شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: عنوان «تشّبه به جنس مخالف» به معنای همانندی با جنس مخالف در پوشش، رفتار و غیره، یکی از موضوعاتی است که در رسانه و نمایش مطرح است. در گذشته، برای «تشبّه به جنس مخالف» دامنه محدودتری وجود داشت، به همین دلیل پیچیدگی چندانی نداشت. در روزگار ما، یکی از عرصه‌های صدق این عنوان، در هنر، فیلم و نمایش است. پرسش این است که آیا تشبه به جنس مخالف جایز است یا خیر؟ برخی فقیهان «تشّبه به جنس مخالف» را جایز می‌دانند، اما دسته‌ای دیگر قائل به حرمت آن هستند و برای اثبات آن به برخی روایات، اجماع و نیز عناوین ملازمی همچون «لباس شهرت» و «إذلال نفس» تمسک کردهاند. یادداشت پیش‌رو به این مسئله می‌پردازد و اثبات می‌کند که «تشبه به جنس مخالف» فی‌نفسه اشکال ندارد. تنها درصورتی‌که مصداق عناوین محرمی همچون «إذلال نفس» و «ترویج باطل» قرار گیرد، حرام است. نویسنده این یادداشت، حجت‌الاسلام علیرضا قربانی، دانش‌آموخته مجتمع آموزشی مشکات و مدرس سطوح عالی حوزه علمیه قم است.
طرح مسئله
گسترش رسانه و هنرهای نمایشی در عصر حاضر، سبب شده برخی عناوین فقهی که تا پیش‌ازاین، مصادیق کمتری داشت، مجال تحقق گسترده‌تر پیدا نموده و بحث از آن، ضرورتی دوچندان یابد. یکی از این عناوین، «تشبّه به جنس مخالف»؛ یعنی همانند کردن خود به جنس مخالف در پوشش، رفتار و… است. «تشبّه به جنس مخالف» اقسام متعددی دارد که در این میان، حرمت «تشبّه در رفتار جنسی» (هم‌جنس‌بازی) مسلّم است، اما فقیهان درباره دیگر اقسام آن، اختلاف‌نظر دارند. یادداشت حاضر درصدد پاسخ به این سؤال است که آیا تشبّه به جنس مخالف در فیلم و نمایش حرام است یا خیر؟
برای پاسخ به این پرسش، ابتدا به مفهوم‌شناسی «تشبّه به جنس مخالف» پرداخته می‌شود تا موضوع حرمت احتمالی روشن شود. سپس «تشبّه به جنس مخالف» از نظر فقهی بررسی می‌شود. بررسی‌های انجام‌گرفته نشان می‌دهد علامه حلی در قرن هشتم هجری قمری اولین کسی است که به حرام بودن «تشبّه به جنس مخالف» تصریح کرده است. سپس شهید ثانی در قرن دهم هجری به این موضوع پرداخت و بعد از آن، این مسئله در کتاب‌های فقهی متداول گشته است. فقیهان متأخر، این عنوان فقهی را در نوع چهارم از «مکاسب محرمه» – یعنی اکتساب به اعمالی که فی‌نفسه حرام هستند – موردبحث قرار داده‌اند. در برخی مقالات معاصر نیز به این موضوع پرداخته شده است که بخش عمده آن بیان مجدّد مطالب مطرح در کتب فقهی متقدمین است.
مفهوم و اقسام تشبّه به جنس مخالف
هرآنچه مصداق «همانند کردن خود به جنس مخالف» باشد، مصداق «تشبّه به جنس مخالف» است. بر اساس استقرای موارد خارجی، اقسام متعددی برای «تشبّه به جنس مخالف» قابل‌تصور است. در کلمات فقها نیز به برخی از این اقسام اشاره شده است:
۱. تشبّه در پوشش: یعنی مرد از پوشش مختص زنان استفاده کند، چه این مختص‌بودن به لحاظ جنس لباس باشد و چه به لحاظ شکل و هیئت آن.
