شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
حجت‌الاسلام اثنی عشری با اشاره به الزامات رونق علمی در حوزه، فقه و اصول را مهم ترین دانش برای تدوین قوانین دانست و تأکید کرد که نباید در حوزه احساس عقب ماندگی نهادینه شود و طلبه باید جایگاه خود را در حوزه درک کند.
به گزارش شبکه اجتهاد، با شروع فعالیت آیت‌الله اعرافی در راس مدیریت حوزههای علمیه و ارائه طرح‌ها‌ی جدید ایشان برای شتاب بخشی به روند تحول در حوزه، بارقه‌ها‌ی امید در بین تحول خواهان بیش از گذشته روشن شد. راه اندازی دفتر فقه معاصر به منظور پاسخگویی به نیازهای نظام اسلامی یکی از فعالیت‌ها‌ی ارزشمندی بود که در دوره مدیریت جدید حوزه کلید خورد. این دفتر تلاش می‌کند با مشورت گیری از نظرات اندیشمندان حوزوی کار جدی برای تهیه و تدوین متون درسی در زمینه مسائل فقهی مستحدثه برای استادان درس خارج تهیه و تدوین کند.
تدوین کتاب «الفائق فی الاصول» یکی از ابتکاراتی است که در این دفتر آماده و در سال تحصیلی جدید به صورت آزمایشی جزو برنامه درسی حوزه قرار گرفته و طلاب پایه‌ها‌ی ۹ و ۱۰ می‌توانند این درس را در سامانه آموزشی انتخاب و در جلسات درس شرکت کنند.
رسا برای اطلاع بیشتر از جزییات فعالیت این دفتر سراغ حجت‌الاسلام اثنی عشری مشاور مدیر حوزههای علمیه در امور فقه معاصر رفته و گفت‌وگویی با ایشان ترتیب داده که متن این گفت‌وگو در ادامه تقدیم خوانندگان محترم می‌شود.
ابتدا برای ما تبیین کنید که جایگاه حوزههای علمیه از نظر علمی به ویژه در دانش فقه چگونه است؟
اثنی عشری: ابتدا باید بگوییم ما در یک مرتبه بندی توقعات کلان از روحانیت به سه گانه «تولید علم، تدوین مکتب و طرح اجرا» می‌رسیم و قبول می‌کنیم که نسبت به کمال شایسته این سه گانه گام‌ها‌یی باقیمانده است.
اما در موضوع دانش فقه که موضوع اصلی این بحث است باید گفت ما به تولیدات علمی جدید دائما نیاز داریم و دفتر فقه معاصر نیز به خلاف بسیاری از عزیزان فقط در موضع انتقادی ایستایی نداشته و با تلاش شبانه روزی در جهت تولیدات جدید اجتهادی گام‌ها‌ی بسیار ارزنده‌ای برداشته است؛ ولی نباید فراموش کردکه امروز عامل مهم برای رونق علمی این است که توانایی‌ها و قوت علمی همین مباحث موجود حوزوی که فرد در فقه به دست می‌آورد یا همین مکاسب و مباحث متداول برای طلاب تبیین شود.
به عقیده من طلبه باید نسبت خود را با افراد هم تراز خودش در سطح بین المللی بداند و نسبت این کتب در مقایسه با نمونه‌ها‌ی خارجی آن را درک کند؛ به عنوان مثال فقه ما در شاخه علوم بین المللی جزو حقوق است، اگر طلبه بداند قوانین بیعی که در مکاسب در حوزه یاد می‌گیرد چقدر قوی تر از حقوق قرارداهایی که در کتب درسی آمریکا در سطح دکتری تدریس می‌شود بیشتر به قوت این دروس پی می‌برد.
