دولت‌‌سازی اسلامی در اندیشه شهید سید محدباقر صدر

از دیدگاه شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر، زعیم رشید و شریعت و انسان سه ضلع مثلث دولت‌سازی اسلامی است. در این نظام مبنای قدرت، خدا و دین، مبنای قانونگذاری و قوای مجریه و مقننه باید خاستگاه مردمی داشته باشد که همان نظریه مردم‌سالاری دینی است که مقام معظم رهبری به کار بردند. البته شهید صدر از این تعبیر استفاده نکرده ولی لبّ مطلب همین است.

به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین نجف لک‌زایی، رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع)، سه‌شنبه ۲۲ تیرماه در نشست علمی «دولت در اندیشه شهید صدر» که به صورت مجازی برگزار شد، به تشریح مراحل پنج گانه تمدن سازی اسلامی پرداخت و گفت: شهید صدر دارای نظریه «دولت صالحه» در زمینه دولت سازی اسلامی هستند و جا دارد نظریه ایشان مورد بررسی قرار گیرد.

دولت؛ هدیه انبیاء به بشر

وی با اشاره به دیدگاه شهید صدر در مورد دولت، بیان کرد: شهید صدر نظریه جدیدی دارد و آن اینکه مبدع دولت و مخترع آن انبیاء الهی هستند و دولت هدیه انبیاء به بشر است؛ بنابراین اینکه گفته شود دولت دینی است یا خیر سبب تعجب می‌شود. این نوآوری بسیار مهم است. همچنین طبقه‌بندی وی از دولت به عنوان یک فقیه، متلکم، حکیم و عالم علوم انسانی و اسلامی از دیگر ممیزات اندیشه صدر است.

لک‌زایی با بیان اینکه سازمان؛ بزرگترین کشف بشر و دولت؛ برترین سازمان است، تصریح کرد: فلاسفه اسلامی طبقه‌بندی‌های خاصی از دولت انجام داده‌اند که عمدتاً براساس علم و عمل به حقیقت و به تعبیری فضیلت و سعادت است؛ یعنی انسان به دنبال کمال است و از طریق تعاون و اجتماع و دولت می‌تواند به این سعادت برسد؛ ما دولت تشکیل می‌دهیم تا به سعادت برسیم و برای سعادت باید علم به حقیقت داشته باشیم و به آن عمل کنیم؛ در اینجا دولت و مدینه فاضله شکل می‌گیرد و نمونه آن از منظر فارابی حکومت پیامبر(ص) است.

انواع دولت براساس حقیقت

لک‌زایی با اشاره به تقسیم‌بندی فلاسفه از دولت، بیان کرد: ممکن است جامعه‌ای دولت تشکیل دهد ولی نه علم به حقیقت و نه عمل به آن داشته باشد که دولت جاهلی است و با ضرب و زور و غضب، کارهایش را پیش می‌برد و اساسا نیازی به حکمت نمی‌بیند؛ در اینجا فضیلت و دانش و دانشمند ارزشی ندارد. دولت دیگر هم دولتی است که علم به حقیقت دارد ولی عمل نمی‌کند که دولت فاسقان است و مدل دیگر دولت هم علم به حقیقت ندارد ولی فکر می‌کند مسیر حقیقت را طی می‌کند که دولت ضاله است.

وی اظهار کرد: متکلمان شیعه هم دولت‌ها را براساس نوع رهبری آن تقسیم کرده‌اند و امامت و ولایت را دولت مشروع می‌دانند و اهل تسنن هم سراغ خلافت رفتند؛ سیدمرتضی گفته است که حکومت براساس حاکم دو نوع است؛ حکومت برحق عادل و حکومت باطل و ظالم مستبد که براساس زور روی کار آمده است. این نظریه هنوز در فقه سیاسی مطرح است؛ تقسیم‌بندی دیگری را مرحوم نائینی انجام داده و دولت را به ولایتیه و تملیکیه تقسیم کرده است؛ ولایتیه را حکومتی می‌داند که معصوم در رأس آن است.

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) تصریح کرد: وی معتقد است که در عصر غیبت هم می‌توان دولتی تشکیل داد که به ولایتیه نزدیک باشد. البته تقسیم‌بندی دیگری از سوی امام خمینی ذیل ولایت فقیه انجام شده است؛ ایشان معتقد بود که دولت‌ها سه دسته هستند؛ دولتی که براساس هوا و خواسته یک فرد و اقلیت تأسیس می‌شود که استبدادی است؛ دولتی که براساس خواست اکثریت جامعه تشکیل می‌شوند که جمهوری یا مشروطه است و سوم دولت اسلامی که براساس قانون اسلام تأسیس و بر این اساس اداره می‌شود.

تقسیم‌ شهید صدر برای دولت

لک‌زایی با بیان اینکه شهید صدر این طبقه‌بندی‌ها را تغییر داد و به سه دسته تقسیم کرد، اضافه کرد: اول دولت‌هایی که از لحاظ فکری ضد اسلام هستند؛ در دوره وی، مارکسیسم و سرمایه‌داری مصادیق این دولت و دولت‌های کافر بودند، چون قصد دارند اسلام را از بین ببرند؛ قرآن فرموده است که اگر کافرانی با شما بجنگند دشمن هستند و نباید با آنها رفاقت کنید. همچنین کفاری که قصد دارند سرزمین شما را اشغال کنند.

