اجتهاد و اصول فقه

استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم با بیان اینکه اجتهاد بدون روش‌شناسی به سامان نخواهد رسید، اظهار کرد: کسی که بخواهد در تفسیر، کلام، معارف و فقه قلم بزند نیازمند روش‌شناسی و منهج است وگرنه بیراهه رفته وسعی نامشکور از او صادر خواهد شد. به گزارش شبکه اجتهاد، استاد ابوالقاسم علیدوست، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در نشست علمی «روش کشف مکاتب فقهی با نگاهی به کتاب روش‌شناسی اجتهاد» که از سوی پژوهشگاه مطالعات فقهی معاصر برگزار شد با بیان اینکه اخیرا کلیپی را از یک طلبه دیدم که گفته بود روش‌شناسی دیگر چیست؟ اگر همان اصول …

حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالقاسم مقیمی حاجی گفت: موسوعه ۲۰ جلدی آثار مؤسسه حوزه همراه با تقریرات ایشان از جمله یک جلد اجازات و یک جلد هم شرح حال در ۲۲ جلد تولید و منتشر شده است. به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالقاسم مقیمی حاجی؛ معاون پژوهش حوزه‌‌های علمیه درباره تعویق چندباره زمان همایش صدسالگی حوزه، به «ایکنا» گفت: همایش صدسالگی حوزه به عنوان یک همایش علمی چندسالی است که در دستور کار حوزه علمیه قرار گرفته است و با وجود اعلام برخی تاریخ‌ها برای برپایی این همایش فعلا تا قطعی‌نشدن زمان، تاریخ آن اعلام نمی‌شود. وی افزود: بخشی از این …

اختصاصی شبکه اجتهاد: بخش نخست مناظره استاد علیدوست و دکتر سروش را گوش کردم. پیش از آنکه به نقد این دیالوگ بپردازم باید اذعان کنم در شرایطی که گفتگو میان حوزویان و دانشگاهیان به آروزیی دیرینه تبدیل شده و اساسا دیگر نه دانشگاهیان وارد حوزه می‌شوند و نه حوزویان روانه دانشگاه‌ها، انجام این مناظره را رخدادی میمون می‌دانم تا راهی به سوی انجام دوباره این گفتگوها باز نماید. سوگمندانه امروزه حوزویان نه تنها با دیگران گفتگو نمی‌کنند بلکه گفتگوی درون حوزوی آنها نیز به تاخیر افتاده و اغلب به صورت ضرب‌دری با هم مباحثه می‌کنند. بدون اینکه اذعان کنم پیروز …

«راهکارهای تقویت دروس آزاد حوزه علمیه» موضوع بیست‌وششمین اجلاسیه نشست دوره‌ای اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیه قم بود که با حضور جمع کثیری از علما و اساتید در مسجد امام حسن عسکری (ع) شهر قم برگزار شد. به گزارش خبرنگار اجتهاد، در اجلاسیه نشست دوره‌ای اساتید، حضرت آیت‌الله جوادی آملی و اساتید ابوالقاسم علیدوست، محمدرضا نائینی، سید محمدصادق محمدی و ابوالحسن ربانی‌تبار به ایراد سخن پرداختند که گزارش تفصیلی آن از منظرتان می‌گذرد. نه حرف غیر عالمانه بزنید و نه حرف غیر عالمانه را بپذیرید آیت‌الله عبدالله جوادی آملی: اولین عرض من نسبت به شما بزرگواران است؛ شما …

شبکه اجتهاد: استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم در این گفتار به تبیین سه قسم از اجتهاد چون: اجتهاد تبیینی، اجتهاد تطبیقی و اجتهاد تنظیمی می‌پردازد که برگرفته از درس خارج این عضو جامعه مدرسین می‌باشد. ۱- اجتهاد تبیینی: این قسم از اجتهاد متکفل بیان احکام‌الله واقعیه است و اگر تزاحمی بین احکام واقعیه و ظاهریه رخ دهد، بین آن‌ها جمع می‌کند. فنون مطرح‌شده در اواخر کفایه الأصول و نظریه‌ تزاحم حفظی که شهید صدر (ره) بیان کرده است، از جمله مصادیق این اجتهاد به‌شمار می‌رود. خروجی این قسم از اجتهاد، رساله‌ توضیح‌المسائل از باب طهارت تا دیات …