قوت کتابهای علمی حوزه تبیین شود
حتی به نظر من باید در کارگروه‌ها، مقالات یا شبکه‌ها‌ی اجتماعی نمونه‌ها‌یی از قوت علمی کتب درسی موجود در مقایسه با همان علم در کشورهای دیگر بیان شود، چراکه این مسأله به جذاب تر شدن دروس هم کمک می‌کند، به عنوان نمونه می‌توان برخی سؤالات امتحانی یا مسائل حقوقی مربوطه که از دانشجویان دکتری یا ارشد، در مجموعه‌ها‌ی علمی خارج کشور مطرح است را در برنامه‌ها‌ی حوزوی طرح نمود تا طلبه بداند این توانمندی که امروز به دست می‌آورد چه تراز بالایی دارد.
یک طلبه چگونه می‌تواند نسبت به دروس فعلی خود از جمله فقه و اصول نشاط بیشتری پیدا کرده و با علاقه درس بخواند؟
اثنی عشری: بگذارید این سؤال را این طور پاسخ بدهم، یقینا ابتدا باید در بین طلاب به طرق مختلفی از جمله معاونت تهذیب یا دروس اخلاقی که وجود دارد از ابتدا برای طلبه حل شود که ما باید خودمان کار کنیم، این که بنشینیم و توقع داشته باشیم نظام آموزشی حوزه برای ما همه چیز را آماده کنند روش غلطی است.
نباید همیشه مشکلات را به گردن سیستم بیاندازیم
این که چه کسی باید مقایسه‌ها‌ی بین المللی علمی کتب حوزه را نشان دهد؟ یقینا خود طلاب هستند؛ این که همه چیز را به گردن دیگران از جمله سیستم یا اساتید بیاندازیم کار درستی نیست، یک بار هم طلبه مسائل را به گردن خودش بیاندازد.
به طلبه‌ها باید آموزش دهیم که الان که مکاسب یا کفایه می‌خواند و دانشی را یاد می‌گیرد اگر کارآمدی آن را بداند مسلما برای نشاط بیشتر در کار خودش تلاش می‌کند؛ در مباحث اصولی هم همینطور باید کار شود. بحث‌ها‌ی دقیقی که در مباحث حروف و الفاظ کفایه وجود دارد، فوق العاده جدی بوده و پایه‌ها‌ی اصلی یک زبان شناسی قوی در دنیا است، بنابراین در این زمینه‌ها باید خود طلبه پیگیری کند و تولید مقاله داشته باشد.
کار تحولی شما در در دفتر فقه معاصر حوزه چیست؟ و تمرکز اصلی شما روی چه اموری است؟
اثنی عشری: ما چند سال است که در حوزه روی بحث فقه معاصر کار می‌کنیم و در گام اول حقوق قراردادهای آمریکا را تحلیل کردیم و متوجه شدیم با فقه ما فاصله خیلی عجیبی دارد و سطح بسیار پایین تری نسبت به آن چه در مکاسب یا در بخش‌ها‌یی مثل خیارات یا معاملات غیر بیعی مطرح شده است، دارد.
یا همین طور در مباحث مربوط به ورشکستی و مانند آن که تفاوت بسیار فاحشی وجود دارد. و انصافا آن دقت‌ها و فروعات و لطایفی که در فقه معاملات شیعه وجود دارد کمتر در کتب حقوق غربی دیده می‌شود؛ این مقایسه‌ها موجب مفید شدن علم آموزی طلاب می‌شود.
کاری که خود ما در مجموعه فقه معاصر انجام می‌دهیم تولید متون آموزشی جدید در موضوعات معاصر است که جلد اول آنها به نام «الفائق فی الاصول» در بحث اصولی سیره عقلا منتشر شده و در آینده نیز مباحث دیگری منتشر خواهد شد تا طلبه‌ها در کنار درس‌ها‌ی خود این مباحث را نیز مورد مطالعه قرار بدهند.
