یادداشت فقهی و اصولی

شبکه اجتهاد: بر اساس اخبار رسانه‌ها در جشنواره امسال، جناب آقای شیخ‌طادی دو قطعه لباس (یک روسری و یک کراوات) به صحنه آورده و کراوات را با توضیحاتی به جناب وزیر ارشاد اهدا کردند. پیشینه فرهنگی ایشان در عرصه سینما و نیز سابقه علمی و تجربی در عرصه طراحی لباس، برای این کاربر کوچک محصولات هنری‌‌یشان، پرسشی را پدید آورده که خوب است از آن مطلع باشیم. شما ارباب هنر، دقیقتر و عمیقتر از صاحب این قلم می‌دانید که لباس یکی از «ابزارهای ارتباطات غیرکلامی» (Non-verbal Comunication) شمرده می‌شود. وقتی نشانه‌شناس و فیلسوفی چون اومبرتو اکو (Umberto Eco) از تعبیر …

شبکه اجتهاد: مشروطه خواهی سکولار در ایران با موج سنگینی از تهمت و افتراء علیه روحانیت و دستگاه فقاهت همراه بود. تهمت ضدیت فقه و فقاهت با دانش و پیشرفت ذهنیت مردم و بویژه دانشگاهیان را تسخیر کرده بود. دستگاه فکری که پیش از مشروطیت امورات مملکتی را مستقیم و غیر مستقیم بر عهده داشت، اکنون به مخالف با علم و تکنولوژی و نو آوری متهم شده است. این هجمه سنگین غیر منصفانه با برآمدن دولتی غربزده و ضد روحانیت دو صد چندان شده بود. چون حاکمیت استبدادی همه راه های حضور اجتماعی را بر فقیهان بسته بود و حوزه‌های …

شبکه اجتهاد: با نظر به برخی مبانی و ایده‌هایی که برخی از بزرگان طرح کرده‌اند، می‌توان تأملی دیگر هم درباره موضوع «سیره» و از جمله آن «سیره مستحدثه» داشت. اول: با استناد به ادله متعددی مانند «مَا مِنْ شَی‌ءٍ إِلَّا وَ فِیهِ کِتَابٌ أَوْ سُنَّهٌ» و «وَ اللَّهِ مَا تَرَکَ اللَّهُ شَیئاً یحْتَاجُ إِلَیهِ الْعِبَادُ» می‌توان این مبنا را اتخاذ نمود که، شارع مقدس در خصوص هر موضوعی دارای موقفی شرعی است. قدرمتیقن آن است که، هر موضوعی که به «فعل مکلف» ارتباط مستقیم پیدا می‌کند دارای حکم شرعی است. و این موقف شارع نیز با عمومات و اطلاقاتی که …

شبکه اجتهاد: علامه مصباح یزدی به مناسبت‌های مختلفی به نقد «اعلامیه جهانی حقوق بشر» پرداخته است، افزون بر نقدهایی که بر تک‌تک مواد این اعلامیه ذکر می‌کنند، هفت کاستی و نقص عمده‌ی ناظر به آن را نیز متذکر می‌شوند: یک. فقدان نظم و ترتیب منطقی: با مقایسه این اعلامیه با «قانون‌نامه» حَمُورابی (که دو هزار سال پیش از میلاد می‌زیسته است) که مشتمل بر ۲۸۵ ماده در زمینه حقوق ناظر به اموال منقول و غیرمنقول، تجارت، صناعت، خانواده، آزارهای بدنی و کار، تنظیم شده است، نقاط ضعف این اعلامیه روشن می‌شود. دو. بی‌اعتنایی به دین: در این اعلامیه هیچ اشاره‌ای …

اختصاصی شبکه اجتهاد: فقه حقوق شهروندی، از ابواب نوپدید فقه‌های معاصر است. مسائل آن البته الزاماً جدید و کارنشده نیستند؛ اما حتی همان مسائلی که سابقه‌ای در تراث فقهی دارند نیز غالباً به‌صورت مستقل مورد پژوهش قرار گرفته و کمتر از منظر «حق شهروندی» مورد پردازش قرار گرفته‌اند. یکی از چالش‌های فقه حقوق شهروندی اما قابلیت یا عدم قابلیت دانش اصول فقه فعلی برای حل مسائل آن است؛ اینکه آیا این دانش با همین مسائل و قواعد فعلی، تکافوی حل کارآمد مسائل فقه حقوق شهروندی را می‌دهد یا آنکه برای پاسخ‌های کارآمد به این مسائل، لازم است تغییراتی در این …

