Tag Archives: محمد باقر ملکیان

شبکه اجتهاد: هرچند در کتب روائی و رجال، تألیف کتب و رسائل متعددی به ائمه (ع) نسبت داده شده است، مثل کتاب «السنن والقضایا والأحکام» که در رجال نجاشی به امیرالمؤمنین (ع) نسبت داده شده، یا «رساله اهوازیه» امام صادق (ع)، یا رساله‌ای که بنابر گزارش کلینی، امام صادق (‌ع) آن را برای اصحابشان نگاشتند. و ده‌ها نمونه دیگر که مرحوم امین در «اعیان الشیعه» و استاد جلالی در تدوین «السنه» به تفصیل آنها را گزارش کرده‌اند، اما هیچ کدام از این نگاشته‌ها کتابی جامع در فقه نیست. اکنون در پی آنیم تا بفهمیم چرا امامان شیعه (ع) کتابی جامع …

شبکه اجتهاد: قدمای علمای فریقین معمولاً مأخذ منقولاتشان را نام نمی‌برند. این امر باعث شده که اولاً شناخت مصادر کتب قدماء سخت شود. و ثانیاً در مسأله بازسازی کتاب‌های از دست رفته (که امروزه بسیار مورد توجه قرار گرفته) همیشه اما و اگر و شایدی باقی بماند. در این باره به تفصیل بیشتری باید سخن گفت، اما در این یادداشت تنها به دو نمونه از این عملکرد در کتاب تهذیب الاحکام شیخ طوسی اشاره می‌کنم. ۱. مرحوم شیخ طوسی در تألیف کتاب گرانسنگ تهذیب الأحکام به مصادر زیادی مراجعه کرده است، و همین باعث شده ادعا کند همه روایات فقهی …

شبکه اجتهاد: کتاب وسائل الشیعه بزرگترین کتاب در زمینه روایات فقهی در حوزه‌های علمیه شیعه است. این کتاب نمونه‌ای کم نظیر و چه بسا بی نظیر از حدیث پژوهی عالمان شیعی است، نمونه‌ای که حتی در حوزه‌های اهل سنت هم با همه عرض و طولش با آن مواجه نیستیم. با این حال همانند همه ساخته‌های دست و ذهن بشری، خالی از اشکال نیست. نمونه‌ای از این اشکالات، عدم مراعات الگوی واحد در موارد متعدد است، که در اینجا به دو نمونه اش اشاره می‌کنم. حر عاملی در تألیف وسائل الشیعه از سبک ابتکاری خاصی پیروی کرده است. او روایات متّحد از …

شبکه اجتهاد: در مورد اتحاد دو یا چند روایت، اتحاد لفظ روایت و روای آن از جمله شروطی است که بیان شده است، اما این شروط چند استثناء هم دارد: ۱. گاه دو روایات با یک لفظ از دو راوی مختلف نقل شده است. در این موارد یک نکته را باید مورد توجه قرار داد، و آن این که بعضی روات، روایات یک راوی دیگر را در کتاب خودشان آورده‌اند بدون آن که اسمی از آن راوی بیاورند. مثلا حلبی تعدادی از روایات محمد بن مسلم را در کتابش آورده، یا علی بن أبی حمزه بطائنی روایات ابو بصیر را …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در عصر چاپ و دیجیتال و دسترسی آسان به اطلاعات، کمتر کسی زحمت کنکاش در نسخه‌های خطی را به خود می‌دهد. محمدباقر ملکیان، از آن افراد اندک است. فعالیت‌های نسخه‌پژوهانه و حدیثی_رجالی وی، سبب شد تا با او درباره‌ی اوضاع نسخه‌های کتاب مهم من‌لایحضره‌الفقیه به گفت‌وگو بنشینیم. ملکیان از راه‌های نرفته و کاستی‌های پژوهشی در این عرصه می‌گوید و البته شکوائیه‌هایش را نیز پنهان نمی‌کند. او تصریح دارد در مورد چاپ کتب اربعه شیعه، کم‌کاری زیادی داریم به‌جز تعداد انگشت‌شماری، هنوز مصادر روایی ما مصادر اولیه، مانند کتاب‌‌های صدوق، کتاب‌‌های شیخ و دیگر کتاب‌‌ها، چاپ منقح و …

