شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
یکی از راه‌های سنجش اعتبار نگاشته‌های حدیثی، بررسی تاریخی روش اخذ، تدوین و انتقال حدیث در زمان حضور ائمه و پس از ایشان است. این نگاشته در صدد پژوهش در این موضوع و توجه به ویژگی‌های خاص تدوین و انتقال میراث مکتوب حدیثی شیعه است که کمتر در کتب تاریخ حدیث مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. از جمله این مباحث می‌توان به بحث از کتابت حدیث و رواج آن در عصر حضور ائمه، شیوه‌های انتقال این میراث مکتوب و نیز روش‌های اطمینان زایی برای اتکا به منابع مکتوب و تدوین جوامع حدیثی بر طبق آن، اشاره کرد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، حدیث شیعه از نخستین روزهای پیدایش فراز و فرودهای متعددی را تجربه کرده است. حدیث از آن روی که مهم‌ترین منبع برای به دست آوردن آموزه‌های دینی است، همواره مورد توجه عالمان و حدیث پژوهان قرار داشته است. تلاش‌های آنان بدانجا منتهی شده که امروزه میراثی بزرگ از احادیث پیش روی ما است؛ اما نوع تعامل و رویارویی با این میراث همواره یکسان نبوده است. چه اینکه جریان‌ها و مکتب‌های مختلف اعتبارسنجی که در طول تاریخ رخ نموده‌اند، با سازوکارها و روش‌های گوناگونی به اعتبارسنجی روایات پرداخته‌اند.
به جرأت می‌توان گفت نوع تعامل حدیث پژوهان با حدیث و اعتبار آنان ارتباط تنگاتنگی با نوع نگاه آنان به تاریخ حدیث دارد؛ بنابراین مهم‌ترین کارکرد و پیامد بحث از تاریخ حدیث، تصحیح فرآیند اعتبارسنجی حدیث است؛ اما علی‌رغم نگاشته‌های متعددی که پیرامون تاریخ و سرگذشت حدیث نگاشته شده هنوز نقاط تاریک و مبهمی در این مجال وجود دارد که تاریخ حدیث نویسان یا بدان نپرداخته و یا با بحثی مختصر از آن عبور کردهاند.
حجت‌الاسلام عباس مفید، محقق و دانش‌آموخته حوزه علمیه مشهد در کتاب خود با عنوان «تاریخ حدیث مکتوب شیعه در دوران نخستین» که به‌تازگی از سوی انتشارات موسسه معارف اهل‌بیت (علیهم‌السلام) منتشر شده، تلاش خود را به کار بسته تا گره‌های موجود در سرگذشت میراث مکتوب حدیثی را گشوده و نقاط مبهم آن را تبیین و رخدادها و گفتمان‌هایی که بر تاریخ حدیث شیعه تأثیرگذار بوده را مورد بررسی قرار دهد. آنچه در پیش دیدگان خوانندگان فرهیخته می‌گذرد، نگاهی گذرا به این پژوهش است.
بخش اول: پیدایش و شکل‌گیری حدیث مکتوب شیعه
در این بخش با سرآغاز حدیث در میان شیعیان آشنا می‌شویم. از تلاش‌های جسته و گریخته یاران امیرالمؤمنین (ع) در ثبت آثار علوی سخن گفته تا آن که در عصر امام باقر و امام صادق (ع) با نهضتی فراگیر در نگارش احادیث امامان مواجه می‌شویم. انواع مختلف مکتوبات راویان و محدثان نیز پدیده دیگری است که در این بخش مورد بررسی قرار گرفته است.
فصل‌های بخش اول:
۱- نخستین جوانه‌های پیدایش حدیث شیعه: در فصل نخست این بخش که در واقع دالانی برای ورود به بحث است به‌صورت کوتاه به بررسی نخستین تلاش‌ها در عرصه نشر و تدوین حدیث تا پیش از عصر صادقین (ع) پرداخته شده است. توجه پیامبر اکرم (ص) و چهار امام پس از ایشان به تدوین و نشر حدیث مورد اشاره قرار گرفته و برای نمونه به بررسی «کتاب على (ع)» پرداخته شده است. در این بخش به‌صورت مختصر به تلاش‌های حدیثی در عصر امام سجاد (ع) نیز توجه شده است.