اختصاصی شبکه اجتهاد: برخلاف حکم نمایش بدن زنان، احکام نشان‌دادن یا «نمایش رسانه‌ای بدن مردان» در فقه اسلامی کمتر موردتوجه قرار گرفته است. «نمایش بدن نیمه‌برهنه مردان» در رسانه، هم به‌صورت هنرهای نمایشی از قبیل فیلم، سریال و تئاتر و سینما امکان دارد و هم به‌صورت نمایش مسابقات ورزشی؛ نظیر شنا، کشتی و وزنه‌برداری. نوشته پیش‌رو، تلاش کرده دیدگاه‌های فقها در این زمینه را به‌صورت خلاصه بیان کند. پیشینه نمایش ِ«بدن نیمه‌برهنه مردان» بر خلاف حکم جواز یا عدم جواز نگاه‌کردن به بدن، بسیار کوتاه است؛ زیرا از زمان پیدایش رسانه‌های تصویری و همه‌گیرشدن آن در میان جوامع مذهبی و …

اختصاصی شبکه اجتهاد: فقه معاصر، حرکتی نو در راه انجام وظیفه‌ای از گذشته بر دوش حوزه‌های علمیه است. فقه معاصر همان فقیه معاصر است که می‌خواهد وظیفه خود را در پاسخگویی به مسائل جامعه خود انجام دهد. همانگونه که شیخ مفید، باید پاسخگوی مسائل خویش می‌بود و همانگونه که شیخ انصاری قدم‌هایی جلوتر از پاسخگویی به مسائل زمان خویش برداشت. اما ازآنجاکه دوران معاصر مسائل پیچیده‌تر و جزئی‌تر شده است، فقه دوران معاصر نیز باید برپایه قدرت عقول زمان خویش پیچیده‌تر و از سویی جزئی‌تر شود؛ در طرح‌ریزی نظام فقهی و در چیدمان هندسی خویش و چه در پاسخگویی به …

اختصاصی شبکه اجتهاد: حقوق شهروندی محصول دنیای مدرنیته است و امری نو به شمار می‌آید. نوپدیدتر از آن اما «فقه حقوق شهروندی» است که مشروعیت الهی این حقوق را به بحث می‌گذارد. حجت‌الاسلام سیدباقر محمدی، دانش‌آموخته حقوق جزا جامعه المصطفی است و هم اکنون، معاونت آموزش مدرسه عالی فقاهت مشهد را به عهده دارد. او در این یادداشت شفاهی، به بیان مختصات رویکردی جدید در فقه حقوق شهروندی می‌پردازد. فقه حقوق شهروندی، عنوانی است که ما خودمان اختراع کرده‌‎ایم. آنچه به‌عنوان حقوق شهروندی شناخته می‏‌شود، حقوق فراوانی است که رابطه‎‌‌اش با حقوق بشر هم مشخص شده است. حقوق شهروندی حقوق …

اختصاصی شبکه اجتهاد: کتاب‌های فقهی گذشتگان علاوه بر موضوع اصلی خود که فقه باشد، دربردارنده‌ی مطالب متفاوت و البته مفیدی است که اگر از اهمیت جنبه‌‌ی فقهی بیشتر نباشد، کمتر نخواهد بود. داده‌های تاریخی، کلامی، رجالی، کتاب شناسی و روش شناختی از جمله‌‌ی آن مطالب می‌باشد که در این نوشتار آن‌ها را در کتاب «السرائر» مرحوم ابن ادریس پی می‌گیریم. این مطالب صحیح یا غلط از حیث دانشی و جنبه‌‌ی پدیدار شناسی، بسیار مهم می‌باشد. لذا نقل آن‌ها یقینا به معنای تایید نمی‌باشد بلکه در مقام تحلیل و شناخت است. از جمله نکات قابل توجه دانشی در السرائر مرحوم ابن …