شبکه اجتهاد: فلسفه شریعت علمی است که باید تأسیس شود، زیرا عمیق‌ترین و بزرگ‌ترین تأثیرات را به همراه دارد. این علم آثار خود را بر فقه، اصول و فلسفه فقه و اصول می‌گذارد و نگرش‌های عمیقی در ارتباط با شریعت به وجود می‌آورد. همچنین، معنای حکمت را در هر دلالت تجسم می‌بخشد و فهمی جامع ارائه می‌دهد که تفکر جامعه را ارتقا می‌دهد و مسیرهای دانش را روشن می‌کند. نقش آن: در مطالعات فقهی، بسیاری از خلل‌ها وجود دارد که راهی برای برطرف کردن آن‌ها نیست. در این موارد، ذهن فقیهان ممکن است از نقاط حرکتی آغاز شود که با …

تولیت آستان قدس رضوی با بیان اینکه مهاجرت از حوزه خراسان باید معکوس شود، به اهمیت مسئلۀ فقه و اصول پرداخت و این دو دانش را اساس کار حوزوی معرفی نمود. ایشان خاطر نشان کرد که طلاب حوزه‌های علمیه در هر رشته‌ای از رشته‌های علوم اسلامی که بخواهند تخصص پیدا کنند باید با فرایند استنباط و اجتهاد آشنا بوده و روش فهم مراد شارع مقدس از نصوص دینی را بدانند و بشناسند زیرا تحول جدی در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی بدون توانمندی اجتهادی امکان پذیر نیست. به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مروی در دیدار اعضای کمیسیون‌های تخصصی شورای …

مجلد دوم کتاب دروس فقهی (کتاب الخمس) از مجموعه تقریرات خارج آیت‌الله سیدحسن مرتضوی به همت حجت‌الاسلام سید محسن مرتضوی در ۷۶۷ صفحه توسط انتشارات بوستان کتاب به زیور طبع آراسته شد. به گزارش خبرنگار اجتهاد، این اثر برگرفته از مجموعه دروس‌ خارج فقه آیت‌الله سیدحسن مرتضوی می‌باشد که به صورت موضوعی و گزینشی از مجموعه تقریرات ایشان در بیش از چهار دهه تدریس مستمر در حوزه علمیه خراسان سامان یافته و تدوین شده است. جلد اول این مجموعه به موضوعات مهم و پرکاربرد «کتاب الحجر» پرداخته است که مورد استقبال اساتید و فضلای حوزه علمیه واقع شده است. جلد …

اولین نشست از سلسله نشست‌های علمی ترویجی سنت‌های کارآمد با ارائه دکتر محمود حکمت‌نیا عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در موسسه علمی پژوهشی کلامنا با حضور جمعی از نخبگان واساتید این حوزه برگزار گردید. به گزارش خبرنگار اجتهاد، استاد حکمت‌نیا با اشاره به اینکه سنت‌های اصیل حوزوی به مثابه میراث فرهنگی که حافظه جمعی حوزه‌های علمیه است و می‌توان آن را توسعه داد، اظهار داشت: باید به دقت بر روی آثار به جای مانده از گذشتگان که امروزه ما امانتدار آن هستیم، تأمل کنیم و آنها را بشناسیم و ضمن حفاظت، با ارائه طرح‌های نو، به احیا …

شبکه اجتهاد: نواندیشی دینی یا اصلاح‌گری دینی، اصطلاحی است که در تاریخ معاصر و جدی شدن رویارویی دین و مدرنیسم رواج یافته است. هرچند نواندیشان دینی از طیف‌های فکری مختلفی بوده‌‌اند و متناسب با زمینه‌های تاریخی حیات خود و نیز ویژگی‌های شخصیتی‌شان، اهداف و اغراض یکسانی نداشته‌اند، اما نسبت به آنها در بخش عمده بدنه جامعه دینداران سنتی به ویژه روحانیون، نگاه چندان روشن و حتی مثبتی نبوده است. هر چند وقتی از نواندیشی دینی صحبت می‌شود، یک طیف بزرگ قابل ترسیم است که یک نقطه از آن، سید جمال الدین اسدآبادی و اقبال لاهوری، نقطه‌ای دیگر، مرحوم علامه طباطبایی، …