حجت‌الاسلام سرخه‌ای گفت: برخی از پژوهشگران در شناخت مسلک فهرستی به این اشتباه افتاده‌اند که منبع انحصاری در این روش، فهارس برجای‌مانده است. به همین خاطر و برخی ملاحظات دیگر پیشنهاد بنده جایگزینی اعتبارسنجی کتاب‌محور به‌جای مسلک فهرستی است؛ زیرا در این شیوه از اعتبارسنجی در شمار بررسی مجموعۀ شواهد و قرائن، کتاب نقش محوری دارد. به گزارش خبرنگار اجتهاد، گروه حدیث پژوهی پژوهشکده معارف اهل بیت علیهم‌السلام، با همکاری پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و موسسه تخصصی فقه امام کاظم علیه‌السلام، ششمین نشست از سلسله نشست‌های شناسه شیعه را با عنوان «تقریری از مسلک فهرستی» در مدرسه علمیه امام کاظم …

اختصاصی شبکه اجتهاد: کتاب من لا یحضره الفقیه تألیف محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق از مهمترین کتب روائی شیعه، و دومین کتاب از جمله کتب اربعه آنهاست. کثرت نسخه‌های خطی از این کتاب، نقل قول‌های فراوان از آن، شروح و حواشی متعددی که پیرمون آن نگاشته شده و… ما را از بحث درباره جایگاه ارزنده این کتاب بی‌نیاز‌ می‌کند. در این یادداشت مختصر قصد دارم به معرفی یک نسخه ارزشمند از این کتاب بپردازم، اما قبل از معرفی آن نسخه مناسب است به ین مطلب اشاره کنم که کهن ترین نسخه‌های این کتاب، …

شبکه اجتهاد: کتاب من لا یحضره الفقیه تألیف أبو جعفر محمّد بن علی بن حسین بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ ق) یکی از چهار کتاب اصلی شیعه، در حدیث است. نام این کتاب بازگو کننده محتوای آن است، یعنی فقیهِ همراه، اما به نظرم منهج صدوق در این کتاب را باید از همین تعبیر ساده فهمید. این که صدوق در این کتاب ـ بر خلاف دیگر آثارش ـ سند روایات را کوتاه می‌کند، این که گاه فتاوای صدوق با روایات چنان درهم آمیخته شده که تفکیک بین آنها سخت (و چه بسا ناممکن) می‌شود، این که یک …

رژیم مطالعاتی ذیل، تحت نظارت علمی استاد محمدباقر ملکیان و در سه سطح مقدماتی، متوسطه و پیشرفته تدوین شده است. هدف از بخش مقدماتی، آشنایی کلی و اولیه با کلان مساله‌های دانش حدیث و زمینه‌های مطالعاتی موجود در این حوزه است. به گزارش خبرنگار اجتهاد، جایگاه و میزان تاثیر دانش حدیث و همچنین شناخت سرگذشت و اعتبار‌سنجی آن، در مسیر تفقه و استنباط دینی بر کسی پوشیده نیست. عوامل متعددی می‌تواند باعث کم‌رغبتی علاقه‌مندان دانش‌های حدیثی نسبت به ورود جدی به این عرصه شود که بی‌شک یکی از مهمترین این عوامل نبود یک سیر مطالعاتی منظم،‌ منسجم و کارآ در …

شبکه اجتهاد: در مراجعه به روایات اهل بیت علیهم‌السلام گاه می‌بینیم موضوعی تنها در روایات یکی از ائمه، و یا دوره‌ای خاص از امامت ائمه علیهم‌السلام ‌‌مورد توجّه قرار گرفته است، و امامان دیگر (چه متقدّم و چه متأخّر) به آن موضوع نپرداخته‌اند. در مباحث و کتب استدلالی فقه، به این امر چندان توجّهی نمی‌شود، یعنی فرقی نمی‌کند که امام صادق علیه‌السلام به موضوعی پرداخته باشند یا امام هادی و عسکری علیهما السلام. اما در مباحث تاریخی، این امر را نباید نادیده گرفت، و چه بسا توجّه به عصری که این روایت در آن صادر شده است، ما را در …