شبکه اجتهاد: تمام هیکلش را اگر با لباس‌هایش می‌کشیدی، پنجاه کیلو هم نمی‌شد؛ اما بنیان‌های حکومت شاهنشاهی را به لرزه درآورده بود! نه خدمی داشت، نه حشمی؛ نه خاندان هزارفامیلی که از او حمایت کنند؛ نه شاگردان و مریدان فراوانی که دورش را بگیرند و ترویجش کنند؛ نه در میان مدیران زورگو و فاسد رژیم پهلوی طرف‌دارانی؛ اما وقتی برای آزادی یکی از  یارانش به ملاقات شاه رفت، چنان دستش را بر میز کوبید و او را امرونهی کرد، که خود شاه به وزیرش گفت: این سید مثل یک افسر که با سرباز صحبت می‌کند، با من صحبت کرد و …

شبکه اجتهاد: از گذشته تا کنون، برخی از پژوهشگران فقه و تاریخ تلاش نمودند که نشان دهند شلاق یا تازیانه رایج در فقه اسلامی ریشه در قرآن و سنّت دارد و برای این منظور به آیات و متون فقهی استناد جسته‌‌اند؛ اخیراً با استناد به ظاهر مفاد شماری از آیات قرآن کریم تلاش شده است که شلاق و تازیانه شناخته شده در فرهنگ کیفری رایج را همان دیدگاه قرآن معرفی نمایند. این یادداشت درنگی کوتاه بر این نگره و نظره است.(۱) مبنای تاریخ‌مندی تشریع حد زنا بر این مهم تاکید دارد که هر گونه استدلال یا استشهاد به اجرای حد …

اختصاصی شبکه اجتهاد: لابه‌لای تمام واکنش‌ها و تحلیل‌ها پیرامون حادثه تروریستی کرمان به نظر می‌رسد پیام حکیم متأله آیت‌الله جوادی آملی قابل توجه و تأمل جدی است. ایشان در عباراتی کوتاه فرمودند: «آنچه می‌تواند زمینه هرج و مرج و ناامنی را فراهم کند کمبود معارف کلامی در مراکز فرهنگی حوزه و دانشگاه از یک سو و دسیسه استکبار جهانی و فتنه صهیونیسم بین الملل و برخی از غارتگران سیاسی از سوی دیگر است. به امید خاتمه یافتن چنین جاهلیت کم نظیر!» ایشان به درستی اشاره کردند که فارغ از تمام دسیسه‌ها و برنامه ریزی‌های خارجی، تحلیل شناختی از مجری عملیاتی …

شبکه اجتهاد: دست جنایت، پلشتی، خشم کور و خرافه، ملت نجیب ایران – بلکه همه صالحان و مصلحان – را عزادار کرد. این حرکت زشت و غیر قابل تحمل، هر چند عزیزانی را به شهادت رساند و کشور را سوگوار کرد، لکن هیچ نتیجه‌ای برای بدخواهان این مرز وبوم – صانها الله عن الحدثان – ندارد. این خود، مرهمی است بر زخم واردشده بر قلب پاک بازماندگان؛ چراکه این وعده الهی است که سرنوشتی جز نصرت برای صالحان و پاکان و خذلان و خفت برای ظالمان و طالحان نیست * فاصبر ان العاقبه للمتقین * این جانب ضمن عرض تسلیت …

شبکه اجتهاد: گفتمان دینی از پیش از مشروطه تا دهه‌های بعدی در مسائل زنان دو ویژگی کلی داشت: اول این که مساله‌اش دین بود و به مسئله زنان به عنوان اشکالی بر دین می‌نگریست. دوم این که خانواده‌گرا بود با تفسیری که زنان را درون خانواده تعریف می‌کرد و با مفهوم خانواده‌گرایی با هرگونه حضور اجتماعی زنان مخالفت می‌کرد. اندیشه شهید مطهری نقطه عطف بود. مساله او در کتاب “نظام حقوق زن در اسلام” گرچه دین است ولی در “مساله حجاب” دغدغه زنان را دارد، البته تنها زنان دیندار و نه همه زنان. تاکید او بر خانواده نیز سر از …

اختصاصی شبکه اجتهاد: اوامر و نواهی شارع حاکی از محبوبیت و مبغوضیت آن موضوع دارد. محبوبیت علت برای امر و مبغوضیت علت برای نهی شارع است. این کشف لمی است و گاهی کشف انی است که از دستوری که از شرع رسیده است پی به محبوبیت و مبغوضیت آن نزد شارع می‌بریم. بر این اساس اگر صرف محبوبیت و مبغوضیتی به ما برسد بدون امر و نهی می‌توان پی حکم شرعی در این خصوص برد. این نکته در مورد خداوند عزوجل و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله محرز است و نزاع در مشرع بودن اهل بیت علیهم‌السلام است. …