ما مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات داریم ولی صرفاً این پاسخ‌ها جامعه را دینی‌تر نخواهد کرد و به نیازها جواب نمی‌دهد؛ اگر رساله عملیه به ۳ جلد هم افزوده شود یا کتب اخلاقی مفصل‌تر را درس بدهیم، باز جامعه اخلاقی‌تر نخواهد شد. لزوماً از فربه‌شدن کتب فقهی، جامعه عامل‌تر و آگاه‌تر به احکام ایجاد نخواهد شد یا لزوماً با تصحیح کتب کلامی و استنباط گزاره‌های اخلاقی جامعه ما اخلاقی‌تر نخواهد شد و به جامعه‌ای که صداقت و اخلاص در آن جاری باشد نخواهیم رسید؛ بنابراین سخت نیازمند حل این چالش‌ها هستیم اما چگونه؟ پاسخ این پرسش در روش نهفته است. …

شبکه اجتهاد: تفقه در دین ریشه اصلی فقاهت در فضای دینی است که چند عنصر معنایی در آن هست؛ اول فقه که با فهم فرق دارد یعنی فقه به فهمی گفته می‌شود که بر اثر تامل به دست می‌آید و انسان با اندیشه به فهمی فراتر از فهم سطحی می‌رسد. تفقه در جایی است که می‌توانیم لباس فقه را بر تن افکار خود بپوشانیم. بنابراین از ما تفقه در مجموعه دین را خواسته‌اند نه فقط احکام را، ولی آنچه امروز در فقه به صورت مصطلح وجود دارد پرداختن به احکام فقهی و شرعی است، در حالی که آیه مفاد وسیع …

شبکه اجتهاد: نسبت فقه و اخلاق از مباحث پیچیده و غامضی است که ضرورت آن روزبه‌روز با چالش‌ها و مسائل اجتماعی روشن‌تر می‌شود و اخلاق را به مسئله اصلی تبدیل می‌کند. طبق روایت معروف که هدف دین شمرده شده است، سختی مسئله را دوچندان می‌کند که برای بررسی آن باید سه عنوان کلی فلسفه دین، فلسفه شریعت و فلسفه فقه مورد کندوکاو قرار گیرد. با توجه موضوع بحث، سؤال را باید در قسمت فلسفه فقه پیگیری کرد، به عبارتی سؤال این است که اخلاق چگونه می‌تواند در دستگاه استنباطی تأثیر داشته باشد؟ برای این منظور چندین رویکرد وجود دارد؛ ۱- …

یکی از سوالاتی که ذهن کسی که با روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) مواجه است را به خود مشغول می‌کند این است که فضای عمومی صدور روایت تا چه اندازه می‌تواند درفهم فعلی ما نسبت به روایت اثر بگذارد. آیا باید فارغ از فضای عمومی صدور حدیث و صرفا با توجه به قواعد متنی فهم متن حدیث، مراد نهایی متکلم را جستجو کنیم؟ و اگر جواب منفی بوده و برای فضای عمومی صدور حدیث هم تاثیری قائل باشیم؛ این تاثیر تا چه اندازه‌ای می‌باشد؟ اختصاصی شبکه اجتهاد: بحث از فضای صدور روایات بحث جدیدی نیست مخصوصا در فقه الحدیث مفصل در این …

مهم‌ترین دیدگاه علامه طباطبایی در زمینه روایات، نظریه‌ای است که ایشان در باره نقش روایات در تفسیر ارائه کرده و بر اساس آن معتقد است که قرآن در تفسیر خود به استثنای آیات الاحکام، آیات القصص و آیات المعاد، بی‌نیاز از روایات است و روایات تنها روش بهره جستن از قرآن و چگونگی استناد به آیات برای تفسیر سایر آیات مرتبط را ارائه می‌کنند. از این دیدگاه با عنوان «قرآن محوری و سنت مداری» یاد شده است. به گزارش خبرنگار اجتهاد، کتاب «دیدگاه‌های حدیثی علامه طباطبایی» شصت و هشتمین اثر استاد علی نصیری است که به‌تازگی در ۱۸۴ صفحه از …

