دشواری و استقبال اندک طلاب؛ دلایل کم بودن دروس مستحدثه/ تعریف ساختار تعاملی دولت و حوزه علمیه

شبکه اجتهاد: در حالی دهه چهارم انقلاب اسلامی را پشت سر گذاشتیم که علی‌رغم دستاوردهای علمی در حوزه علمیه، گفتمان‌های متفاوتی از درون حوزه شنیده می‌شود؛ مسائلی مانند توهم دانستن فقه نظامات، کم‌کاری حوزه در اقتصاد اسلامی، تعدد دروس خارج تکراری، کم بودن دروس مستحدث، زندگی زیر خط فقر طلاب و استادان حوزه و تفاوت حمایت‌ها از حوزه و دانشگاه برخی از این مسائل است.

در همین زمینه ایکنا؛ با آیت‌الله مهدی ‌‌هادوی تهرانی، از استادان سطوح عالی حوزه علمیه و طراح نظریه «اندیشه مدون»، گفت‌وگویی داشته است که با بخش نخست آن به موضوعاتی همچون خلأ علمی در ابتدای انقلاب برای مدیریت کشور، ناکارآمدی اسلامی‌سازی اقتصاد سرمایه‌داری و فقدان اقدام جدی برای کشف الگوی اقتصاد اسلامی، رصد نشدن تحقیقات حوزه و دانشگاه و بی‌اعتنایی نهاد‌های اجرایی به تحقیقات حوزه علمیه پرداخته شد. در ادامه بخش دوم گفت‌وگو از نظر می‌گذرد.

تنوع دروس، نقطه قوت

‌‌هادوی تهرانی با اشاره به وجود بیش از ۳۰۰ درس خارج فقه در حوزه و در پاسخ به چرایی آن گفت: وجود دروس متنوع در حوزه نشانه توانایی علمی است، ولو اینکه به ظاهر دروس تکراری هم باشند؛ باید توجه کنیم که هر درسی با روش و استاد متفاوت اداره می‌شود و طلاب قدرت انتخاب آزاد دارند؛ بنابراین تنوع دروس نقطه قوت است.

وی با بیان اینکه توانایی مدرسان در تدریس مسئله متفاوتی است، تصریح کرد: در حوزه یک روش طبیعی برای ارزیابی استاد وجود داشته و دارد؛ لذا هر کسی که درس می‌دهد یک پیشینه دارد. ضمن اینکه وقتی کسی خود را در معرض قرارداد از سوی مدیریت حوزه و استادان و طلاب محک می‌خورد و اگر توانایی علمی و بیانی کمی داشته باشد، درسش عملاً شکل نخواهد گرفت.

نظر آیت‌الله سیستانی درباره دروس خارج قم

نظریه‌پرداز تئوری «اندیشه مدون» افزود: البته این مسئله این معنا را ندارد که هر کسی که درسش شکل نگرفته توانایی علمی نداشته، بلکه ممکن است توانایی بیانی نداشته باشد و یا پیچیدگی مباحث سبب شده تا تعداد شاگردان کم شوند و احساس کنند توانایی فهم آن درس را ندارند، زیرا مطالب آسان‌تر مشتری بیشتری دارد.

وی با بیان اینکه معتقدم به جای انتقاد از فراوانی دروس آن‌ها را به سمت موضوعات مورد نیاز کشور به پیش ببریم، تصریح کرد: آیت‌الله سیستانی در سالیان خیلی قبل، یکی از دوستان ما را در مکه دیده بودند و از دروس قم پرسیده بودند و این استاد به آیت‌الله سیستانی گفته بود که صوم و صلات در قم تدریس می‌شود؛ آیت‌الله سیستانی فرموده بودند که در ایران انقلاب شده و حکومت اسلامی وجود دارد که باید موضوعات از مجلس شورای اسلامی به حوزه بیاید و بحث شود و دوباره به مجلس بازگردد؛ لذا در عمل باید مجلس، قوه قضائیه و مجموعه‌های اجرایی کشور سراغ حوزه بیایند و تقاضا‌های خود را مطرح کنند و از تحقیقات حوزه هم حمایت مادی و معنوی و به خصوص معنوی کنند.

علت کم بودن دروس مستحدث در حوزه

‌‌هادوی تهرانی با بیان اینکه سال‌ها قبل بنده در دروس خارج به مسائل جدید و روز می‌پرداختم و همیشه با استقبال کم طلاب روبرو می‌شدم، تصریح کرد: بنابراین این نوع دروس هم کار سختی است و هم مشتری کمتری دارد. البته از دید برخی استادان مسئله دوم دشوارتر است، زیرا طلاب استقبال کمی نشان می‌دهند. بنده بحث ولایت فقیه و بازار‌های بورس، حقوق قرارداد‌ها و انواع مالکیت را تدریس کرده و مباحث تطبیقی در این عرصه داشته‌ام که مشابه آن در حوزه و دانشگاه نیست. هیچ کسی حمایت نکرده و حتی بعد از دو دهه توان انتشار مطالب را هم نداشته‌ام.