شبکه اجتهاد: اخباری‌گری یک جنبش چند وجهی است، یعنی همان طور که نمی‌توان تأسیس حکومت صفوی و رابطه خصمانه‌اش با دولت عثمانی را در پیدایش ـ و یا لا اقل رونق گرفتن ـ اخباری‌گری نادیده گرفت، نمی‌توان اخباری‌گری را فقط در این بستر تحلیل کرد و از جنبه‌های دیگر (مثل برخی از مبانی اصولی و حدیثی مدرسه حله) غافل بود؛ بنابراین باید در تحلیل این مدرسه شیعی به بسیاری از جهات در کنار هم توجه داشت. شاید از این جهت است که مرحوم آیت‌الله بروجردی ـ بنابر آنچه مرحوم مطهری از ایشان نقل می‌کند ـ بر این باور بودند که …

شبکه اجتهاد: در شیعه دو جریان جلوه بیشتری دارد: یکی جریان معارفی، یعنی به مسائل معرفتی علقه دارند نه مسائل فقهی، چنان که محمّد بن سنان می‌گوید: «من أراد المعضلات فإلیّ، و من أراد الحلال و الحرام فعلیه بالشیخ، یعنی صفوان بن یحیى»(۱). جابر بن یزید، أبو الخطّاب، مفضّل بن عمر، معلّی بن خنیس در این جریان‌اند. البته در این جریان همه یکدست نیستند، یعنی ابو الخطاب و مفضّل و محمّد بن سنان همه اعضای این جریان فکری‌اند، ولی با رتبه بندی‌های مختلف. شاید بتوان این جریان را به دو شاخه مقبول و انحرافی تقسیم کرد. از همین روست که …

شبکه اجتهاد: یکی از تفاوت‌های منهجی علمای امامیه و اهل سنت در مباحث حدیثی، بحث تقیه است. اهل سنت در مواجهه با روایات، به هیچ وجه تقیه را نپذیرفته‌اند، از این رو در طرح روایات دست بازتری دارند. در نگاه اهل سنت، هر روایتی که نتوان به رسول خدا (ص) نسبت داد(۱) روایت جعلی است؛ اما نگاه علمای امامیه در این باره متفاوت است. آن‌ها عقیده دارند که ممکن است معصوم (ع) سخنی بگوید که در صدور آن از معصوم شکی نداریم، اما با این حال نمی‌توانیم آن را بپذیریم. نتیجه این دو منهج، در مقام عمل یکی است، یعنی …

شبکه اجتهاد: علمای شیعه بر خلاف اهل سنّت، تألیفات مستقل چندانی در موضوع روایات جعلی ندارند. البته این را نمی‌توان به سبب اهمال و کوتاهی آنها بر شمرد، علت و یا عللش مفصّل است که در نگاشته‌ای منتشر نشده بدان پرداخته‌ام. از سویی کم نیستند عالمانی که در مباحث علمی شان ـ چه اعتقادی، چه فقهی و چه تفسیری ـ حکم به جعل و یا تحریف روایاتی کرده‌اند. در میان نگاشته‌‌‌های مستقلّی که عالمان شیعه در این موضوع نگاشته‌اند رساله اغلاط مشهوره تألیف سید محمّد طباطبائی معروف به سید مجاهد۱ کمتر دیده شده است، و چه بسا بسیاری از حدیث …

شبکه اجتهاد: در کتاب‌هایی که درباره تاریخ فقه شیعه نوشته شده (که البته با اشکالات متعدّدی چه از لحاظ ساختار، چه محتوا و چه نگاه تاریخی مواجه است) از دوره صد ساله پس از شیخ طوسی تا عهد مرحوم ابن ادریس حلی، به دوره رکود فقه شیعه و یا دوره مقلّدین شیخ طوسی یاد می‌شود(۱). این مطلب، در بسیاری از کتب تراجمی که به زندگانی این ادریس پرداخته‌اند نیز تکرار شده است. اما به نظر می‌رسد تعبیر «تقلید» و یا «رکود» برای این دوره، از سوئی، نگاه نادرست به تاریخ فقه و ازسوئی، کم لطفی در حقّ فقهاء و زعمای …

