شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
حجت‌الاسلام کریمی‌نیا، مسئله تغییر جنسیّت را یکی از مسائل مستحدثه عنوان کرد و گفت: امروزه طیف گسترده‌ای از جامعه نظیر خنثی‌ها، ترانس‌ها، مراکز قضائی و پزشکی درگیر این مسئله هستند و برخی از فقهاء که در این مسئله ورود کرده‌اند به فتوای حرمت یا جواز بسنده کرده‌اند در حالی‌که احکام وضعی حول این موضوع بسیار گسترده است و لازم است به آن پرداخته شود.
به گزارش شبکه اجتهاد، نشست ارائه مقاله نقش فقهای معاصر شیعه در تبیین فقهی مسأله تغییر جنسیت با تأکید بر دیدگاه امام خمینی، ساعت هفت بعد از ظهر پنج‌شنبه ۲۰ اردیبهشت‌ماه به همّت کمیته علمی کنگره بین المللی نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی در مؤسسه فرهنگی آموزشی امام کاظم برگزار شد؛ در این نشست علمی حجت‌الاسلام و المسلمین محمد مهدی کریمی نیا به عنوان ارائه دهنده و دکتر محمود حکمت‌نیا و حجت‌الاسلام محمدجواد ارسطا به عنوان ناقد حضور داشتند.
تبیین موضوع و پیشینه مقاله
در ابتدای این جلسه حجت‌الاسلام کریمی در تبیین موضوع مقاله خود بیان داشت: اگر بخواهیم یک پیشینه علمی برای این بحث در فقه گذشته مطرح کنیم حداقل چهار مطلب می‌توانیم بیان کنیم: یکی بحث مبدل‌پوشان است یکی بحث خنثی‌ها یا دوجنسی‌ها است و یکی بحث لواط و یکی هم بحث مساحقه است که حول این چند محور مباحثی در روایات و اقوال فقهاء آمده است.
نتیجه‌ای که می‌خواهم بگیرم این است که موضوع تغییر جنسیت در فقه اسلامی تا کنون سابقه نداشته است و از مسائل مستحدثه محسوب می‌شود.
ماهیّت‌شناسی مبدل‌پوشان
مبدل‌پوشان کسانی هستند که با لباس جنس مخالف در انظار ظاهر می‌شوند و روایاتی در این‌باره وارد شده نظیر روایتی که در آن پیامبر می‌فرمایند: خداوند چند نفر را لعنت کرده است و فرشتگان آمین گفتند، یکی مردی که خود را شبیه زن کند و زنی که خود را شبیه مردان کند.
بحث خنثی‌ها و دوجنسی‌ها در روایات اسلامی و به تبع آن در فقه اسلامی مباحثی را به خود اختصاص داده است از جمله بحث تعیین جنسیّت آن که به ائمه مراجعه می‌کردند و در مورد جنسیّت سؤال می‌شد و ائمه راه‌کارهایی را ارائه می‌دادند و همین‌طور بحث ازدواج و ارث اینها نیز در فقه ما مطرح شده است.
تاریخچه عمل جراحی تغییر جنسیت
اگر بخواهیم تاریخچه عمل جراحی را مطرح کنیم و بگوییم که این مسئله یک مسئله نوپدید هست، اولین عمل جراحی که در ایران صورت می‌گیرد در سال ۱۳۰۹ و در انگلستان سال ۱۹۴۲ و در آمریکا سال ۱۹۵۲ و در مصر ۱۹۸۲ و امروزه این عمل به منظور تغییر جنسیّت در بیشتر کشورها و از جمله ایران انجام می‌شود.
تاریخچه فقهی جراحی تغییر جنیست
نگارش کتاب تحریر الوسیله امام در سال ۱۳۴۳ و بیان ده مسئله درباره تغییر جنسیّت برای اولین بار در تاریخ فقه و قبل از ایشان کسی این مطلب را بیان نکرده است.
در سال ۱۳۴۷ تحریر الوسیله در نجف اشرف چاپ شد و امام یک فتوای ویژه‌ای در سال ۱۳۶۴ هم برای فردی به نام مریم خاتون ملک‌آرا دادند که نامش فریدون بود و بعد از تغییر جنسیّت نام مریم را برای خودش برگزید.
بعد از این تاریخ از سال ۱۳۶۴ به بعد ما شاهد نگارش مقالات فقهی متعدد از سوی فقهای شیعه هستیم که اسامی برخی از اینها مثل حضرات آیات مؤمن، مشکینی، قائنی، محسنی، شهید صدر، دوزدوزانی و بجنوردی و … در مقاله آمده است.
بعد از این تاریخ ما می‌توانیم مراجعه کنیم به بیش از ۱۳۵۰ استفتاء فقهی از بیش از سی تن از فقهاء و مراجع تقلید شیعه.
این فتوای امام خمینی در جواز تغییر جنسیّت است برای خانم ملک‌آرا که من این فتوا را از خود این خانم گرفتم و این فتوا را به دفتر نشر آثار امام هم ارائه کردم و آن‌هم تأیید کردند.