وی افزود: مثلاً وقتی درس حج برقرار می‌شود شاگردان زیادی می‌آیند، ولی اگر بحث اقتصاد، بانکداری و مسائل پزشکی از دید اسلامی بگذاریم مشتری کمتری دارد؛ بنابراین مسئله تعدد دروس نیست، بلکه از همان ۲۰ و ۳۰ درسی که به مسائل روز می‌پردازد چه کسی حمایت کرده و می‌کند؛ بنده در سالیان اخیر مباحث اقتصادی را درس می‌دهم و هر روز به یک شبهه و سؤال روز کشور پاسخ می‌دهم، ولی چه کسی به صورت نظام‌مند و سیستمی استفاده و حمایت می‌کند؛ این مشکل اصلی ماست؛ توقع داریم افراد زحمات علمی خود را انجام ندهند و کاری را که ما دوست داریم انجام بدهند، بدون اینکه اندکی برای کار آنان ارزش قائل شویم و به کارشان بها دهیم که در عمل ممکن نیست.

وجود دو میلیون روحانی بودایی

این استاد سطوح عالی حوزه علمیه در پاسخ به این سؤال که آینده تحصیلی حوزه با این تعداد پذیرش طلبه چه وضعی خواهد داشت و آیا پذیرش بیش از حد نیاز تهدید نیست؟ بیان کرد: معتقدم که اگر آموزش و پرورش طلاب با افزایش پذیرش لطمه نخورد نه‌تنها مضر نیست، بلکه مفید هم خواهد بود؛ بار‌ها این مثال را زدم؛ ۲۷ سال قبل به تایلند سفر کردم که کشوری بودایی است و البته مسلمانان قابل توجهی نیز دارد؛ دولت پادشاهی تایلند هم از بودا حمایت می‌کند و جمعیت این کشور هم تقریباً مثل ایران است؛ در آن سال دو میلیون روحانی بودائی وجود داشت و تسهیلاتی که برای آنان وجود داشت عجیب بود؛ مطلق وسایل نقلیه اعم از هواپیما، کشتی و اتومبیل برای آنان رایگان است و مثلاً در فرودگاه قسمتی مخصوص برای آنان بود با اینکه کشوری ضعیف از نظر علمی هستند.

زندگی زیر خط فقر طلاب و استادان

وی تصریح کرد: داشتن روحانی زیاد اگر عالم و فاضل باشند و از فضل و کمال اخلاقی در حدی که شأن روحانیت اقتضا می‌کند برخوردار باشند قطعاً برای کشور ضرر نیست؛ البته همان طور که مدیر حوزه علمیه هم گفتند آمار‌ها در بحث بودجه واقعاً مشکل‌آفرین است و باید اعلام کنیم که نه تنها طلاب عادی، بلکه تعداد قابل توجهی از استادان حوزه که حتی شناخته‌شده هم هستند، زیر خط فقر هستند و با مشکلات جدی دست و پنجه نرم می‌کنند. این مشکل واقعی در حوزه هست، ولی روحانیت با رعایت شئونات خود ابراز نمی‌کنند.

رئیس مؤسسه رواق حکمت تأکید کرد: بنده از رئیس‌جمهور فعلی خواستم که ساختاری در مورد رابطه دولت با حوزه علمیه تعریف شود و دولت خدماتی را از حوزه بخواهند و در ازای آن هم حمایت کنند تا در نتیجه هم مشکلات اقتصادی حوزه کم شود و هم مشکلات علمی نظام کمتر خواهد شد. این دادوستد قطعاً مفید خواهد بود که نیازمند تعریف ساختار است تا پژوهش‌های حوزه هم مورد استفاده قرار بگیرد.

ارتباط سیستمی دولت و حوزه

وی تصریح کرد: مسئولان کشور برای رعایت استاندارد‌های اسلامی در ساختار‌های اقتصادی و سیاسی نظام باید حتماً با حوزه ارتباط سیستمی داشته باشند و از آن طرف هم باید از حوزه حمایت مالی کنند.

هادوی تهرانی افزود: البته این استفاده از دانشگاه‌ها هم از سوی نهاد‌های کشور انجام نمی‌شود، زیرا دانشگاه‌ها ظرفیت‌های فراوانی دارند، ولی هنوز تا بهره مطلوب از آنان فاصله زیادی داریم. گرچه در سالیان اخیر کار‌هایی انجام شده است. البته یکی از مشکلات عدم تفکیک میان پژوهشگران واقعی و پژوهشگرنماهاست و گاهی از برخی پژوهشگران واقعی حمایت نمی‌شود و از برخی دیگر حمایت می‌شود.