شبکه اجتهاد: در کتاب‌هایی که درباره تاریخ فقه شیعه نوشته شده (که البته با اشکالات متعدّدی چه از لحاظ ساختار، چه محتوا و چه نگاه تاریخی مواجه است) از دوره صد ساله پس از شیخ طوسی تا عهد مرحوم ابن ادریس حلی، به دوره رکود فقه شیعه و یا دوره مقلّدین شیخ طوسی یاد می‌شود(۱). این مطلب، در بسیاری از کتب تراجمی که به زندگانی این ادریس پرداخته‌اند نیز تکرار شده است. اما به نظر می‌رسد تعبیر «تقلید» و یا «رکود» برای این دوره، از سوئی، نگاه نادرست به تاریخ فقه و ازسوئی، کم لطفی در حقّ فقهاء و زعمای …

شبکه اجتهاد: در مورد ضرورت مراجعه به مصادر اهل سنت در مطالعات شیعی به طور عام و مطالعات مرتبط با رجال و حدیث به طور خاصّ، مطالب زیادی گفته و نوشته شده است. پرداختن تفصیلی به این مطلب، نیازمند نگارش کتابی پربرگ است، کاری که فراغ وحوصله زیادی می‌طلبد. به عنوان مقدّمه باید بگویم: در سیره رجالیون شیعه، موارد متعدّدِ بهره گیری از مصادر اهل سنت، به چشم می‌خورد. مثلاً شیخ طوسی در رجالش، در موارد متعدّدی، از کلمات رجالیون بزرگ عامه بهره برده است، از جمله از: ۱- ابن أبی خَیثَمه: در مورد اسم راوی۱ ۲- ابن حنبل: در مورد …

شبکه اجتهاد: مرحوم ‌آیت‌الله بروجردی و برخی از شاگردان ایشان بر این باور بودند که فقه و حدیث شیعه، حاشیه‌ای است بر فقه و حدیث عامه و یا به تعبیر ‌آیت‌الله سیستانی فقه شیعه مهیمن است بر فقه اهل سنت۱. در این یادداشت در صدد نیستم تا مقصود ‌آیت‌الله بروجردی وطرفداران این نظریه را به تفصیل بنگارم، اما خلاصه سخن این است که برای فهم روایات اهل بیت علیهم السلام باید از جو فقهی غالب آن روزگار که از آن فقها و مدارس فقهی اهل سنت است، اطلاع داشته باشیم، چرا که بسیاری از روایات اهل بیت در پاسخ به …

شبکه اجتهاد: کمتر کتابی در کلیات علم رجال نوشته شده که در آن اخباری‌ها به عنوان مخالفان علم رجال معرفی نشده‌اند!(۱) در این گونه کتاب‌ها، به شبهات اخباری‌ها پیرامون بی فائدگی و یا حرمت علم رجال پاسخ داده شده است، شبهاتی که بطلان آنها بدون نیاز به هیچ گفتگویی واضح است. این تلقی از اخباری‌ها تلقی رائجی است، لا اقلّ در حوزه‌های علمیه امروزه، به گونه‌ای که وقتی ملا محمّد امین استرآبادی ادعا می‌کند احیای طریقت اخباریه به ترغیب و توصیه استاد و پدر همسرش، یعنی میرزا محمّد استرآبادی (رجالی مشهور و مؤلّف کتاب مشهور منهج المقال فی علم الرجال، ونیز دو …

شبکه اجتهاد: خبر متواتر در اصطلاح اهل حدیث، روایتی است که سلسله راویان آن تا به معصوم (ع) در هر طبقه به تعدادی باشد که امکان توافق عمدی آن‌ها بر نسبت دادن دروغ به معصوم به طور عادی محال باشد و خبر آن‌ها موجب علم و یقین به مضمون حدیث گردد؛ به عبارت دیگر خبر متواتر، خبر جماعتی است که کثرت و فراوانی آن‌ها، سبب می‌شود احتمال توافق عمدی آن‌ها منتفی شود و بدین جهت موجب اطمینان به صادر شدن حدیث از شخص معصوم می‌شود. این مضمون در بسیاری از مصادر شیعی و سنی آمده است۱ اقسام خبر متواتر خبر …