۲- نهضت کتابت حدیث نقطه عطفی در تاریخ حدیث شیعه: بدون تردید مهم‌ترین تفاوت حدیث شیعه و حدیث اهل سنت «کتاب محوری» است. این پدیده در طول تاریخ باعث به وجود آمدن تفاوت‌های مهم و بنیادینی میان این دو گروه رقیب شده است. نقل شفاهی حدیث، بستری مناسب برای جعل حدیث و نیز فراموشی احادیث توسط حاملان و حافظان حدیث به شمار می‌آید، اما نقل مکتوب – با ساختاری که در مباحث کتاب بیان خواهد شد- تا حد فراوانی از جعل و دسّ و فراموشی، حدیث را در امان نگاه می‌دارد؛ بنابراین فصل دوم با عنوان «کتابت حدیث نقطه عطفی در تاریخ حدیث شیعه» به بررسی چگونگی مدیریت مثال‌زدنی صادقین (ع) در سوق دادن جامعه شیعی به نگارش حدیث می‌پردازد. در این فصل گام‌به‌گام، چگونگی به وجود آمدن نهضت عمومی نگارش حدیث به تصویر کشیده شده است؛ نهضتی که در پی آن در بازه زمانی کوتاهی نگاشته‌های متعددی در جامعه شیعه پدیدار شد. آنچه در این فصل بیشتر مورد توجه بوده، تبیین تأثیرگذاری و محوریت نهاد امامت در بسترسازی و ریل‌گذاری این حرکت عظیم است. نکته‌ای که شاید در نگاه برخی تنها به مسأله رفع منع تدوین حدیث در عصر خلافت عمربن عبدالعزیز مرتبط باشد. هرچند که بدون تردید فضای سیاسی حاکم بر جامعه اسلامی در عصر صادقین (ع)، در به وجود آمدن نهضت کتابت بی‌تأثیر نبوده، اما هرگز نمی‌توان از نقش محوری و حداکثری نهاد امامت چشم پوشید.
۳- گونه شناسی نخستین نگاشته‌های حدیثی: در این فصل با انواع گوناگون آثار تولید شده -که در فصل پیشین سخن از آن به میان آمده بود- روبرو هستیم. نگاشته‌هایی که با ساختار و سبکی متفاوت از یکدیگر تنظیم شده است. اصل، تصنیف، نسخه، نوادر، مسائل و کتاب که عنوانی جامع برای اقسام پیشین است. در این فصل به بررسی ساختاری هریک از نگاشته‌های پیش گفته پرداخته شده است.
بخش دوم: چگونگی تبادل مکتوبات و گسترش جغرافیایی آن
نگاشته‌های اصحاب امامان نسل به نسل در میان راویان و محدثان منتقل شده تا آنکه در قالب‌هایی دیگر به عصر ما منتقل شده است. در روزگاری که صنعت چاپ و دیگر رسانه‌های جمعی وجود نداشته، این نگاشته‌ها چگونه منتقل شده است و در بستر پراکنده جامعه شیعه گسترش یافته است؟ در این بخش با پدیده انتقال کتاب محور احادیث و آثار آن آشنا می‌شویم.