وی افزود: نوع دوم دولت از منظر شهید صدر، دولتی است که مکتب فکری ندارد و با کودتا و زور به قدرت رسیده و این دولت هم کافر است ولو هم حاکم و هم شهروندانش بگویند که ما مسلمان هستیم؛ مانند رضاخان که به دنبال اجرای اسلام نبود و بر مسلمین واجب است که دولت اسلامی را به جای آن بنشانند. از نظر صدر، دولت اسلامی دولتی است که در قانونگذاری از اسلام سیراب می‌شود و سه نوع است؛ نوع اول دولتی است که همه نظامات و قوانین براساس اسلام باشد و اطاعت از چنین دولتی واجب است؛ دولت نوع دوم دولتی که برخی قوانین و احکام و نظامات آن ممکن است در تعارض با اسلام باشد، آن هم به دلیل جهلی که وجود دارد. البته این مباحث قبل از انقلاب بیان شده است. در مواجهه با چنین دولتی چند حکم وجود دارد؛ اول اینکه علما باید برای این دولت حکم اسلامی را تشریح و تبیین کنند؛ تا جایی که این دولت موافق اسلام عمل می‌کند باید اطاعت شود و در مواردی هم که موافق اسلام نیست مثلا در مسائل مهمی مانند جنگ، اطاعت از این دولت اشکالی ندارد، مانند رفتار امام علی(ع) در برخورد با حکومت خلفا.

نوع سوم هم دولتی است که عمداً خلاف اسلام رفتار می‌کند. مسئولان چنین حکومتی باید عزل شوند و امر به معروف و نهی از منکر صورت بگیرد و اگر تأثیری نداشت، فرمان بردن از چنین حاکم و حکومتی ممنوع است.

تقسیم دولت براساس انسجام

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: علمای لبنان نامه‌ای برای ایشان نوشتند و از او خواستند که درباره قانون اساسی جمهوری اسلامی اظهار نظر کند؛ ایشان در پاسخ فرمود که دولت هدیه انبیاست و امام و ملت ایران جا پای انبیاء گذاشته‌اند؛ از دید وی دولت، نهاد اساسی است و اگر نادیده گرفته شود، امنیت مسلمین از بین می‌رود؛ شهید صدر به آیه ۲۱۳ سوره بقره اشاره می‌کند: «کَانَ النَّاسُ أُمَّهً وَاحِدَهً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِیهِ إِلَّا الَّذِینَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ». البته علامه هم به این مسئله پرداخته ولی به بحث دولت اشاره نکرده است.

این استاد حوزه علمیه قم افزود: آیه می‌گوید که انبیاء برای جامعه‌سازی و حل و فصل اختلافات آمده‌اند. لذا برای تحقق آن باید سراغ مردم رفت و اندیشه و انگیزه مردم را اصلاح کرد تا چنین امتی تشکیل شود. تفسیر ایشان این است که اختلافات در جوامع ابتدایی از زمان خلقت انسان اندک بود، ولی کم‌کم زیاد شد. لذا انبیاء مجبور به دولت‌سازی شدند و دولت‌سازی از حضرت نوح(ع) آغاز شد تا امنیت ایجاد شود و راه ایجاد امنیت هم عدالت است. از دیدگاه صدر، بنیادهای دولت را خدا بنا نهاده است و بسیاری از انبیاء مانند داود و سلیمان در رأس دولت قرار گرفتند و کسی مانند موسی(ع) هم عمرش را در راه دولت‌سازی صرف کرد ولی موفق نشد. پیامبر(ص) موفق شد که پاکترین دولت تاریخ را ایجاد کند و بعد از ایشان هم دولت، دغدغه ائمه(ع) بود و حتی امام حسین(ع) وقتی دیدند که دولت در اوج انحراف است از جان خود گذشتند تا مسیر را اصلاح کنند. بعد از ائمه(ع) هم بحث ولایت فقیه را مطرح کرده و گفته است دولتی که در تداوم دولت ائمه(ع) است، از سوی مردم ایران و با مرجعیت صالح آن یعنی امام ایجاد شده است.

دیدگاه صدر درباره انقلاب ایران

لک‌زایی تصریح کرد: برخی می‌گویند در اندیشه شهید صدر نام ولایت فقیه وجود ندارد و صرفاً تقسیم‌بندی ارائه داده است ولی اگر ما پاسخ ایشان به نامه علمای لبنان را ضمیمه آثار دیگر وی کنیم، بحث ولایت فقیه هم به دست می‌آید؛ وی از تعابیر المرجعیت المجاهده، الرشیده و الصالحیه، برای حاکمیت ولایت فقیه استفاده کرده است. از دید صدر ایرانی‌ها چند چیز را قبول کرده‌اند؛ اول؛ اسلام می‌تواند قانون زندگی آنها باشد. دوم؛ امام را به عنوان زعیم پذیرفتند و سوم؛ انسان ایرانی و حق آزادی و کرامت او را قبول کرده‌اند.

وی افزود: بدین ترتیب از دیدگاه وی، زعیم رشید و شریعت و انسان سه ضلع مثلث دولت‌سازی اسلامی است. در این نظام مبنای قدرت، خدا و دین، مبنای قانونگذاری و قوای مجریه و مقننه باید خاستگاه مردمی داشته باشد که همان نظریه مردم‌سالاری دینی است که مقام معظم رهبری به کار بردند. البته شهید صدر از این تعبیر استفاده نکرده ولی لبّ مطلب همین است.