تلاش‌ها‌ی گروه فقه معاصر برای شناخت زوایای جدید فقه
یقینا هر کسی باید جامعه اطراف خودش را درست کند، چراکه هیچ جای دنیا یک سیستم همه کار را برعهده ندارد، ما نیز در یک گروه ۱۰ نفره تلاش می‌کنیم تا روی مباحثات علمی فقهی و اصولی کارهای اجتهادی با توجه به آن چه تا کنون خوانده ایم انجام بدهیم یا در مباحثی مثل فقه معاصر رونقی ایجاد کنیم. علاوه بر مباحث پرکاربرد اصولی، در آینده نزدیک مباحث مهم فقهی در موضوعات معاصر مثل شخصیت حقوقی، ماهیت پول و احکام آن و بانک و احکام آن نیز منتشر خواهد گردید.
نظر شما در مورد کاربردی سازی علوم حوزوی از جمله فقه و اصول چیست؟
اثنی عشری: یقینا یکی از گام‌ها‌ی اساسی در موضوع تحول در حوزه و البته رونق و نشاط علمی بحث کاربردی سازی علوم است، امروز در کنار تولید محتواهای جدید آموزشی و پژوهشی باید روی همین کاربرد علوم رایج حوزوی در تراز بین المللی کار کرد، به ویژه اگر کارهای ذوقی را با توجه به همین فقه موجود گسترش بدهیم.
به عنوان مثال و وقتی درباره مسأله ارش و خیار عیب سخن می‌گوییم به صورت کارگاهی بررسی شود که در تراز ادله بین المللی راجع به این مسئله چه می‌گویند؟ و روی آن جلسات علمی برگزار شود؛ ما باید خودمان وارد عرصه بین المللی شویم و در این صورت است که فضا برای گفت‌وگو بازتر می‌شود و نشاط علمی در حوزه نیز بیشتر می‌شود؛ طلبه باید بداند فقهی که می‌خواند قرار است به چه کار بیاید؟ فقه قرار است به شما کمک کنید تا بتوانید قوانین حقوقی را تدوین و از آن دفاع کنید و در جامه به عنوان ساختار پیاده کنید.
کارآمدی دانش فقه در عرصه بین الملل
به عنوان مثال بحثی با عنوان «رگلاتوری رسانه» که جمله بحث‌ها‌ی داغ بین المللی است مطرح شده به این معنا که رسانه‌ها‌ی آنتن و مجازی باید چه نوع تنظیم گری داشته باشند؟ این یک بحث حقوقی است و کسانی که در فقه مسلط هستند بهترین جواب را برای آن آماده کرده‌اند و سازمان‌ها نیز از حقوق دان‌ها‌ی خود استفاده می‌کنند، حال طلبه اگر بداند وقتی فقه یاد می‌گیرد کارآمدی آن در عرصه قانون گذاری است و می‌تواند کارآمدی داشته باشد که مجموعه‌ها‌ی بالادستی حاکمیت بسیار به آن نیاز دارند، مسلما به دروس خود عنایت بیشتری خواهد داشت.
ما در انقلاب اسلامی توانمندترین قانون گذاران را داریم، شورای نگهبان و مجموعه‌ها‌ی متصل به آنها سرآمدترین هستند و هزاران قانون و آیین نامه مورد مداقه و یا تولید علمی خویش قرارداده‌اند و امروز پشتوانه علمی جمهوری اسلامی و در تراز بین المللی می‌باشند.
به عقیده شما طلبه‌ها چطور می‌توانند در زمینه کاربردی سازی علومی که می‌آموزند مشارکت کنند؟
اثنی عشری: طلبه‌ها می‌توانند ایده بدهند و پیشنهادها و دستورالعمل‌ها‌ی جدید تولید کنند، چراکه برخی قوانین برای سال‌ها‌ی پیش از انقلاب است و ما که تخصص فقه و اصول داریم باید شروع به ایده پردازی کنیم و تولید مقالات علمی کنیم، البته هرگز نباید توقع داشت که ایده‌ها و تولیدات علمی ما الزاما مصوب شود.
باید بدانیم که در تمام دنیا درصدی از ایده‌ها که در شاخه‌ها‌ی مختلف علوم مورد توجه قرار می‌گیرند بسیار پایین تر از آن میزانی که در ابتدا تولید می‌شوند و به نظر می‌رسد یکی از آموزه‌ها‌ی مهم اخلاق عملی ما باید همین عادت کردن به شکست بعد از به کارگیری تمام توانمندی‌ها است.