فصل‌های بخش دوم:
۱- چگونگی دریافت و انتقال نگاشته‌های حدیثی: به نظر می‌رسد پراهمیت‌ترین مطالب نوشتار پیش روی فصل اول و دوم از این بخش باشد. به باور نگارنده، تأثیرگذارترین قسمت و در عین حال مغفول‌ترین بخش تاریخ حدیث «چگونگی دریافت و انتقال نگاشته‌های حدیثی» است. چگونه نگاشته‌های حدیثی اصحاب در میانشان دست‌به‌دست می‌شده است؟ نحوه انتقال یک نگاشته از جانب استاد به شاگردان چگونه بوده است؟ مثلاً آیا هنگامی که عبیدالله بن على حلبی کتاب خود را نگاشت، آن را در بازار کتاب کوفه عرضه کرد؟ به عبارتی دیگر، آیا هرکسی می‌توانست به نسخه‌ای از کتاب حلبی دسترسی پیدا کند؟ آیا کتاب دست‌نویس خود را به شاگردانش می‌سپرد؟ آیا برای سپردن کتاب به آنان ساز و کاری وجود داشت؟
اگر کمی بیشتر آئیم همین پرسش‌ها درباره کتب اربعه شیعه نیز مطرح است. عدم پاسخ صحیح به این پرسش‌ها و عدم توجه به چگونگی انتقال نگاشته‌های حدیثی به نسل‌های پسین باعث شده که برخی نویسندگان، سخنی شگفت مطرح کنند که کلینی به گاه تدوین کتاب الکافی به بازار وراقان رفته و مثلاً کتاب محمد بن مسلم و کتاب علی بن الحکم را خریده است و بدون بررسی اعتبارشان بی کم و کاست در کتاب الکافی گرد آورده است.
در این فصل نگارنده به این پرسش‌ها پاسخ داده و بیان کرده است که اصحاب در ساختاری به نام «قرائت و سماع» به انتقال نگاشته‌های حدیثی می‌پرداختند، ساختار و روشی که تا قرن‌ها ادامه داشته است. توجه به پایبندی عجیب اصحاب به روش «قرائت و سماع» برای انتقال کتب، سخن از بازار وراقان را به سخنی دور از تخصص و انصاف تبدیل می‌کند. در ادامه خواهد آمد که در کتاب‌های مرتبط با تاریخ حدیث کمتر به این نکته توجه داده شده است.
۲- تعدد طرق نگاشته‌های حدیثی: این فصل در پی آن است که تعدد طرق نگاشته‌های حدیثی را پیامد قهری پایبندی به روش «قرائت و سماع» معرفی کند؛ بنابراین به عنوان نمونه به چند کتاب حدیثی مشهور که در منابع نخستین دانش رجال به تعدد طرقشان تصریح شده، اشاره شده است. در ادامه بحث از ماهیت طرق فهارس و پیامدها و کارکردهای طرق مورد بحث قرار گرفته است.
۳- گستره جغرافیایی نشر حدیث: بدون تردید حوزه حدیثی کوفه به عنوان نخستین و مهم‌ترین حوزه حدیثی شیعه، تغذیه کننده حوزه‌ها و مدرسه‌های حدیثی پس از خود به شمار می‌آید. در فصل سوم از این بخش بیان شده که چگونه تراث حدیثی کوفه به قم و بغداد منتقل شده است. همچنین در این فصل به نقش محوری واسطه‌های فرهنگی همچون احمد بن محمد بن عیسی اشعری، ابراهیم بن‌هاشم، خاندان برقی، حسین بن سعید و دیگر افراد اشاره شده است.
بخش سوم: اعتبار و اطمینان زایی در پرتو تاریخ کتاب محور حدیث
گرچه انتقال مکتوب حدیث به‌مراتب از انتقال شفاهی اطمینان آورتر است، اما خود چالش‌هایی را به دنبال دارد که اختلاف نسخ و کشف اعتبار آن‌ها یکی از این مشکلات است. از سوی دیگر پدیده جعل حدیث و دست بردن در نگاشته‌های حدیثی نیز چالشی جدی در تاریخ حدیث است. این دو در کنار عرضه حدیث بر امامان و نیز پیشینه مکتوب جوامع روایی محورهای تشکیل دهنده‌ی این بخش هستند که بستری برای فهم اصالت و اعتبار میراث حدیثی شیعه خواهد بود.