۲. تشبّه در زینت و هیئت ظاهری: شیخ انصاری به حرمت تزیّن به زینت‌های جنس مخالف، اشاره نموده و نمونه‌هایی همچون استعمال دست‌بند زنانه و خلخال توسط مردان را برای آن مثال زده است.
۳. تشبّه در رفتار، گفتار و نقشهای اجتماعی: این نوع تشبه، صورت‌های مختلفی دارد:
الف. تشبّه در رفتار: اگر شخصی رفتارهای فردی یا اجتماعی که مختص جنس مخالف است، انجام دهد، وی عرفاً مصداق متشبّه به جنس مخالف است.
ب. تشبّه در گفتار: مانند تشبّه به لحاظ نوع لهجه و گویش، انتخاب نام و عناوین زنانه برای خود، انتخاب کلمات و اسلوبی که عرفاً زنانه است.
ج. تشبّه در نقشهای اجتماعی: یکی از مصادیق عرفی «تشبّه به جنس مخالف»، پذیرفتن نقشهای اجتماعی مختص به جنس مخالف توسط فرد مقابل است.
۴. تشبّه در رفتار جنسی: تشبّه در رفتار جنسی و انجام‌دادن نقش جنسی مختص طرف مقابل؛ یعنی هم‌جنس‌بازی. این نوع از تشبّه، از موضوع بحث خارج است؛ زیرا شک و شائبه‌ای در حرمت آن نیست.
حکم فقهی تشبّه به جنس مخالف و بررسی مصداقی آن در مورد فیلم و نمایش
قسم چهارم، به دلیل روایات متعدد و اتفاق فقها بر حرمت آن، از محل بحث خارج است. اما برای اثبات حرمت تشبه در پوشش، تشبّه در زینت و هیئت ظاهری، تشبّه در رفتار، گفتار و نقشهای اجتماعی، به دلایل زیر تمسک شده است:
۱. حرمت اذلال نفس: صورت استدلال چنین است: خدای متعال همه امور مؤمن را به خودش سپرده، اما خوارشدن را به او واگذار نکرده است. عدم واگذاری امری به مؤمن، ظاهر در عدم جواز است، لذا «إذلال نفس» حرام است.
هرچند در بسیاری موارد، «تشبّه به جنس مخالف» در اقسام مختلف آن، سبب «إذلال نفس» می‌شود، اما عرفاً بین «تشبّه به جنس مخالف» و «إذلال نفس» تلازم دائمی وجود ندارد. تحلیل عرف نشان می‌دهد عوامل مختلفی در این تلازم مؤثرند، از جمله وجود یا عدم وجود غرض عقلایی و منزلت اجتماعی شخص. در نتیجه می‌توان گفت: هرچند «إذلال نفس» حرام است، اما باتوجه‌به عوامل مؤثر در «اذلال نفس»، تلازمی بین اقسام موردبحث تشبّه به جنس مخالف و إذلال نفس وجود ندارد، بنابراین نمی‌توان به‌طورکلی در مورد نمایش تشبّه، از منظر عنوان محرّم إذلال نفس حکم نمود.
۲. حرمت لباس شهرت: از جمله عناوین ناظر به تشبه جنس مخالف در نمایش و فیلم، لباس شهرت است که به معنای لباس خلاف زیّ، لباس انگشت‌نما و لباس موجب هتک است. طبق استدلال برخی، بر اساس روایات، لباس شهرت (به معنای لباس انگشت‌نما) مبغوض شارع است که ظهور در حرمت دارد، لذا پوشیدن آن حرام است.
در مقام نقد این دلیل، می‌توان گفت: حتی اگر از اشکالات سندی و دلالی روایات مربوطه غمض عین شود، معنای اول (لباس خلاف زی) اساساً در روایات مطرح نشده و چنین عنوانی در روایات وجود ندارد. معنای دوم لباس شهرت؛ یعنی لباس انگشت‌نما نیز اگرچه نهی شده، اما در مقام بررسی، به همین قسم از شهرت باید بسنده شود، لذا تعدّی به سایر اقسام شهرت، حتی با الغای خصوصیت عرفی، نیازمند دلیل بیشتری است. هرچند در بسیاری از موارد «تشبّه به جنس مخالف» در پوشش و هیئت ظاهری، سبب انگشت‌نماشدن می‌گردد، اما این دائمی نیست. نتیجه اینکه دلیل مذکور قابل خدشه است و نمی‌توان بدان تمسک نمود.