اختصاصی شبکه اجتهاد: آیا تا به حال تصور صحیحی از خاتمیت داشت‌ایم؟ آنچه از عقاید مسلمه اسلام و قرآن می‌باشد و در علم کلام نیز پیرامون آن بحث شده است، مسئله خاتمیت دین مبین اسلام است. با اثبات شدن توحید و نیز نبوت و امامت، مسأله‌ای که به دنباله آن می‌آید، بایدهای مقدس است. یعنی باید و نبایدهایی که از جانب شارع مقدس برای حرکت دادن انسان به سوی مقصد نهایی او بیان می‌شود و آنچه که ضامن سعادت هر انسانی است همین باید‌ها می‌باشند، به نحوی که اگر زمانی این بایدها نابود بشوند و جعل باید و نبایدها به …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در سالیان اخیر با انواع فقه‌های جدید و مضاف مواجهیم به گونه‌ای که هر از چندی فقهی جدید در میان عناوین فقه‌های مضاف خودنمایی می‌کند. فقه سیاسی، فقه حکومتی، فقه خانواده، فقه اجتماعی، فقه هنر، فقه محیط زیست و … اما سؤال اساسی درباره تنوع فقه‌های جدید این است: چرا فقه‌های مضاف به وجود آماده‌اند؟ رسالت ایجاد چنین فقه‌‌هایی چیست؟ آیا غایت و هدف از فلسفه وجودی آنها محقق شده است؟ به تعبیر دیگر آیا عملکرد آنها مطابق با رسالت تعریف شده شان بوده است؟ رسالت به نظر‌‌ می‌رسد رسالت فقه‌‌های مضاف، صرفا جمع آوری مسائل مختلف …

شبکه اجتهاد: قدمای علمای فریقین معمولاً مأخذ منقولاتشان را نام نمی‌برند. این امر باعث شده که اولاً شناخت مصادر کتب قدماء سخت شود. و ثانیاً در مسأله بازسازی کتاب‌های از دست رفته (که امروزه بسیار مورد توجه قرار گرفته) همیشه اما و اگر و شایدی باقی بماند. در این باره به تفصیل بیشتری باید سخن گفت، اما در این یادداشت تنها به دو نمونه از این عملکرد در کتاب تهذیب الاحکام شیخ طوسی اشاره می‌کنم. ۱. مرحوم شیخ طوسی در تألیف کتاب گرانسنگ تهذیب الأحکام به مصادر زیادی مراجعه کرده است، و همین باعث شده ادعا کند همه روایات فقهی …

شبکه اجتهاد: قانون اساسی عهده‌دار ترسیم «کلان رویه‌‌های» جامعه در راستای رسیدن به آرمان‌های ملی است. قانون اساسی به عنوان میثاق ملی به مثابه زیربنای ساختمان حقوقی – سیاسی جامعه نقش ایفا می‌کند و نظامات اجتماعی، سیاسی، قضایی، اقتصادی و فرهنگی یک ملت را تعیین می‌کند. تجربه یکصد سال قانون‌گذاری در ایران از مشروطه تا جمهوری اسلامی سرمایه‌ای بسیار بزرگی است که می‌تواند پویایی فقه شیعه را در مواجهه با نیازهای زمان به خوبی نشان دهد و طلاب علوم دینی را با روشها و چارچوب‌های قانون گذاری و حضور فعال در عرصه‌های علمی و حل مسأله ای آشنا کند. قانون …

شبکه اجتهاد: چند سالی است در ایام فاطمیه، تلاشهایی در راستای به زیر سوال بردن بزرگداشت این ایام، در قالب تشکیل هیئات عزاداری، مجالس عزا، بیان تاریخ و حوادث مرتبط با این ایام در صدر اسلام، از سوی برخی نهادهای مرتبط با اهل سنت و دیگران صورت می‌پذیرد؛ نمونه اخیر آن را می‌توان مصاحبه آقای سید عقیل هاشمی از شبکه کلمه (مقیم لندن!) با آقای شیخ احمد عابدینی از ایران دانست. در این مصاحبه «شهادت صدیقه طاهره سلام الله علیها یک افسانه انگاشته می‌شود. بزرگداشت فاطمیه، یک انحراف تلقی می‌گردد که در زمان ائمه – علیهم السلام – سابقه ندارد. …