شبکه اجتهاد: مسأله عدم تحریف قرآن، مسأله‌‌ای است که علی رغم نگارش آثار متعدّد پیرامون آن ـ چه به صورت کتاب، چه در قالب رسائل کوچک و بزرگ و چه در ضمن کتب کلامی و تفسیری ـ، هنوز به لحاظ نظری، برای برخی مسأله‌ای حل نشده است. یعنی علی رغم آن که بسیاری از بزرگان شیعه، ادعای اجماع بر عدم تحریف کرده اند، اما هستند کسانی که تأمّلاتی دارند۱. مرحوم محدّث نوری، در کتاب جنجال برانگیز فصل الخطاب، بیش از هزار روایت آورده و بر اساس آنها مدّعی وقوع تحریف در قرآن کریم شده است؛ «إنَّ هذا لَشَی‏ءٌ عُجابٌ». انبوه …

کتاب «الغلو فی مصطلح الملل و النحل و الرجال؛ دراسه عن الفرق و الرواه الغالین» تألیف محمدباقر ملکیان (نویسنده و پژوهشگر حوزه علمیه قم) است. این اثر در واقعیت سنجی انتساب‌های به غلو در کتاب‌های ملل و نحل و کتاب‌های رجالی است. نویسنده از آنجا که در روایات نقل شده توسط برخی از متهمین به غلو هیچ اثر از این آسیب را ندیده است. بر آن شده تا با معیارهایی چند اتهام اشخاص و یا گروه‌ها به غلو را واقعیت سنجی کند. این کتاب پالایشی و پایشی قوی در عصر اعتبار سنجی انتساب‌های به غلو است. به گزارش خبرنگار اجتهاد، …

شبکه اجتهاد: با مراجعه به مصادر رجالی اهل سنت می‌بینیم تشیع ـ به معنی اعتقاد به ولایت بلافصل أمیر المؤمنین و برائت از خلفای دیگر ـ گناهی است نا بخشودنی، و اتهام به تشیع برای ذکر یک راوی در کتب ضعفاء کافی است. به این اقوال در تضعیف یک راوی تنها به جرم شیعه بودن بنگرید: ۱. قال أشهب: سئل مالک عن الرافضه؟ فقال: لا تکلّمهم ولا ترو عنهم فإنّهم یکذبون۱ ۲. حرمله بن یحیى قال: سمعت الشافعی یقول: لم أر أحداً من أهل الأهواء أشهد بالزور من الرافضه۲ ۳. المؤمل بن إهاب قال: سمعت یزید بن هارون یقول: لا …

شبکه اجتهاد: در بین محدّثان و علمای شیعی ـ به غیر از دو پسر بسطام ـ شیخ طوسی و نجاشی برای چهارده نفر کتابی با عنوان «کتاب الطبّ» ذکر کرده‌اند (نک: رجال النجاشی، رقم: ۱۸۲؛ ۱۹۲؛ ۲۲۳؛ ۵۷۳؛ ۶۴۰؛ ۶۷۶؛ ۶۸۴؛ ۹۲۰؛ ۹۳۹؛ ۹۴۷؛ ۱۰۷۸؛ الفهرست، رقم: ۳۳؛ ۷۰؛ ۱۶۴؛ ۳۹۲؛ ۳۹۳؛ ۴۴۰؛ ۶۰۵.) متأسّفانه هیچ نسخه‌ای از این کتاب‌‌ها امروزه در دسترس نیست و تعجّب آور آن که در مصادر دیگر نیز هیچ نقلی از این کتاب‌‌ها گزارش نشده است. در پاسخ به این سؤال اساسی که آیا بر اساس روایات طبی‌‌ می‌توان نظام پزشکی کاملی به‌عنوان نظام پزشکی …

شبکه اجتهاد: در میان محدّثان متأخّر شیعه، شاید هیچ کس به پرکاری و در عین حال تأثیرگذاری علامه مجلسی رحمه الله، نباشد. در کارنامه او، علاوه بر تک‌نگاری‌های فارسی و عربی، با نگاشته‌های حدیثی درازدامن هم رو به رو هستیم: ملاذ الأخیار (شرح تهذیب)، مرآه العقول (شرح کافی)، و بحار الأنوار. متأسفانه بسیاری از ما، علامه مجلسی و همه فعالیت علمی او را تنها در حلیه المتقین و بحار الأنوار خلاصه می‌کنیم، در حالی که علامه مجلسی نه آن است و نه این، هر چند هم آن است و هم این؛ تفصیلش باشد برای وقتی دیگر. در این یادداشت قصد …

