ معاصر فقاهت شیعه، کمتر نامی به جامعیت و تأثیرگذاری میرزا محمدحسین نائینی می‌درخشد؛ فقیهی که نه‌تنها در حوزه فقه و اصول، بلکه در حوزه سیاست‌ورزی اسلامی، اندیشه‌ورزی اجتماعی، تربیت شاگردان برجسته و سلوک عرفانی، نقشی ماندگار و بین‌نسلی ایفا کرده است.
با این‌حال، بررسی میراث علمی و شخصیتی این مجتهد تمدن‌ساز، همچنان با خلأهایی جدی از منظر جامع‌نگری، اسنادیابی و تحلیل ساختاری روبه‌روست.
اکنون، دوفصلنامه «کتاب شیعه» در گامی کم‌نظیر و روشمند، در شماره ۲۳ و ۲۴ خود، به بازخوانی منظومۀ حیات و اندیشۀ نائینی پرداخته و با اتکا به منابع خطی، اجازات، مکاتبات و پژوهش‌های معاصر، تلاشی تحسین‌برانگیز برای ترسیم چهرۀ چندوجهی این اندیشمند بزرگ آغاز کرده است؛ چهره‌ای که اگرچه با «تنبیه‌الامه» شناخته می‌شود، اما ساحت‌های دیگر او هنوز در آینه مطالعات علمی آشکار نشده‌اند.
این گزارش، مروری است بر محتوای این ویژه‌نامه‌ی مستند، علمی و راهبردی؛ گزارشی برای آنان‌که نائینی را نه صرفاً در تاریخ مشروطه، که در بطن جریان پویای اجتهاد، فقه اجتماعی و زعامت دینی جست‌وجو می‌کنند.
«کتاب شیعه» در تازه‌ترین شماره خود با بیش از ۳۰ عنوان مقاله، نکته، سند تاریخی و گزارش پژوهشی، به بررسی ابعاد مختلف اندیشه و آثار این فقیه برجسته عصر مشروطه پرداخته و در کنار این مجموعه، کتاب پیوست مأخذشناسی محقق نائینی نیز عرضه شده که به معرفی منابع مکتوب و اسنادی دربارۀ این اندیشمند بزرگ می‌پردازد.
این ویژه‌نامه دربردارنده ۳۰ عنوان مقاله، مقالات تخصصی فارسی و عربی درباره آثار و شخصیت نائینی؛ مجموعه اجازات حدیثی، نامه‌ها و اسناد منتشرنشده؛ نقد و معرفی آثار مرتبط با مدرسۀ علمی او؛ نکته‌هایی از سیره عملی و معنوی این مرجع بزرگ است و تلاش دارد با نگاهی فراتر از سیاست، نائینی را در جایگاه یک «منظومه فکری و فقهی» بازنمایی کند.
مقالات عربی: ۱- «أوجز الحواشی علی رجال النجاشی (القسم الرابع)، السیّد عبدالستّار الحسنی»، ۲- «توثیقات یحیى بن أبیّ طیّ الحلبی (۵۷۵–۶۲۷هـ)، السیّد محمدرضا السیستانی»، ۳- «المقتطفات من کتاب التعلیقات (القسم الثانی)، السیّد محمّد جواد الشبیری الزنجانی»، ۴- «أصول ترجمه الرجال فی عناوینهم، محمدرضا جدیدی‌نژاد»، ۵- «دار آیهالله المجدّد السیّد محمدحسن الحسینی الشیرازی (النجف الأشرف)، إعداد: مکتب السیّد السیستانی».
مقالات فارسی: ۱- «محقّق نائینى (ره) در کلام حضرت‌آیت‌الله شبیری زنجانی، محمدجواد شعبانی مفرد»، ۲- «مشخصات، حیات علمی و ویژگی‌های شخصیتی میرزای نائینى، علیرضا جوادزاده»، ۳- «گزارشی روزشمار از بخشی از حیات سیاسی آیت‌الله نائینى، علی مختاری»، ۴- «مسجد ملا محمدجعفر جدّ حاج شیخ مرتضی کاتوزیان یا مسجد آیت‌الله مجتهدی تهرانی، رضا استادی» و ۵- «نماز باران آیت‌الله سید علی‌اکبر خویی، والد حضرت آیت‌الله خویی، حاج شیخ علیرضا دانش‌سخنور به کوشش رضا مختاری».
