شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
استاد حوزه علمیه اصفهان به کتب حوزوی نه از جهت بار علمی بلکه از نظر سبک آموزشی و محتوای کتب انتقاد دارد و آینده حوزه را دچار افت علمی شدیدی می‌بیند؛ نه صرف رویکرد کتب حوزوی که بسیار نقص دارد بلکه مسایل پیرامونی مثل معیشت وجود دارد که روی بحث علمی حوزه تأثیرگذار است.
به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام مهدی مسائلی، پژوهشگر و مدرس حوزه علمیه اصفهان درباره وضعیت تحصیل، تحقیق و تدریس در حوزههای علمیه به ویژه حوزه قم، اظهار کرد: در گذشته سبک آموزش روال مشخصی نداشت، اما به مرور به واسطه نیازهایی که به وجود آمد، در عرصه سبک آموزش تحول بسیاری نسبت به گذشته ایجاد شد به گونه‌ای که آموزش، هم منظم تر شده و هم سبک علمی‌تری به خود گرفته که طبیعتاً کتب آموزشی هم بر اساس این رویکرد پیشرفت می‌کند.
مسائلی ادامه داد: در حوزههای علمیه اگر نظم در آموزش داشته باشیم، مسلماً دستاوردهای بیشتری نیز خواهیم داشت. کتب گذشته قابل احترام هستند و می‌توان از معلومات آنها بهره برداری کرد، اما کتب باید روی یک متد مشخصی طراحی و تنظیم شوند. در دانشگاه مراحل مختلف تحصیلی، یک رویکرد مشخصی دارند که در حوزه هم همین رویکرد وجود دارد، اما در کتب حوزوی این سطوح ملموس نیست.
اگر استاد بسیار ضعیف باشد، طلبه نمی‌تواند از طریق کتب به یک سطح بالایی دست پیدا کند
وی گفت: در حوزه مراحل آموزشی وجود دارد که بر مبنای آن با محور قرار دادن کتاب به طلبه درس‌‌هایی آموزش داده می‌شود و در مرحله بعد وارد بحث‌‌های آموزش و پژوهشی می‌شوند که هدف اصلی از این رویکرد «مجتهد پروری» است. این مراحل آموزشی نظم خاصی دارد، اما این نظم و سبک در کتب حوزه چندان ملموس نیست. اگر یک استاد در مباحث آموزشی قوی باشد، می‌تواند طلبه‌‌های بهتری را تربیت دهد و اگر استادی از جهت آموزشی قوی نباشد، نمی‌تواند این کتب را واضح برای طلبه جا بیاندازد و طلبه را به سوی پیشرفت ببرد.
مدرس حوزه علمیه اصفهان، استاد محوری در حوزههای علمیه را غالب بر شاگرد محوری دانست و عنوان کرد: در حوزه بیشتر استاد محوری پر رنگ تر است و اگر استاد بسیار ضعیف باشد، طلبه نمی‌تواند از طریق کتب به یک سطح بالایی دست پیدا کند. برای جبران این کمبود، بسیاری از طلبه‌‌ها از کتب کمک آموزشی استفاده می‌کنند که این کتب کمک آموزشی سعی کردند به کتب نظمی بدهند و استادی برای طلبه محسوب می‌شوند.
سبک آموزشی حوزه مناسب و مطلوب نیست
این محقق حوزوی به ویژگی‌‌های مطلوب کتب حوزوی و سبک آموزش اشاره و خاطرنشان کرد: در روزگار کنونی کتب باید مقداری راه گشا باشد و نظم داشته باشد و بتواند طلبه را هدایت کند. در جنبه‌‌های پژوهشی هم همینطور است، در این جنبه‌‌ها بیشتر طلبه‌‌هایی که با کتب پژوهشی حوزه، پژوهشگر می‌شوند به واسطه تلاش‌‌های ویژه خودشان هست. کتب از این جهت که یک هدایت پژوهشی داشته باشند و در ضمن آن طلبه را به جنبه‌‌های پژوهشی ترغیب کنند، نقص دارند. انتقادی که به کتب حوزوی دارم نه از جهت بار علمی بلکه از جهت سبک مطالب و متد آموزشی مناسب و مطلوب است که در کتب حوزوی کمتر وجود دارد.
مسائلی افزود: در بررسی کتب حوزوی جنبه دیگری مدنظر عده‌ای است که بیشتر دعواها هم به این سمت می‌رود و آن مطابق بودن دروس و کتب حوزه با نیازهای روز است. من خط مقدم انتقاد به کتب حوزه را بحث سبک آموزش و پژوهش می‌دانم که یک نظم مشخص و متد جدیدی ندارد و به تدوین دوباره مباحث گذشته نیاز دارد. در این جنبه‌‌ها احتیاج است که یک اقدام با تأمل و تأنی انجام شود و آموزشی حتی به صورت آزمایشی در مراحل مختلف پیش برود و خطاها و اشتباهاتی که ممکن است در متون جدید و تألیف باشد به مرور تصحیح شوند. به عبارت دیگر اگر حوزه کتاب نوینی هم تدوین کرد، ابتدا این کتب نوین به صورت آزمایشی تدریس شوند و بازخوردهای مثبت و منفی آن بررسی گردد و سپس جزو دروس حوزه شود. اگر این کتب جدید به صورت دفعتاً در سیستم نظام آموزشی قرار گیرد چون معایبی دارد که قبل از آموزش مشخص نشده این خود یک تخریبی برای تحول کتب آموزشی است. من قائل هستم که ما اکنون دعوا می‌کنیم و از اصل کار عقب هستیم و احتیاج است که این اقدام مقداری با سیاستگذاری بهتری پیش برود.