این استاد سطوح عالی حوزه اظهار کرد: بدون آنکه بخواهیم شعار مذهبی و ملی بدهیم، با توجه به سفر‌هایی که به کشور‌های مختلف داشته‌ام، جوانان ایرانی واقعاً هوشمند هستند؛ دنیا برای نخبگان ما تور پهن می‌کند؛ قبلاً از سوئیس به آمریکا می‌رفتند، ولی چند سالی است که خود سوئیس آنان را جذب می‌کند؛ استعداد کم نداریم و متخصصان ما در پزشکی و علوم انسانی و … کم نیستند، ولی باید از شخصیت‌های علمی حمایت حقیقی شود تا نیاز‌های کشور در تمامی عرصه‌ها بهتر از وضع کنونی تأمین شود.

حمایت همزمان از حوزه و دانشگاه

وی تأکید کرد: اگر میان حوزه و دانشگاه مقایسه کنیم، حمایت‌ها به خصوص در سالیان اخیر از دانشگاه به مراتب بیشتر از حوزه است. البته با دانشگاه و حمایت از آن مخالف نیستیم و باید بیش از این هم حمایت شوند، ولی در عین حال حوزه هم باید مورد حمایت قرار بگیرد.

‌‌هادوی تهرانی در پاسخ به این پرسش که نظر حضرتعالی با توجه به ارتباط با فضای بین‌المللی در مورد تأثیر زمان و مکان در اجتهاد چیست؟ بیان کرد: شناخت مسائل روز و آشنایی با فرهنگ‌های مختلف می‌تواند بینش و درک درست‌تری به فقیه بدهد. در نتیجه به صورت غیرمستقیم در قضاوت‌های فقهی او مؤثر باشد، ولی این واقعیت را هم باید بپذیریم که اظهارنظر در مورد دین خدا کار آسانی نیست؛ بنده به شاگردانم می‌گویم وقتی که شاگرد بودیم به راحتی اظهارنظر می‌کردیم و مطلبی را رد و بر سر آن با استاد مجادله داشتیم، ولی وقتی استاد شدیم، دیگر به آن راحتی که در دوره طلبگی اشکال را بیان می‌کردیم اشکال نمی‌گرفتیم و احتیاط بیشتری به خرج می‌دادیم.

وی گفت: هنگامی که فردی در شأنیت صدور فتوا قرار گرفت، نه آزادی طلبگی و نه آزادی استادی را دارد؛ به همین دلیل می‌بینیم که بزرگان در برخی دروس حرف‌هایی را می‌زنند و استدلال می‌کنند و می‌پذیرند، ولی وقتی می‌خواهند که فتوا بدهند احتیاط زیادی می‌کنند. البته نه به علت اینکه بینش و اطلاعات آنان اندک است، بلکه چون اظهارنظر در مورد دین خدا آسان نیست؛ برخی از کسانی که از استادان بزرگ حوزه هستند گاهی با زار و نزار می‌گویند که اگر آن دنیا از ما بپرسند این فتوایی که شما دادی به چه مجوزی بود چه جوابی بدهیم؛ بنابراین برای کسی که به خدا و قیامت باور دارد خیلی سخت است که بخواهد فتوا بدهد. لذا احتیاط می‌کند.

این استاد و پژوهشگر برجسته حوزه علمیه تأکید کرد: در عین حال اگر فقها با ابزار و مسائل روز آشنا باشند می‌تواند به صورت غیرمستقیم در فتوای آنان مؤثر باشد، ولی اینکه توقع داشته باشیم در نظر گرفتن زمان و مکان و شرائط جامعه به معنای اتباع از اهواء الناس است این غلط است؛ خداوند در سوره مبارکه شوری فرموده است که مردم را به سوی خدا دعوت کن و در این راه استقامت داشته باش و از هوا‌های مردم پیروی نکن؛ بنابراین نمی‌توان گفت که چون چیزی را مردم نمی‌پسندند ما نیز نباید بپسندیم یا برعکس؛ این مسئله نمی‌تواند ملاک فتوا باشد، گرچه باید سعی کنیم فتاوا کارآمد باشد و مشکلات مردم را حل کند، اما در عین حال موازین شرعی و فقهی را باید رعایت کنیم.

‌‌هادوی تهرانی در خاتمه با بیان اینکه نباید از مشکلات به مثابه ابزاری برای سرکوب جناح مخالف خود بهره ببریم، آن هم به قیمت لطمه زدن به نظام، اظهار کرد: گاهی متأسفانه برخی ضربه به اصل نظام می‌زنند تا به جناح مخالف خود لطمه بزنند؛ البته فقط هم نباید بر بیان مشکلات تمرکز کنیم، بلکه باید راه‌حل بدهیم و آن را درمان کنیم؛ اگر همدلی و همراهی داشته باشیم، با وجود اختلاف‌نظر‌ها هم می‌توانیم به پیشرفت برسیم.