اجازات: اجازات محقق نائینی(ره) به کوشش: مهدی باقری سیانی- مراجعه: جواد غروی نائینی
نامه‌ها، تقریظ‌ها، اسناد: 1- «نامه‌ها، تلگرام‌ها، تقریظات و توشیحات محقق نائینی(ره)» و «نامه‌هایی به محقق نائینی (ره)» به کوشش: مهدی باقری سیانی | مراجعه: جواد غروی نائینی
نقد و معرفی کتاب: 1- «نیم نگاهی به جلد سوم «قبسات من علم الرجال»، محمدباقر ملکیان»، ۲- «اعتبارسنجی کتاب «منهاج الصلاح فی اختصار المصباح» علی انجم‌شعاع»، ۳- «از کتاب «الأوصیاء» شلمغانی تا «إثبات الوصیه» مسعودی»، حسن انصاری»، ۴- «غلوّ الشلمغانی وآثاره فی کتاب الأوصیاء، إبرهیم جواد»، ۵- «بررسی رجالی اسناد تفسیر منسوب به امام عسکری(ع)، کاظم استادی».
نکته‌ها: رضا مختاری: ۱- جواب بسیار زیبای آخوند خراسانی به شایعه کمک دولت به حوزه نجف ۲-ویژگی‌های محقّق نائینی در بیان فرزندش حاج شیخ مهدی غروی ۳- کیفیت قرائت و اهمیت زیارت عاشورا در کلام نائینی ۴- محبت و عطوفت آیت‌الله شهید صدر به شاگردش سید عبدالغنی اردبیلی و اهدا ثواب حلقات به ایشان ۵- شرح حال آیت‌الله خویی شاگرد برجسته محقق نائینی به قلم مرحوم شیخ کاظم خوانساری ۶- حق‌گزاری و قدردانی علامه شعرانی ۷- نامه حضرت آیت‌الله سیستانی به آیت‌الله سید محمدحسین طهرانی ۸- الجواد قد یکبو.
کتاب پیوست: گزیدۀ مأخذشناسی آیت‌الله میرزا محمدحسین غروی نائینی، سید احمد باقرزاده ارجمندی.
سرمقاله، عبدالحسین طالعی: باید به این حقیقت تلخ اعتراف کنیم که برای شناخت و شناساندن ستاره‌های درخشان آسمان تشیّع، گام‌های اساسی برنداشته‌ایم. کارهای انجام‌شده در این وادی، از جهت کمّیت قابل ذکر نیست، بویژه وقتی با موارد مشابه در سطح جهانی مقایسه کنیم که درباره فلان شخصیت ادبی یا فرهنگی ده‌ها کتاب و پایان‌نامه و پژوهش و داستان و تولیدات هنری تهیه و منتشر شده است.
اما نکتۀ مهم‌تر و دردناک‌تر این‌که همین معدود کارها از جهت کیفی نیز، از شاخص‌های لازم بهره ندارند. نه کارهای پژوهشی رضایت پژوهشگران را بر می‌آورد و نه کارهای ترویجی بر دل و جان مخاطبان می‌نشیند، زیرا معمولاً نه به جامعۀ مخاطب خود و نیازها و زبان آنها می‌اندیشند. لذا معمولا نه کارهای پژوهشی رضایت پژوهشگران را بر می‌آورد و نه کارهای ترویجی بر دل و جان مخاطبان می‌نشیند.
برآیند این دو نقطه ضعف کمّی و کیفی، همین واقعیت محسوس ملموس است که اگر در یک تحقیق میدانی از جوانان همین دیار بخواهیم که دربارۀ محقق نائینی فقط پنج دقیقه سخن بگویند، به نتیجۀ مطلوب نمی‌رسیم. همین جملۀ کوتاه کافی است که وارد باب مقایسه نشویم و بر شرمندگی خود نیفزاییم.
این واقعیت تلخ در حالی است که چهره‌ای شاخص مانند محقق نائینی، مانند منشوری چندوجهی است که هر کدام از این وجوه، جای کارهای پژوهشی و ترویجی و هنری زیادی دارد؛ مانند: «نشخصیت معنوی و عبادی و اخلاقی»، «شخصیت فقهی و اصولی (حوزوی)»، «شخصیت سیاسی»، «شخصیت اجتماعی و مردمی».