۳. حرمت ترویج باطل: مفروض دلیل این است که برخی موارد «تشبّه به جنس مخالف» و خصوصاً نمایش عمومی آن، سبب ترویج برخی محرمات یا تسهیل آنها می‌شود و ازآنجاکه «ترویج باطل» حرام است، «تشبه به جنس مخالف» نیز حرام است. فقهایی مانند، صاحب جواهر، امام خمینی، مرحوم خویی، مرحوم سبزواری، از طرفداران این استدلال‌اند. بااین‌وجود در منابع فقهی، بحث تفصیلی در مورد مفهوم این عنوان و نیز ادله دالّ بر حرمت، صورت نپذیرفته است. مضاف بر اینکه مقصود از «ترویج باطل» در کتب فقهای مذکور به‌خوبی تبیین نشده و مشخص نیست که آیا مقصود از «باطل» فقط امور حرام است یا أعمّ از حرام و مکروه. مسلم است که قدر متیقن این مفهوم فقط شامل «امور حرام» می‌شود، اما اینکه تشبّه به جنس مخالف در نمایش و فیلم، ذیل این عنوان قرار می‌گیرد یا خیر؟ اختلافی است.
معتقدان به حرمت تشبه در نمایش، استدلال‌های زیر را مطرح کردهاند:
قبح‌شکنی محرمات رفتاری از طریق تشبّه: به این معنا که مواردی همچون بی‌حجابی زن مسلمان و اختلاط زن و مرد نامحرم در فیلم و نمایش، خصوصاً هنگامی که این رفتارها در عرف جامعه (حداقل متشرعه) ناپسند است، غالباً سبب کاستن قبح این محرمات در اجتماع و ترویج باطل می‌گردد. گفتنی است عنوان ترویج باطل، علاوه بر فعل بازیگر متشبّه، بر فعل دیگر عوامل مؤثر و دخیل در تولید و پخش اثر نمایشی (از جمله کادر و متولیان رسانه) نیز صادق است.
اخلال در تحقق نظام هویتی مطلوب دین و نظامات مترتب بر آن: بدین صورت که فراگیرشدن تشبّه به جنس مخالف، سبب می‌شود که مرز هویتی بین مرد و زن به‌مرور کم‌رنگ شده و نظامات دینی، اخلاقی، فرهنگی، و فرهنگی مبتنی بر تمایز حقوق و تکالیف بین مرد و زن، دچار اخلال گردد و در نهایت اغراض الزامی شارع که در قالب این نظامات تجسّد یافته، فوت گردد؛ بنابراین اگر تشبّه به جنس مخالف در فیلم و نمایش به مقداری از نظر کیفی و کمی فراگیر شود که منجر به تضعیف مرز هویتی شود، حرام خواهد بود؛ زیرا مصداق تفویت اغراض الزامی شارع و ترویج باطل است.
نتیجه‌گیری
بر اساس آنچه گذشت، «تشبّه به جنس مخالف»، شامل چهار قسم «تشبّه در پوشش»، «تشبّه در زینت و شکل ظاهری»، «تشبّه در رفتار، گفتار و نقشهای اجتماعی» و «تشبّه در رفتار جنسی» است. حکم فقهی قسم چهارم حرمت است؛ اما در بقیه اقسام کبرای حرمت ثابت نیست؛ به این دلیل که ادله توان اثبات مطلق تشبه را ندارد.
(این یادداشت، بخشی از مجله الکترونیکی «فقه نمایش» است که با همکاری پژوهشگاه فقه معاصر و مدرسه فقه هنر تولید شده و به زودی در «شبکه اجتهاد» منتشر می‌گردد.)