فصل‌های بخش سوم:
1- اختلاف و اعتبار نسخه‌ها: یکی از پدیده‌های کتاب محوری، اختلاف نسخ نگاشته‌های حدیثی است. در فصل نخست از بخش پیش رو، به چرایی به وجود آمدن اختلاف نسخ و راه‌های کشف اعتبار نسخ اشاره شده است؛ که در کتاب‌های تاریخ حدیث کمتر مورد توجه قرار گرفته است، چنانکه مشاهده می‌شود تا این قسمت از نوشته، همه مباحث پیرامون تاریخ حدیث کتاب محور در جامعه شیعه است.
۲- عرضه حدیث فرهنگ اطمینان آور: در فصل دوم موارد مختلف عرضه حدیث به امامان و انگیزه‌های عرضه مورد توجه قرار گرفته است.
۳- شکل‌گیری جوامع روایی بر پایه منابع مکتوب: کتاب‌های حدیثی تألیف شده در قرن چهارم و پنجم با تکیه بر منابع مکتوب پیش از خود سامان یافته‌اند. شیخ صدوق در مقدمه «من لایحضره الفقیه» به این نکته توجه داده و برخی از منابع خود را بر شمرده است. علی‌رغم نگاه رایج در برخی از محافل علمی که سند حدیث را طریق شفاهی مؤلف تا امام می‌دانند، نگاه صحیح آن است که برخی از رجال موجود در سند روایت، در واقع زنجیرهای انسانی برای انتقال منبعی مکتوب هستند که مؤلف در تدوین کتاب خود از آن بهره برده است. هریک از راویان موجود در سند می‌توانند صاحب کتاب باشند؛ روش‌ها و قرائنی وجود دارد که از رهزن آن می‌توان برخی از منابع نگاشته‌های حدیثی قرن چهارم و پنجم را به‌صورت قطعی و برخی را به‌صورت احتمالی کشف کرد. علی‌رغم تلاش‌های متعددی که در این زمینه تا به حال صورت گرفته اما هنوز هم راه‌های نرفته فراوانی وجود دارد. در فصل سوم به بررسی این نکته و برخی روش‌های کشف منابع مستقیم مؤلفان پرداخته شده است.
۴. وقوع جعل و دسّ: برخی از حدیث پژوهان به گزارش‌هایی تمسک کردهاند که در نگاه نخست بر وقوع جعل و دسّ در میراث حدیث شیعه دلالت دارد؛ اما آیا چنانکه ادعا می‌شود این گزراش‌ها می‌تواند جعل و دسّ گسترده در تاریخ حدیث شیعه را به اثبات برساند؟ آیا جعلی خواندن برخی از نگاشته‌ها به داوری‌های مبتنی بر باورهای کلامی مرتبط نیست؟ در فصل آخر، مؤلف پدیده جعل و دسّ را مورد بررسی قرار داده است.
پیوست‌ها: در پایان کتاب دو پیوست پیش روی خوانندگان قرار داده شده است؛ در پیوست نخست با نام «ادعاهای ناهمسو با واقعیت‌های تاریخ حدیث شیعه» با توجه به آنچه که در بخش‌های سه‌گانه کتاب ذکر شده، نظرات چهار تن از حدیث پژوهان معاصر که چندان با واقعیت‌های تاریخ حدیث شیعه هم جهت نیست، به چالش کشیده شده است. پیوست دوم نیز به فعالیت‌های حدیثی دو زیرگروه اعتقادی و بزرگ شیعه (به معنای اعم آن) یعنی فطحیه و واقفه اختصاص یافته است.
گفتنی است، چاپ اول کتاب «تاریخ حدیث مکتوب شیعه در دوران نخستین» به قلم حجت‌الاسلام عباس مفید در قطع وزیری، شومیز، ۴۱۵ صفحه و به قیمت ۶۰ هزار تومان در هزار نسخه، از سوی انتشارات موسسه معارف اهل‌بیت (علیهم‌السلام) به زیور طبع آراسته شده است. علاقه‌مندان برای تهیه اثر اینجا (کلیک) نمایند.