معرفی چهره‌ای «میان‌رشته‌ای» به آثاری میان‌رشته‌ای در سطوح مختلف و با مخاطبان متنوع نیاز دارد. این‌گونه تولیدات، دانشورانی می‌طلبد که با نگاهی میان‌رشته‌ای و با رویکرد تطبیقی و کاربردی، پژوهش‌های روزآمد عرضه کنند.
نگارندۀ سطور نیک می‌داند که هر یک از این عبارات، نقطه هدف دوری را نشان می‌دهد که تحقق آن اهداف، به فرآیندی بس دشوار نیاز دارد. یعنی تربیت نیروهای فکری کارآمد در خلال ده‌ها سال برنامه‌ریزی و مدیریت هدفمند و آینده‌نگر نیاز دارد. ولی سخن در این است که دست‌کم نیاز خود را بشناسیم، و به نقاط خلأ در کارهایمان اعتراف کنیم.
سخن از آفاق مختلف اندیشه و عمل میرزای نائینی به میان آمد. در یک سوی باید به این حقیقت بنگریم و در سوی دیگر، به معدود کارهایی که درباره این بزرگ مرد سامان داده‌ایم. با نگرشی از سر دقت و واقع‌نگری می‌بینیم که بیشتر این نگارش‌ها، در حوزۀ بینش سیاسی میرزای نائینی یعنی با محوریت کتاب «تنبیه‌الأمّه» بوده است. بدون این‌که نقش این کتاب را در تاریخ و تحولات سدۀ اخیر ایران نادیده بگیریم، باید اذعان کنیم که این‌گونه نگرش به محقق نائینی، شخصیت والای حوزوی او را تحت‌الشعاع قرار داده و سبب شده که جایگاه علمی و فقهی او کمتر دیده شود.
در این ویژه‌نامه عمدۀ بحث ما سه موضوع است که هر کدام هدفی را پی می‌گیرد: الف. کتابشناسی آثار مرتبط با او (پیشینۀ پژوهش‌های نائینی‌شناسی) ب. اسناد و نامه‌های نائینی (نمایانگر ابعاد گونه‌گون او) ج. اجازات صادر شده از ایشان (نشان‌دهندۀ جایگاه رفیع او در تاریخ پرکشمکش حوزۀ دیرسال نجف اشرف)
عمدۀ این عناوین، دستاوردهای پژوهش‌های دیریاب و دشوارِ مبتنی بر اسناد کهن است که غالباً منتشر نشده است. این‌گونه دستاوردها «داده»هایی فراهم می‌آورد که با پردازش‌های روشمند به تولید «محتوای علمی» می‌رسد؛ البته به شرطی که حریم مقدس علم را از آفت‌ها و آسیب‌های گوناگون پاس داریم و به پای‌افزار خلوص و اخلاص در این راه گام نهیم. این مشعلی است که توشۀ راه پیشینیان بود و به مدد عنایات الهی و با توسل به معصومان (علیهم‌السلام) دستاوردهایی یافتند، آنگاه رفتند و این امانات الهی را به نسل‌های بعدی سپردند.
این راه، رهروانی دارد، اگرچه کم‌شمار و پایدار، ولی مردانی استوار، که در هر زمانی بروز می‌کنند و به زبان حال می‌گویند: «آتشی که نمیرد همیشه در دل ماست»
پس از مدت‌ها تلاش بی‌وقفۀ همۀ دست‌اندرکاران، این دو شماره به مرحلۀ پایانی خود می‌رسد که جامعۀ علمی شیعه در سوگ یکی از ارکان خود نشسته است. علامه محقق مرحوم سید محمدرضا حسینی جلالی، پس از حدود هشت دهه عمر پربرکت، از خاکدان گذرا کوچید در حالی که کارنامه‌ای پربار از خود بر جای نهاده بود. …..
به موضوع اصلی سرمقاله بازگردیم. ارائۀ منظومۀ معرفتی میرزای نائینی تنها با توجه به حالات معنوی ایشان حسن ختام می‌گیرد. در اینجا سخن از بزرگ‌مردی است که جانی سوخته و دهانی دوخته داشت. به محور اصلی سلوک می‌اندیشید و توجه می‌کرد: «اهتمام به شریعت» (عقاید حقه، مناسک دینی و احکام فقهی)، با گریز از حواشی شیطان‌پسند است. شرح این غمنامه را – که چگونه از آن سلوک‌های الهی به شبه‌سلوک‌های شبهه‌آفرین رسیده‌ایم – به قول بیهقی، «ألم باید نه قلم»، تا غمگنانه بنگارد و دستمایۀ عبرت گرفتن را فرادید ما آرد.