امام در آن فتوا فرموده‌اند: تغییر جنسیّت با تجویز طبیب مورد اعتماد اشکال شرعی ندارد و انشاء الله در امان بوده باشید و کسانی را که شما ذکر کرده‌اید امید است مراعات حال شما را بکنند.
فتوای تاریخی امام خمینی در تحریر الوسیله نیز این است: الظاهر عدم حرمت تغییر الجنس الرجل بالمرأه بالعمل و بالعکس و کذا لایحرم العمل فی الخنثی لیسیر ملحقاً باحد الجنسین.
روشن است که امام که می‌فرمایند حرام نیست به معنای جواز است نه اینکه دوجنسه‌ها و یا به عبارت فنّی‌تر ترانس‌ها باید تغییر جنسیّت بدهند بلکه ترانس‌ها این حقّ را دارند که تغییر جنسیّت بدهند و لزومی در کار نیست.
تعریف تغییر جنسیّت
تغییر جنسیّت عبارت است از عمل جراحی در اندام تناسلی به گونه‌ای که یک مرد به زن تبدیل شود یا بالعکس یا یک فرد خنثی به یکی از دو جنس زن یا مرد تبدیل شود.
بنابراین تغییر جنسیت با تغییر ژنتیک و تغییر کروموزوم متفاوت است و همچنین با بحث تعیین جنسیت نیز تفاوت دارد و همین‌طور با تعیین جنسیّت در مورد خنثی‌ها نیز تفاوت دارد.
تبیین پرسش‌های فقهی حول تغییر جنسیت
پرسش‌هایی نظیر حکم تغییر جنسیت؟ تأثیر تغییر جنسیّت در ازدواج بر نفقه زوجه سابق و نفقه فرزندان؟ تأثیر بر ولایت فرزندان و همین‌طور تأثیر آن بر بحث حضانت و ارث و مسئله قضاوت و امام جماعت و اجتهاد و تأثیر این مسئله بر عناوین خانوادگی و مسئولیت مدنی و کیفری و مجازات‌ها از پرسش‌هایی است که باید به آن پرداخته شود.
همچنین تغییر جنسیّت در مورد حیوانات و گیاهان و … پرسش‌های دیگری است که در این مسئله مطرح است.
امّا افرادی که متقاضی عمل جراحی به منظور تغییر جنسیّت هستند چهارگروه فوق هستند و برخی از افراد هستند که هیچ مشکلی از حیث روحی و جسمی ندارند ولی به یک انگیزه غیر عقلائی ممکن است تقاضای تغییر جنسیّت بدهند مثلاً فرار از سربازی و … حکم این مسئله نیز باید روشن شود.
تبیین ماهیّت ترانس‌ها
تغییر جنسیت افراد خنثی (دارای هر دو اندام تناسلی) و تغییر جنسیت به منظور کشف جنسیّت به منظور کشف جنسیّت و مهم‌تر از همه تغیر جنسیّت افراد ترانس (کسانی‌که دچار اختلال روحی هویّت جنسی هستند یعنی مردی که خودش را زن می‌داند و زنی که از لحاظ روحی خودش را مرد می‌داند) که اینها بیشترین افراد مراجعه کننده به پزشکی قانونی و مطب پزشکان هستند برای تغییر جنسیّت. درمان دارویی درباره اینها بی‌اثر است و اینها با هم‌جنس‌بازها و دوجنسی‌ها هم متفاوتند و اینها یک گروهی هستند که خاص هستند.
دیدگاه فقهای شیعه در رابطه با تغییر جنسیت ترانس‌ها
اگر بخواهیم تبیین بیشتری بکنیم در رابطه با دیدگاه فقهای شیعه می‌توانیم دیدگاه فقهاء را به دو قسم تقسیم کنیم، فقهایی که قائل به جواز این عمل در رابطه با ترانس‌ها هستند که در رأس اینها حضرت امام و شاگردان ایشان هستند و البته گروه دومی هم هستند از فقهای عظام که با عمل تغییر جنسیّت ترانس‌ها مخالف‌اند.
فقهایی قائل به جواز می‌گویند: ما دلیلی برای حرمت تغییر جنسیّت نداریم و ادله مخالفین هم کافی نیست.
من در ادامه این بحث تأثیر تغییر جنسیّت بر ازدواج موقّت، نفقه زوجه و همین‌طور تاثیر بر نفقه فرزندان و … را مورد بررسی قرار داده‌ام.
برخی از فقهاء که وارد این مسئله شده‌اند به تعیین حکم تکلیفی اکتفاء کرده‌اند و دیگر سراغ احکام وضعی نرفته‌اند در حالی که احکام وضعی این مسئله گستره عظیمی دارد.