رویکرد فعلی حوزه، پرورش طلاب آگاه به زمان نیست، بلکه هدف نظریه پرداز شدن طلبه است
مدرس حوزه علمیه اصفهان در پاسخ به این پرسش که کتب حوزوی فعلی می‌تواند طلاب امروزی و آگاه به زمان تربیت کند؟ گفت: آگاه به زمان بودن، جنبه‌ای است که رویکرد کتب حوزه برای تحقق آن نادرست است. رویکردی که در حال حاضر در حوزه اصل هست، رویکردی است که می‌خواهد در نظام دینی همه طلبه‌‌ها نظریه پرداز تربیت شوند و باقی مباحث برای اکثر طلاب فرع است.
وی ادامه داد: بنابراین هدف اصلی برای همه طلاب نظریه پرداز شدن است که اگر کسی به این امر دست پیدا نکرد، سایر موارد اصلی که می‌خواند در واقع یک امر بیهوده تلقی می‌شود. این رویکرد نمی‌تواند طلبه‌‌ها را برای نیازهای مختلف تربیت کند و یک نقص است. از سوی دیگر اگرچه رویکرد تربیت طلبه، نظریه پردازی است، اما سبکی که استفاده می‌شود حتی به گونه‌ای نیست که یک طلبه را نظریه پرداز کند بلکه طلاب باید تلاش‌‌ها و مجاهدت‌‌های بسیار کنند تا به این نقطه برسند. معتقدم سبک آموزشی در حوزه، کمتر از ۴۰ درصد به نظریه پرداز شدن طلبه کمک می‌کند و ۶۰ درصد حاصل تلاش‌‌های طلاب در خارج سیستم آموزشی است. این نقص از جهت آموزشی و محتوایی به حوزه و کتب حوزوی وارد است لذا رویکردها باید بازنگری شوند.
حوزههای تخصصی بیش از گذشته به رسمیت شناخته شوند
مسائلی برای ارتقاء نظام مند نظام تحصیلی حوزه، پیشنهادی ارایه داد و گفت: برای ارتقای نظام تحصیلی حوزه باید حوزههای تخصصی بیش از گذشته به رسمیت شناخته شوند تا بتوانند رویکردهای تخصصی آموزش حوزه را به همراه داشته باشند. مثلاً اگر تصمیم بر این است که طلبه‌‌هایی با تخصص حقوق اجتماعی تعلیم داده شود، باید رویکردی تخصصی اتخاذ کرده و تقریباً از سبکی مانند دانشگاه استفاده شود. به عنوان مثال در عربستان سعودی مرکز علمی به نام حوزه علمیه وجود ندارد و مبلغین دینی این کشور در نظام آموزشی دانشگاهی مدرک می‌گیرند، ما نمی‌گوییم که مدرک‌‌ها به این سمت و سو بروند، اما وقتی می‌گوییم که وحدت حوزه و دانشگاه، این وحدت می‌تواند همین رویکرد تخصصی و نوین و علمی باشد. این رویکرد تخصصی باید در حوزه وارد شود و طلبه‌‌هایی داشته باشیم که از همان ابتدا به صورت تخصصی آموزش و تربیت شوند نه اینکه ۱۰ سال در حوزه فقه تحصیل کرده باشد و سپس بخواهد مفسر شود و در عین حال، برای مفسر بودن باز هم نیاز داشته باشد که همان نظام فقهی را ادامه دهد تا شهریه اش برقرار شود. تأکید دارم که باید برخی از طلبه‌‌ها از همان ابتدا تا انتها تحقیق کار می‌کنند؛ و این رویکرد باید به عنوان یک رویکرد رسمی در حوزه، به رسمیت شناخته شود.
حوزههای سیاستگذاری در حوزه مشتت است
مدرس حوزه علمیه اصفهان درباره موانع ارتقای نظام تحصیلی حوزه تا به امروز، تصریح کرد: یکی از دلایلی که سیستم آموزشی حوزه تاکنون تغییر نیافته، ریاست فقهای فقه محور بر حوزه است؛ آنان خود را به عنوان متخصص در بحث فقهی و احکام عملی می‌دانند و موافقتی با پذیرش و رسمیت رویکردهای دیگر، به عنوان بخشی از رویکردهای اصلی حوزه نشان داده نمی‌شود؛ اگر طلبه‌ای بخواهد از همان ابتدا تفسیر یا تاریخ بخواند، به او گفته می‌شود که وقتی فقیه شدید، مفسر و تاریخ دان هم می‌شوید یا به عبارتی کسی که فقیه نباشد، مفسر و تاریخ دان هم نیست. تا زمانی که ریاست حوزه دست کسانی باشد که متخصصین در علوم فقه باشند، این رویکرد تغییر نخواهد کرد و در حقیقت رویکرد اصلی حوزه را فقط بر آن اساس جاری و ساری می‌کنند.