بهره‌گیری عملی عالمانی عامل همچون مولی فتحعلی سلطان آبادی و سید اسماعیل صدر برای دلی سخن پذیر که سخن پذیر در آن می‌نشیند، دستمایه‌هایی از معرفت مبرا از روی و ریا پدید می‌آورد که: در مورد سلوک، زیارت عاشورا را در صدر توصیه‌اش می‌نشاند؛ اخلاق او در عمل، خوش‌بینی اطرافیان به خاندان نور را تقویت می‌کرد؛ زعامت، تغییری در رفتار او پیش نمی‌آورد؛ احتیاط را در مقام فتوا دادن از دست نمی‌نهد؛ و گریه‌هایش به مناجات حتی در حاشیۀ جلسات درس زبانزد می‌شود. در یک کلام؛ سیرۀ عملی چنین بزرگ‌مردانی، حکمتی بلند از حضرت مولی‌الموالی (سلام‌اللـه‌علیه) را تداعی می‌کند: «رتبه هر زعیم، در زعامت، اولاً تعلیم خود را بر تعلیم دیگران مقدم می‌داند؛ ثانیاً تأدیب به عمل را فراتر از تأدیب به زبان می‌شمارد.» (نهج‌البلاغه، حکمت ۷۰) طوبی لهم و حُسن مآب.
ترجیع‌بند بسیاری از اجازات حدیثی میرزای نائینی توصیه به مکرر خواندن نهج‌البلاغه است، بویژه خطبۀ حضرتش پس از «ألهاکم التکاثر».تکرار فراوان این توصیه نشان می‌دهد که گوینده خود عامل به این حکمت الهی بوده و با این بیان، گزارشی می‌دهد از تحول معنوی که این خطبۀ گرامی در جانش پدید آورده است. البته او جزئیات این تحولات را باز نمی‌گوید. نائینی به جای این‌که مخاطب را به خود فراخواند، او را به سرچشمۀ حیات طیبه می‌رساند. این شیوۀ تربیتی، درس‌آموزِ مدرّسان و مربیان تواند بود.
از سوی دیگر، باید به اعجاز زبان این کلام علوی، ژرف بنگریم. این کلامی است که چهارده قرن پیش از زبان حق‌گوی حضرت سیدالاوصیاء (ص) صادر شد و حدود صد سال پیش تأکید بر آن را در مکتب تربیتی یکی از شاگردان آن مکتب الهی دیدیم. اما این کلام، امروز هم زنده است و رنگ کهنگی به خود نگرفته، بلکه امروز هم باید سرلوحۀ زندگی فردی، اجتماعی، علمی، عملی و معنویِ ما باشد.
پیام این سخن نهج‌البلاغه چیست؟ در یک کلام: «حذر از تکاثر»؛ همان آفت اساسی زندگی ما در چند دهۀ اخیر. اگر صادقانه و واقع‌بینانه به تلاش‌های دینی خود بنگریم، در مقام آسیب‌شناسی آنها به شاخص‌هایی می‌رسیم که «تکاثر» (مسابقه و رقابت در کثرت‌گرایی) در شمار رایج‌ترین آسیب‌ها جای دارد.
و چه نیکو و به‌جا، میرزای نائینی بر چنین نقطه‌ای تأکید می‌کند تا پس از گذشت سیزده قرن، کلامی وحیانی که از زبان حق‌گوی امیر کلام (ع) جاری شد، امروز را بازتاب دهد که دیروز چراغ راهنمای ما باشد و مسیر فردا را روشن نگاه دارد.
اجتهاد یادآور می‌شود، دوفصلنامه «کتاب شیعه» به صاحب امتیازی موسسه کتاب شناسی شیعه، با مدیر مسئولی استاد رضا مختاری و سردبیری عبدالحسین طالعی منتشر می‌شود و شماره ۲۳ و ۲۴ آن «محقق نائینی» اختصاص داشت که در ۶۴۰ صفحه و به قیمیت ۴۰۰ هزار تومان در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است. علاقه‌مندان برای تهیه این اثر می‌توانند در قم به نشانی خیابان توحید، توحید ۷، پلاک ۲۲ مراجعه و یا جهت سفارش با شماره تلفن ۰۲۵-۳۸۸۰۲۲۳۲ | ۰۹۱۲۸۵۱۲۸۹۱ تماس حاصل نمایند.