شبکه اجتهاد: در مسیر فعال‌سازی مقاصد شریعت، نیازی جدى به برون‌رفت از چارچوب‌های سنتی و گام‌نهادن در فضایی تخصصی‌تر، که با پیچیدگی‌های عصر حاضر هم‌خوانی داشته باشد، حس می‌شود. این دگرگونی نیازمند تمرکزی ویژه بر وارد ساختن مقاصد شریعت در فقه اجتماع است. فقه اجتماع فقهی تخصصی است که به احکام شرعی مربوط به زیربناهای اجتماعی، از جمله کنشگری اجتماعی، نمادهای اجتماعی، نهادهاى اجتماعى، روابط اجتماعی، گروه‌های مرجع اجتماعى، هویت اجتماعى و…. می‌پردازد. اگر بتوانیم مقاصد شریعت را با عمق، پویایی و اصالتی که فقه اجتماع از آن برخوردار است، به این حوزه تخصصی وارد کنیم، قادر خواهیم بود مفاهیم …

استاد میرباقری مأموریت جدید روحانیت را تبیین تئوری حکمرانی اسلامی و نیروسازی برای آن عنوان کرد و ابراز داشت: امام با فقاهت خودش انقلاب کرد و با کمک تعدادی از فقها نظام‌سازی کرد؛ ولی مدل حکمرانی اسلامی را باید حوزه به عهده می‌گرفت که این کار انجام نشد، حوزه نقش خودش را در زمینه حکمرانی اسلامی ایفا نمی‌کند. به گزارش خبرنگار اجتهاد، استاد سید محمدمهدی میرباقری در دیدار جمعی از اعضای جبهه روحانیت مردمی انقلاب اسلامی در سخنانی با اشاره به اینکه تمدن غرب در دوران اخیر تلاش کرده مرجعیت دین را از بین ببرد تا بالتبع مرجعیت روحانیت از …

آیت‌الله جوادی آملی در سخنانی خاطرنشان کرد: بحث انفال باید به‌صورت جدی در حوزه‌ها مورد بررسی قرار گیرد. این مسئله، یکی از مهم‌ترین مسائل اسلامی است که باید روشن شود، حوزه‌ها باید به این مسئله بپردازند و تحقیقات میدانی انجام دهند تا بتوانند پاسخ روشنی ارائه دهند، انفال متعلق به امام زمان (عج) است و باید مشخص شود که چه کسی اختیار آن را دارد. حوزه‌ها باید در این مسائل پرچمدار باشند و پاسخ‌های روشن و مستند ارائه دهند. به گزارش شبکه اجتهاد، جمعی از اعضای نشست دوره‌ای اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیه قم با حضور در بیت …

شبکه اجتهاد: هرچند در کتب روائی و رجال، تألیف کتب و رسائل متعددی به ائمه (ع) نسبت داده شده است، مثل کتاب «السنن والقضایا والأحکام» که در رجال نجاشی به امیرالمؤمنین (ع) نسبت داده شده، یا «رساله اهوازیه» امام صادق (ع)، یا رساله‌ای که بنابر گزارش کلینی، امام صادق (‌ع) آن را برای اصحابشان نگاشتند. و ده‌ها نمونه دیگر که مرحوم امین در «اعیان الشیعه» و استاد جلالی در تدوین «السنه» به تفصیل آنها را گزارش کرده‌اند، اما هیچ کدام از این نگاشته‌ها کتابی جامع در فقه نیست. اکنون در پی آنیم تا بفهمیم چرا امامان شیعه (ع) کتابی جامع …

آیت‌الله نوری همدانی با تأکید بر اینکه دروس حوزه باید آزاد باشد، مخالفت خود را با برخی تغییرات متون درسی حوزه اعلام و اظهار کرد: من با تغییر متون حوزه به این شکل بطور جدی مخالفم، علمای بزرگ ما همین مسیر را طی کردند البته بعضی از مباحث نیاز به تلخیص دارد ولی اینکه بخشی از کتاب حذف شود و کتاب دیگری جایگزین گردد و جای آن کتاب را هم از حیث محتوا پر نکند و امتیاز داده شود مخالف هستم. به گزارش شبکه اجتهاد، آیت‌الله حسین نوری همدانی پیش از ظهر امروز در دیدار با مجمع عمومی جامعه مدرسین …