چگونگی استفاده از استدلال عدم دلیل در صورت انسدادی بودن
پس از بیانات ارائه دهنده محترم، دکتر محمود حکمت‌نیا به عنوان ناقد اول، ضمن تشکر از مطالب ارائه شده، خطاب به آقای کریمی نیا گفت: آن‌طور که شما در مطالب ارائه شده فرمودید، مسئله تغییر جنسیّت را از مسائل مستحدثه ذکر کردید و دلیل نوپدید بودن این مسئله را امکانات جدید علم پزشکی دانستید که امروزه تصرّفاتی می‌تواند بکند که در گذشته این امکان را نداشته است. سؤال من این است که اگر این مسئله از مسائل نوپدید است پس چطور برای عدم حرمت این عمل به عدم وجود دلیل بر حرمت استناد کرده‌اند؟ در گذشته اصلا موضوعی وجود نداشته که دلیلی پیرامون آن شکل بگیرد!
به عبارت دیگر اگر در حوزه انسداد علمی وجود داشته باشد، آیا می‌توانیم از این عدم دلیل استفاده حکمی کنیم؟ یا از راه دیگری باید اثبات کنیم.
تشریح تفاوت دوجنسی‌ها با ترانس‌ها
پس از ایراد مطالب توسّط ناقد اول جناب آقای دکتر حکمت‌نیا، حجت‌الاسلام دکتر ارسطا به عنوان ناقد دوم به ارائه نقد خود پرداخت و بیان داشت: آنچه که برای بنده سؤال است در رابطه با افرادی است تحت عنوان ترانس‌ها.
پذیرش جواز تغییر جنسیّت در مورد افرادی که اختلال شخصیّت جنسی دارند محل اختلاف است خصوصاً وقتی که انسان تطبیق می‌دهد مسئله تغییر جنسیّت اینها را با مصادیقی که حضرت امام تغییر جنسیّت را در رابطه با آن‌ها جایز می‌دانستند.
مردی که احساس می‌کند تمایلات زنانه دارد، وقتی که عمل جرّاحی روی او انجام می‌شود، فی الواقع او زن نمی‌شود و قدرت باروری زنانه پیدا نمی‌کند و تنها در دستگاه تناسلی او تغییر ایجاد می‌شود و عمل جرّاحی روی ترانس‌ها اساساً با کشف جنسیّت و همچنین عمل روی خنثی‌ها تفاوت دارد.
کسی که ترانس محسوب می‌شود قبلاً مرد بوده و قابلیّت این را داشته که با زن ازدواج کند و او را بارور کند ولی الان تغییری در او ایجاد شده ولی قابلیت بارور شدن ندارد.
کسانی که دارای اختلالات شخصیّت جنسی هستند ما چگونه می‌توانیم در رابطه با اینها بپذیریم کاری که در عمل جراحی آن‌ها صورت می‌گیرد تغییر جنسیّت است؟ این عمل تغییر جنسیّت نیست بلکه فقط کسی که تحت این عمل قرار می‌گیرد فقط یک ظاهر جنس مخالف پیدا می‌کند و ظاهر بدنش تغییر می‌کند بدون اینکه قدرت باروری داشته باشد پس ما نمی‌توانیم این را تغییر جنسیّت بدانیم.
موردی هم که از امام نقل شد ما در صغرای قضیه مشکلی داریم و در کبرای قضیه مشکلی نداریم یعنی اینکه آیا در مورد ترانس‌ها عمل روی آلت تناسلی می‌تواند مصداق تغییر جنسیّت باشد یا نه، این مشکلی است که باید بررسی شود.
بنده نظر آن‌هایی که این مسئله را مجاز نشمرده‌اند را باید حمل بر این مطلب کنیم که اینها عمل جراحی ترانس‌ها را مصداق تغییر جنسیّت نمی‌دانند.
تعریف جنسیّت
پس از اینکه ناقدین حاضر در این جلسه مطالب خود را ارائه کردند، حجت‌الاسلام محمد مهدی کریمی نیا در پاسخ به ناقدین محترم عنوان داشت: افرادی که ما آن‌ها را به عنوان ترانس می‌شناسیم اینها اگر مرد باشند روح زنانه دارند که با هیچ دارویی درمان نمی‌شود و حتّی اگر در خواب محتلم می‌شوند، در نقش جنس مخالف ارضاع می‌شوند.
سؤال من این است که آیا باروری نشانه زن بودن است و اگر یک خانمی باروری نداشته باشد از زن بودن خارج است؟ اینها از مباحث مهمی است که ما متأسفانه نتوانسته‌ایم برای جنسیّت تعریف مناسبی را ارائه کنیم.
نقش کرورموزم‌ها و ژن‌ها هم خیلی مهم است و آن مطلبی که در تعریف جنسیّت من به آن رسیده‌ام این است که اندام تناسلی در تعریف جنسیّت نقش اساسی دارد و اگر کسی اندامش را تغییر کند تبدل موضوع پیش می‌آید.
بر فرض هم که ما این تعریف را قبول نکنیم یک بحث اگری و لولایی مطرح می‌کنیم که اگر تغییر جنسیّت اتّفاق بیفتد این احکام بر او بار می‌شود. وسائل