شبکه اجتهاد: طب اسلامی، واژه‌ای است که در دهه اخیر بسیار به کار رفته است، چه توسط آنانی که مدّعی نظام سلامت مستقلّ اسلامی‌اند، و چه توسط آنانی که چنین نظامی را از اساس باور ندارند. با این حال به نظر می‌رسد ـ چه این نظام ادعایی را باور داشته باشیم یا نه ـ اصطلاح «طب اسلامی» اصطلاحی نو ظهور و بدون مستند است. در تمام روایاتی که مدعیان نظام سلامت اسلامی در مباحث دارو  و درمان بدان‌ها تمسک می‌کنند هیچ گاه با این تعبیر یا تعابیرمشابه (مثل طب اهل بیت) مواجه نمی‌شویم. تعبیری که فراوان در روایات آمده است …

شبکه اجتهاد: با مجاهدت‌های علمی وحید بهبهانی و شاگردان او، در حوزه‌های علمیه، دیگر به صورت رسمی، از اخباری گری خبری نیست. اما به نظر‌ می‌رسد برخی از باورهای اخباریون – و لو در قالب جدید – مورد پذیرش اصولیون قرار گرفته است. از جمله شاخصه‌های مکتب اخباری، رویکرد حداکثری به تصحیح روایات است. این رویکرد، گاه در قالب بی نیازی به علم رجال خود را نشان‌ می‌دهد، و گاه در قالب ادعای صحت روایات کتب اربعه، و گاه در قالب ادعای صحت روایات بسیاری از کتب روایی (برای نمونه نک: خاتمه وسایل الشیعه). این باور اخباریون، هرچند در ظاهر …

شبکه اجتهاد: مدتی است مشغول تورّق کتاب ارزشمند جواهر الکلام هستم. جواهر الکلام شاهکار فقه شیعی است، هم از جهت جامعیّت و هم ازجهت دقّت نظر و شمّ فقاهتی مؤلف آن. از همین روست که پس از تألیف مورد توجّه حوزه‌های علمیه قرار گرفت. تأثیر این کتاب بر کتاب‌های ارزشمندی همانند مستمسک مرحوم آقای حکیم را نمی‌توان نادیده گرفت. حدود دو قرن از تألیف این موسوعه ارزشمند‌ می‌گذرد و هنوز که هنوز است کتابی در این حد و اندازه نتوانسته است جای آن را بگیرد. تعبیر «فقه جواهری» را هم با توجه به این جایگاه ارزنده باید دید. با این همه،‌ نمی‌توان از …

شبکه اجتهاد: در یکی دو سال اخیر، با افراد متعددی، پیرامون پژوهش بر اساس رجال کشی برای پایان نامه‌‌های دانشگاهی و حوزوی، و نیز پژوهش‌‌های مستقل، گفتگو‌‌هایی داشته‌ام. این مختصر جمع‌بندی نکاتی است که به دوستان عرض کرده‌ام. بر اساس رجال کشی، چند پژوهش اساسی می‌توان انجام داد: ۱- بازسازی رجال عیاشی، و نیز رجال نصر بن صباح: البته گویا مرحوم آیت‌الله بروجردی کتاب «ترتیب اسانید کشی» را نوشته‌اند که بر اساس این (کتاب ترتیب اسانید کشی) می‌توان آسانتر هم رجال عیاشی را بازسازی کرد و هم رجال نصر بن صباح را؛ البته حجم رجال عیاشی بیشتر از رجال نصر …

عربستان، مصر و سوریه تا پیش از وقایع اخیر، با منابع مالی خوبی که در اختیار داشتند، اهتمام ویژه‌ای به تصحیح متون داشته‌اند. متأسفانه مصادر شیعه، جز انگشت شماری، تصحیح قابل قبولی ندارند. به گزارش خبرنگار اجتهاد، سومین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی «تأملاتی در حدیث شناسی مقارن» در روزهای پایانی بهمن‌ماه از سوی گروه قرآن و حدیث مرکز تخصصی آخوند خراسانی وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی برگزار شد. در این نشست محمدباقر ملکیان، پژوهشگر، مؤلف و مدرس علم رجال به تبیین «سند پژوهی مقارن و فواید رجالی آن» پرداخت. ملکان رجال، فقه و اصول را نزد آیت‌الله …