فقه، دانش تدوین قوانین اسلامی دقیق است
دانش فقه به عنوان یکی از دانش‌ها‌یی است که می‌خواهد قوانین موجود در جامعه را تدوین کند باید کارآمدی آن درست تدوین شود؛ دانش فقه غیر از اجرای احکام و غیر از موضوع شناسی تخصصی است. هرچند که مهم ترین ویژگی تعلیم در حوزه کسب قوه اجتهاد است که اگر کسی به آن دست یافت در صورت علاقه توانمندی کار تخصصی و نوآوری در حوزه اجرا و موضوع شناسی را هم دارا می‌باشد، بنابراین این امور هم می‌تواند جز شاخه‌ها‌ی مورد توجه در حوزه بزرگ شیعه قرار گیرد که جدای از علم فقه است.
و وضعیت حوزه امروز در قم بسیار عالی است، در قم در هرکوچه و خیابان رشته‌ها‌ی مختلف علوم انسانی در پژوهشکده‌ها و پژوهشگاه‌ها‌ی مختلف مورد تحقیق و پژوهش قرار می‌گیرد به همین جهت طلبه اگر علاوه بر فقه و اصول به دنبال تولیدات علمی دیگر باشد، راه برای او باز است.
اصول یک دانش مهم و پایه‌ای است
در مورد دانش اصول هم اکثر بحث‌ها‌ی اصولی در مقابل یکی از دانش‌ها‌ی دانشگاهی قرار دارند و ما در این قسمت نیز در تراز تولید علم بالادستی هستیم و همچنانکه با وجود این همه تغییرات تکنولوژی در جامعه هنوز هم اقتصاددان‌ها‌ی جهان نظریات فلسفی «کانت» که مربوط به ۲۳۰ سال قبل و قبل از شیخ انصاری(ره) و هم دوره صاحب قوانین(ره) است را مورد دقت قرار می‌دهند و مبانی اخلاق اقتصادی و اخلاق بازار را از آن می‌گیرند، بنابراین کلمات اصولیون ما همچون فلاسفه هر چند قدمت زمانی داشته باشد مبنای دانش‌ها‌ی پایه‌ای قرار می‌گیرد.
دانش اصول ما در دنیا مشابه ندارد
باید این مسأله را بدانیم که دانش اصول ما در دنیا مشابه ندارد، چراکه دانش اصول ما مجموعه‌ای چند دانش است که در قالب اصول در آمده است به عبارت دیگر قرار گرفتن مباحث الفاظ در کنار مباحث حجت و نسبت ادله و قوانین دایره وسیع تری از علوم را در اصول جای داده است.
توقع نهادهای عمومی و خصوصی جامعه از حوزه باید در چه حدی باشد؟ به عبارت دیگر آیا همه مشکلات کشور را باید حوزه حل کند؟
اثنی عشری: همانطورکه گفتیم باید کارآمدی علوم انسانی اعم از فقه و اصول که دانش اصلی حوزه است برای طلاب تبیین شود، امروز اگر بانک‌ها‌ی ما مشکلاتی دارند دو حالت دارد،اگر قانون مشکل دارد کار فقه است و جامعه می‌تواند از فقه توقع داشته باشد، ولی اگر اجرا مشکل دارد دیگر کار دانش فقه نیست بله اگر مدیریت اجرا بر عهده ما باشد ممکن است به آن اشکال شود و ما هم در جمع‌ها‌ی تخصصی به دنبال ایده‌ها‌یی برای رفع آن باشیم؛ اما این غیر از توقع خاص از دانش فقه است. و به همین جهت اصولا معیار سنجش کارآمدی این دانش مهم کیفیت اجرای احکام نمی‌باشد.