شبکه اجتهاد: پیرامون «کرامت انسان بما هو انسان» و لزوم اتّخاذ آن به عنوان یک قاعده و معیار اساسی در مقام استنباط احکام، چندی است سخنان و یادداشت‌هایی پراکنده از جناب حجت‌الإسلام والمسلمین شیخ محمد عندلیب همدانی (دامت افاضاته) منتشر می‌گردد. اخیراً جلسه‌ای با موضوع «قاعده کرامت ذاتی انسان» برگزار گردیده که استاد محترم در آن به تبیین نظریات خود در این رابطه پرداختند. با توجه به اهمیت مسأله و کژتابی‌هایی که در سایه‌ی آن به وجود خواهد آمد، مناسب است در ضمن یادداشتی بیانات ایشان بررسی شود. پیش از ورود به اصل مقصود دو نکته را متذکر می‌گردم: ۱. …

شبکه اجتهاد: آنچه در پی می‌آید، اصل و اساسش از ماجرای فلسطین آغاز می‌شود. تصرف سرزمین فلسطین، ظلم و ستم صهیونیست‌ها، اخراج و کشتار و آوارگی مسلمانان از فلسطین، جنگ‌های خانمانسوز و بی ثمر بین اعراب و اسرائیل، حمایت‌های تمام قد غرب از اسرائیل، مسلمانان را سخت آزرده خاطر کرده و به دنبال راه نجاتی بودند. در این میان، کسانی متوجه آیاتی در سوره اسرا شدند که خبر افساد بنی اسرائیل را برای دو بار داده، این که طبق یک وعده قطعی الهی، بار اول بندگان خدا آنان را شکست داده‌‌اند و بار دوم پس از قدرت یافتن بنی اسرائیل، …

شبکه اجتهاد: حدیث مقلوب (سهوی) از اقسام حدیث ضعیف است و به دلیل وارونه شدن و جابجایی بخشی از سند یا متن حدیث با بخش‌های دیگری از همان حدیث به آن حدیث مقلوب گویند. حدیث مقلوب با توجه به تنوع مقسم به اقسام سندی – متنی و سهوی – عمدی تقسیم پذیر است (غفاری، علی اکبر، دراسات فی علم الدرایه، ص ۷۱؛ أبو الفضل حافظیان البابلی (إعداد)،‌ رسائل فی درایه الحدیث، ج ۱،‌ ص ۲۰۴ – ۲۰۵) و گونه‌‌هایی چون اغراب، اعلال، عکس، ترکیب و ابدال را دربر دارد. قلب عمدی سند و متن حدیث حرام است مگر اینکه از …

شبکه اجتهاد: هر جامعه‌ای متناسب با بنیان‌های معرفتی و نظام ارزشی و معانی فرهنگی مستقر در بیناذهنیت مردم، به تولید شبکه‌ای از علوم توصیفی، تبیینی و تجویزی دست می‌یازد تا از این طریق بتواند به نیازها و خواسته‌های مردم پاسخ مناسب و به روابط انسانی نظم دهد و در معادلات اجتماعی تعادل و توازن ایجاد کند. هرچقدر نیازها و تمنیّات مردم، پیچیده‌تر، متنوع‌تر و گسترده‌تر باشد به میزان درک عالمان و فرهیختگان جامعه از کمیت و کیفیت آن نیازها و تمنیّات، علوم تولید شده در آن جامعه هم پیچیده‌تر، متنوع‌تر و گسترده‌تر خواهد شد و از روابط شبکه‌های منسجم‌تر برخوردار …

شبکه اجتهاد: در نگاهی بدوی به حکم زکات، به نظر می‌رسد زکات نوعی مالیات و در نتیجه یک نوع سیاست مالی است. اما دقت در ابعاد و ویژگی‌های منحصر به فرد این حکم الهی، انسان را نسبت به این تشخیص مردد می‌کند. چه آنکه از طرفی زکات تفاوت‌های جوهری با سایر اقسام مالیات دارد؛ و از طرفی دیگر، کارکردی کاملا مشابه با سیاست‌های پولی دارد. در ادامه به برخی از این موارد اشاره می‌گردد. تفاوت‌های زکات و انواع مالیات ۱. زکات پول، به پولی تعلق می‌گیرد که علاوه بر دارا بودن حد نصاب، یک سال به صورت راکد مانده باشد. …