شبکه اجتهاد: گستره و پیچیدگی روزافزون تاثیرات بر فقه به گونه‌ای است که کمتر بتوان به صورت جزمی قوه اجتهاد در سراسر فقه را امر بسیط و واحدی تلقی کرد که با تمرین استنباط در چند باب خاص فقهی به دست می‌آید. از سوی دیگر حفظ انضباط فقهی در سایه این تحولات وسیع نیازمند چارچوب بندی مجدد و دقیقتر و همچنین وسواس در تنقیح یک روش شناسی حجت‌مند است. ۱. جامعه صنعتی: میل سیری ناپذیر انسان مدرنی که بریده از متافیزیک و تنها واجد عقلانیت ابزاری بود (نه عقل قدسی همه جانبه نگر)، او را به تولید مازاد بر مصرف …

شبکه اجتهاد: جریان و تحقق دین در جامعه در یک صورت بندی کلی‌ می‌بایست در سه مرتبه «مکتب‌ها، علوم، الگوها» تحقق یابد؛ «مکتب»، ‏محصول تفقه دینی است به نحوی که کلیه معارف کتاب و سنت در یک موضوع خاص استنباط شود و در یک نظام مستند به دین، ‏جمع آوری گردند. مکتب، جامع معارف و احکام «توصیفی، ارزشی و تکلیفی» که به صورت یک نظام، استنباط شده اند؛ به عنوان ‏مثال هستی، انسان، جامعه، تاریخ، اخلاق، معرفت، تعلیم و تربیت، سیاست، اقتصاد، فرهنگ، سلامت از جمله محورهایی است که ‏می بایست مجموعه معارف وحی حول آنها به دست آید. البته …

هشتمین مجلد از کتاب «مدارک فقه اهل السنه علی نهج وسائل الشیعه» حاصل پژوهش گروه فقه و حقوق پژوهشکده علوم و معارف حدیث که در بردارنده مباحث کتاب «الزکاه» وکتاب «الخمس والانفال» است، بهار ۱۴۰۳ منتشر شده و در دسترس عموم پژوهشگران قرار گرفته است. به گزارش خبرنگار اجتهاد، مطالعات حدیث فقهی از جوانب جدی حدیث پژوهی مسلمین است. این حوزه پژوهشی از دوران نبی مکرم (ص) تا به امروز تلاش‌های بسیاری را به خود معطوف داشته است. در میان هر یک از مذاهب اسلامی کتب و مدونات بی شماری را‌ می‌توان برشمرد که به جمع آوری و رده بندی …

اختصاصی شبکه اجتهاد: فقه شیعه تاکنون یک نقطه عطف عظیم ولی مغفول را پشت سر گذاشته است. زمانی فقه شیعه به‌صورت روایات مکتوب و بعضا شفاهی بود که در عصر تدوین حدیث بصورت کتب روایی اولیه درآمد؛ لکن هنوز فقهی تدوین نشده بود. گفته می‌شود آن نقطه‌ی عطف مهم توسط ابوالصلاح حلبی (متوفی ۴۴۷) در کتاب الکافی فی الفقه، مطرح و پس از او بدست شیخ طوسی بالغ شد. در این نقطه‌ی باشکوهِ تاریخ، فقه بصورت کتابی از «کتاب الطهاره تا کتاب الدیات» مدون شد. عظمت این کار زمانی نمایان می‌شود که می‌بینیم این چارچوب، با وجود آمد و رفت …

استاد خارج حوزه علمیه قم ضمن تاکید بر لزوم تنقیح بیشتر مفهوم «حجیت» و تحلیل دقیق‌تر ماهیت آن در مواجهه با نظام‌های اجتماعی پیچیده امروز، به بحث درباره مفهوم “تلائم” پرداخت و پیشنهاد کرد علاوه بر احکام خمسه همچون واجب، حرام و مستحب و نیز احکام وضعیه، تلائم یا عدم تلائم نظامات مختلف جامعه  با کتاب و سنت هم مورد بررسی قرار گیرد. به گزارش شبکه اجتهاد، استاد صادق آملی لاریجانی در جلسه نشست اعضای انجمن کلام حوزه علمیه قم، با اشاره به اهمیت استنباط معارف از کتاب و سنت، بر ضرورت احیای مباحث کلامی در حوزه‌های علمیه تاکید کرد …