پژوهشگاه قوه قضاییه بر این مطلب اذعان کرده است که طلاب پژوهشگر این مرکز به غالب پرسش‌ها‌ی فقهی و حقوقی پاسخ‌ها‌ی قانع کننده‌ای دارند، بنابراین اشتباه فاحش این است که مسیر را درست تعریف نمی‌کنیم به همین جهت امروز توقعی که از قشر روحانیت وجود دارد از هیچ قشری در هیچ نقطه‌ای از دنیا نیست.
توقعات از روحانیت باید منطقی باشد
ما در عین حالی که از روحانیت توقع داریم مسجد‌ها‌ی روستاها را پر کنند می‌خواهیم برنامه ریزی کلان برای مملکت نیز داشته باشد، دانشگاه‌ها را درست کنند و علم فقه را ارتقا دهند و بدون کمترین تعطیلی برنامه‌ها‌ی آموزشی سنگین داشته باشند و البته تمام مشکلات اجرایی و تربیتی داخل و خارج کشور را هم در عمل حل کنند؛ که واقعا توقعات بزرگی است!! به خصوص که معمولا افرادی که بر حرارت دیگ پرجوش توقع از روحانیت می‌افزایند همان کسانی هستند که به اندک بودجه و امکانات ارائه شده به حوزه‌ها اعتراض می‌کنند و روشن است که جز اثبات ناکارآمدی روحانیت هدف دیگری ندرند.
ما امروز حدود ۱۲۰ هزار طلبه فعال و امکانات بسیار کم داریم اما آیا توقعی که از ما است کمتر یا مساوی از توقع از چند میلیون دانش آموخته دانشگاهی با امکانات وسیع آنهاست؟ و آیا می‌شود در این وضعیت یک طلبه هم در دانشگاه جواب گو باشد و هم غسل کفن و دفن میت انجام بدهد و در عین حال اگر در مورد اقتصاد بین الملل از او سؤال کردیم کاملا تخصصی بداند و البته حداقل ۱۲۰ روز در سال هم مشغول تحصیل و تدریس باشد و …؛ این یک تصور غلط است.
بله! ما در طول تاریخ روحانیون نخبه و ابر مردهایی داشتیم که منشأ تحولات گسترده بودند تا جایی که هم مجتهد شدند و هم جامعه را اصلاح کردند، از این رو چون این افراد فوق بشری داشتیم این توقع وجود آمده است که روحانیت باید همه معضلات را حل کند که این توقع از تمام طلاب غلط است.
در پایان اگر نکته‌ای لازم می‌دانید، بفرمایید.
اثنی عشری: فقط به این نکته اشاره کنم که ما باید نخبه‌ها‌ی علمی را جدا و توقعات را تفکیک کنیم؛ ما باید از هر صنفی توقع خودشان را داشته باشیم، چراکه در سیستم‌ها‌ی علمی از نظر علمی قطعا جزو کارآمد ترین سیستم‌ها‌ی علمی هستیم ولی در حوزه یک صفت عالی رایج است که البته گاهی افراطی شده است و آن «کمال گرایی» است که در نتیجه افراط در آن همیشه حس کنیم عقب مانده ایم؛ حس عقب ماندن وقتی خوب است که موتور محرک باشد نه موتور ایستا.
اگر همیشه خودمان را عقب بدانیم یقینا احساس سرخوردگی می‌کنیم و نتیجه‌ای جز ایستایی و یاس نخواهد داشت. از این رو باید توانمندی‌ها و موفقیت‌ها جلوی چشم همه ما باشد و معلوم باشد که تا الان موفق بوده ایم و باید با نشاط بقیه راه را ادامه بدهیم و هر چند که نسبت به مقصد و کمال خود فاصله داریم ولی نسبت به هم تراز خود جلوتر هستیم.
به عنوان مثال اگر در اداره خانواده هر روز فقط ایرادها را بگوییم آن خانه به خانه یأس و نا امیدی تبدیل می‌شود ولی روان شناسان و اخلاقیون بر این اتفاق دارند که بیان ضعف‌ها در کنار بیان پیشرفت‌ها‌ست که می‌تواند سازنده باشد.