شبکه اجتهاد: برخی از اساتید و پژوهشگران معاصر، قاعده‌ای با عنوان «کرامت» را طرح می‌کنند که به نظر ایشان می‌تواند مقیَّد اطلاقات و مخصَّص عمومات باشد. هرکدام از ایشان، در استدلال بر این ادعا، راهی را رفته و تقریبی را بیان داشته‌اند. در این میان، برخی بر این باورند که می‌توانند با استفاده از کبرای «ملازمه تکوین و تشریع» این قاعده را اثبات نمایند. یکی از اساتید در جلسه‌ای که اخیراً در یکی از مؤسسات تشکیل شد، با استفاده از کبرای ملازمه، این ادعا را طرح نمود: «با نظر به آیه شریفه ۷۰ سوره مبارکه اسراء “وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ …

شبکه اجتهاد: کتاب وسائل الشیعه بزرگترین کتاب در زمینه روایات فقهی در حوزه‌های علمیه شیعه است. این کتاب نمونه‌ای کم نظیر و چه بسا بی نظیر از حدیث پژوهی عالمان شیعی است، نمونه‌ای که حتی در حوزه‌های اهل سنت هم با همه عرض و طولش با آن مواجه نیستیم. با این حال همانند همه ساخته‌های دست و ذهن بشری، خالی از اشکال نیست. نمونه‌ای از این اشکالات، عدم مراعات الگوی واحد در موارد متعدد است، که در اینجا به دو نمونه اش اشاره می‌کنم. حر عاملی در تألیف وسائل الشیعه از سبک ابتکاری خاصی پیروی کرده است. او روایات متّحد از …

شبکه اجتهاد: جامعه بستر رشد و تعالی انسان در همه ابعاد مادی و معنوی است. تقریبا همه بینش‌ها‌، گرایش‌ها‌ و کنش‌ها‌ی انسانی در ظرف جامعه تحقق پیدا ‌می‌کنند. جامعه شبکه‌‌ای متشکل از ابعاد بسیار پیچیده و در هم تنیده‌‌ از روابط و مناسبات متقابل است که افراد را به هم پیوند می‌دهد. جامعه طیف نظامات کلانی مثل اقتصاد، سیاست، فرهنگ، دین، قومیت و … را شامل می‌شود. ‌‌۱. جامعه و نظامات آن می‌توان در یک تقسیم کلان، نظامات اجتماعی را به نرم افزارها و سخت افزارها تقسیم کرد. منظور از نرم افزار‌ها‌ی اجتماع، سلسله‌‌ای از مفاهیم است که گرچه خودشان …

اختصاصی شبکه اجتهاد: تتبع در آرای اصولی و فقهی علمای حنفی نشان می‌دهد که فقه حنفی جریانی برخلاف جریان موجود در جهان اهل سنت است؛ زیرا موارد متعددی از آرای علمای حنفی را  نشان می‌دهد که در بخش قابل توجهی از این آراء، رأیی خلاف آرای سایر مذاهب اهل سنت اتخاذ کرده‌اند؛ لذا شاذ و نادرگویی، نامأنوسی و وجود اختلاف شدید در برخی از مبانی فقه حنفی مشاهده می‌شود. یکی از کسانی که متعرض خصیصههای فقه حنفی گردیده است، حافظ نثاء الله زاهدی یکی از علمای معاصر اهل سنت پاکستان است. وی ضمن تحقیق کتاب «نور الأنوار بشرح المنار» تألیف …

اختصاصی شبکه اجتهاد: علامه شهید سیدمحمدباقر صدر را در حوزه‌ها بیشتر به دانش اصول می‌شناسند. آن هم با اثر ارزشمند «بحوث فی علم الاصول» مرحوم آیت‌الله شاهرودی و «مباحث الاصول» آیت‌الله سیدکاظم حائری، در دانشگاه و محیط روشنفکری اما «اقتصادنا» و «فلسفتنا» است که عامل شناخت شهید صدر است و در فضای عمومی هم معمولا شهید صدر و امام موسی صدر را باهم خلط می‌کنند. امروز کمتر درس خارج اصولی است که بخواهد به مرزهای دانش اصول نزدیک شود و در آن کلمات شهید صدر مطرح نشود. پس به ظاهر صدر مشهور است، اما باید نام او را مشهور مهجور …