اعلام تعطیلی درس خارج فقه و اصول حجت‌الاسلام والمسلمین آقا مجتبی خامنه‌ای در فضای حقیقی و مجازی مورد توجّه قرار گرفت و با واکنش‌های گسترده‌ای همراه بود و تحلیل‌های متفاوتی را به دنبال داشت. به گزارش خبرنگار اجتهاد، استاد سید مجتبی خامنه‌ای در روز اول درسی سال تحصیلی جدید در بستر اسکای‌روم از تعطیل شدن کلاس‌های درسش خبر داد که با دو نفر یکی از دوستان مباحثه و یکی هم از نزدیکان این مطلب را در میان گذاشته و این تعطیلی ممکن است موقت یا همیشگی باشد. ایشان عنوان کرد که پدر بزرگوار هم خبر ندارند و بعد از طلب …

شبکه اجتهاد: امروز یکم مهرماه ۱۴۰۳ روز نخست درس فقه و اصول جناب استاد آقا سیدمجتبی بود. ایشان بعد از ذکر مقدمات و نکات اخلاقی و توصیه‌های طلبگی، رسما اعلان کردند که درس‌شان تعطیل است. دلیل تعطیلی را هم مسئله‌ای بین خود و خداوند متعال و ائمه اطهار علیهم‌السلام بیان کردند و از قبل نسبت به هر نوع شائبه سیاسی و امنیتی و… دفع دخل مقدر کردند. امروز اغلب آن ۷۲۰نفر که بطور برخط در درس حضور داشتند و البته شاگردانی که به هر دلیل روز نخست را حضور نداشتند، دچار نوعی حیرت و شوک شدند! همه راز تعطیلی درس …

استاد خارج فقه حوزه علمیه با انتقاد به برخی نگاه‌ها در هوش مصنوعی، اظهار کرد: در زمانه هوش مصنوعی بعضی می‌گویند در بعضی از مراتب هوش مصنوعی ممکن است جامعه‌ را از مرجعیت و فقاهت بی‌نیاز بکند؛ پاسخ این است که داده‌پردازی اطلاعات در هوش مصنوعی نمی‌تواند جای یک مجتهد زنده و یک فقیه منذر و یک فقیه حی متحرک و یک فقیهی که بتواند جامعه را متحول بکند وبا ابتکار وخلاقیت ونواوری براساس نقش زمان ومکان در اجتهاد را بگیرد. به گزارش خبرنگار اجتهاد، استاد عباس کعبی در جمع فضلای مدرسه تخصصی فقه و اصول امام رضا (ع) قم، …

شبکه اجتهاد: تبویب کنونی فقه، ترتیب دقیق و کارآمدی است، و استمرار همین شیوه چه در دروس خارج حوزه و چه درتألیف، بسیار لازم و مفید است. اگر چه ادامهٔ این روش منافات با اتخاذ شیوه‌های دیگر در کنار همان روش سنتی ندارد. چنانکه به عنوان نمونه فقیه بزرگوار یحیی بن سعید حلی کتاب «نزهه الناظر فی الجمع بین الأشباه و النظائر» را نگاشته است و نیز در این زمینه می‌توان به کتاب‌هایی که به قواعد فقهی پرداخته‌اند،‌ اشاره داشت. آنچه به نام فقه مضاف نامیده می‌شود: اولا: حاصل تتبع مسئله محور در سراسر فقه است. ثانیا: نتیجهٔ استکشاف و …

شبکه اجتهاد: سال تحصیلی حوزه‌های علمیه به لطف الهی از هفته پیش رسما آغاز شد و این در حالی است که تاحدودی فضای سرد بر حوزه‌ها سایه افکنده است که حداقل ناشی از دو عامل ذیل است: یک؛ از دوران پر آسیب کرونا و پاشیدگی نظام متعارف درس و بحث و انتقال آن به فضای مجازی، از حضور فیزیکی طلاب و فاضلان در فضای درس و بحث کاسته شده است.  این امر مورد اذعان بسیاری از اساتید است. کرونا افزون بر آسیب گذشته، به خاطر صدمه جدی که به درآمد عموم حوزویان زد و مجالی برای تامین معاش آنان از …