مسائلی ادامه داد: حوزههای سیاستگذاری در حوزه مشتت است. درست است که ما یک حوزه علمیه و مرکز مدیریت حوزههای علمیه داریم و استان‌‌هایی خاصی مانند اصفهان، قم و مشهد مرکز مدیریت‌‌های خاص خود را دارند، اما در کل و حتی در جزء، مدیریت این حوزه‌‌ها مشتت است. بعد از انقلاب این ضعف مدیریتی مقداری اصلاح شده، اما به هر حال ضعفی ریشه دار است که تاکنون از بین نرفته است. نظام حوزه بیشتر مدرسه محور است تا سیستم مدیریت کلان، به طوری که بتواند به صورت کامل و تمام تأثیر بگذارد. این امر مقداری در حوزه علمیه قم و مقداری در سیاستگذاری ملموس تر می‌شود و آسیب‌‌هایی از این جهت ایجاد می‌کند.
عدم تخصص اساتید از دیگر آسیبهای نظام آموزشی حوزه است
این محقق و نویسنده به آسیب دیگری در نظام آموزشی حوزه اشاره و خاطرنشان کرد: آسیب دیگر در حوزه، عدم تخصص اساتید است. اساتید حوزه براساس معلومات و بیانی که در تدریس کتب خاص دارند، ارزیابی می‌شوند. کتبی که بسیاری از آنها آموزشی هست، اما براساس متد آموزشی روز نیست. پژوهشی هست، اما براساس متد پژوهشی روز نیست. این اساتید سبک‌‌های آموزشی شان بسیار با هم مغایرت دارد و یک متد و روش و کتابی است که تشتت در آنها وجود دارد. ما آموزش استاد در حوزه نداریم و حتی ارزیابی علمی به صورت سطح نوین که بگوییم این استاد چقدر از جهت آموزشی پیشرفت‌‌هایی دارد، در حوزه وجود ندارد. در حالی که در دانشگاه ارزیابی بیشتر براساس سطح پژوهشی استاد است که چقدر مقالات علمی نوشته است، این مقالات می‌توانند به صورت هدفمند و ملموس اساتید را از جهت علمی ارزیابی کنند، اما در حوزه این چنین نیست.
این پژوهشگر ادامه داد: گاهی ممکن است که برخی از اساتید از جهت‌‌های حاشیه‌ای برجسته شده باشند مثلاً مریدانی این شخص را برجسته کرده باشند یا فعالیت‌‌های تبلیغاتی این استاد را برجسته کرده باشد، وگرنه از نظر علمی دست خالی است. گاهی اساتید سطوح عالی حوزه که درس‌‌های پر سر و صدایی هم دارند و حتی شمارگان محصلین بسیار داشتند را ارزیابی کردیم و دیدیم که در سطح نازل هستند و بعد فهمیدیم هم جمعیت شاگردانی که هستند از جهات دیگری غیر از بُعد علمی است و هم از بُعد تبلیغاتی و با اغراض دیگری به این امر دامن زدند.
آینده حوزه را دچار افت علمی شدیدی می‌بینم
مسائلی در پاسخ به این پرسش که با ادامه روند فعلی برای حوزههای علمیه به خصوص در بُعد علمی چه آینده‌ای را متصور است؟ گفت: آینده حوزه را دچار افت علمی شدیدی می‌بینم. نه صرف رویکرد کتب حوزوی که بسیار نقص دارد بلکه مسایل پیرامونی هم وجود دارد که روی بحث علمی حوزه تأثیرگذار است مانند بحث معیشت و کار حوزویان که بسیار روی سطوح حوزه تأثیر می‌گذارد و امروز می‌بینیم که طلبه‌‌ها به واسطه نیازهایی، امور فرعی، امور اصلی آنان شده و کارها و دغدغه‌‌های دیگری غیر از تحصیل دارند و صرف اخذ مدرک در حوزه حضور دارند. تحصیلات حوزه بسیار بلند مدت است و طلبه‌‌هایی که معمولاً به سطوح بالاتر می‌روند و می‌خواهند از تحصیلات خود نتیجه بگیرند، طبیعتاً از نظر حمایتی از خانواده جدا شدند و تمام امور معیشتی بر دوش خودشان هست که این مسایل مخصوصاً در دوران پسا کرونا و کرونا بر تحصیل طلاب تأثیرگذار بوده است. از سوی دیگر کتب حوزوی به گونه‌ای نیست که اگر طلبه مقداری کاستی از خودش ایجاد کرد، این کتاب‌‌ها او را جلو ببرند. نقش کتب حوزوی چه بسا ۲۰ درصد است و ۸۰ درصد باقی مانده، تلاش طلبه است بنابراین وقتی طلبه به هر دلیلی تلاشش را کاهش می‌دهد، یک خسارت بالایی به نظام تحصیلی او وارد می‌شود. / شفقنا
