شریعت سمحه سهله و جایگاه آن در استنباط احکام حج و عمره

کتاب «شریعت سمحه سهله و جایگاه آن در استنباط احکام حج و عمره» تألیف حجج‌اسلام والمسلمین مهدی ساجدی و رضا عندلیبی در سه فصل «مفاهیم»، «قاعده فقهی تسهیل» و «سنجه‌های سهولت مناسک حج و عمره» در گروه فقه و حقوق پژوهشکده حج و زیارت تهیه و توسط نشر مشعر به‌تازگی منتشر شده است.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، روش‌شناسی تشریع احکام شرعی توسط شارع مقدس، از جهت مدنظر بودن راحتی و سختی مکلفان در مقام عمل و اجرای تکالیف شرعی، از این جهت اهمیت دارد که می‌تواند زمین هرا برای تأسیس قاعده‌ای کلی فراهم نماید یا رویکردی ایجاد کند که صدور فتوا توسط فقیه را جهت‌دهی نماید.

تحقیق حاضر که از سوی حجج‌اسلام والمسلمین مهدی ساجدی و رضا عندلیبی تألیف شده، درصدد برآمده است تا با استناد به اسناد دال بر سهله و سمحه بودن دین، اثبات کند روش شارع در تشریع احکام شرعی به طور کلی، و در خصوص احکام و مناسک حج، مبتنی بر آسان‌گیری بر مکلف در مقام امتثال تکالیف است و با پشتیبانی این اسناد می‌توان قاعده‌ای کلی با عنوان قاعده تسهیل بنیان نهاد. همچنین طرح این مباحث سبب می‌شود زمینه برای اثبات رویکرد تسهیلی شارع در تشریع احکام حج فراهم شود؛ رویکرید که می‌تواند استنباطات فقیهان را در این عرصه جهت‌دهی نماید.

نویسندگان بعد از بیان معنای سهله و سمحه بودن شریعت، بر آنند که، قاعده‌ای با عنوان قاعده تسهیل را تاسیس کنند و محل جریان قاعده، معیار سهل بودن حکم شرعی و نهاد تشخیص سهولت را تبیین نمایند و کاربرد این قاعده در استنباط احکام فقهی حج و عمره را نشان دهند.

به نظر نویسندگان، با اینکه سهله و سمحه بودن شریعت اسلامی همواره در استنباط احکام در نظر فقها بوده است اما به عنوان یک قاعده فقهی به کار نرفته است.

این در سه فصل تدوین شده است. فصل اول: مفاهیم؛ فصل دوم: قاعده فقهی تسهیل؛ فصل سوم: سنجه‌های سهولت مناسک حج و عمره.

فصل اول، مفاهیم: در فصل اول کتاب ضمن شرح معنای لغوی و اصطلاحی واژگان سهله، سمحه، حنیفیه، حج و عمره، کلیات پژوهش همچون تساهل و تسامح در شریعت اسلام، متقضای اصل در تشریع احکام فرعی اسلامی از حیث تسهیل یا سختگیری، موضوع شناسی در احکام شرعی و نقش آن در تسهیل احکام مورد بررسی قرار گرفته است.

سهل و سمح در لغت به معنای آسانی و نبود سختی است. منظور از آسان بودن شریعت اسلام این است که شارع در امر دینداری از همه مکلفان توقع به جا آوردن حداکثری تکالیف را ندارد و آسان‌ترین روش مشروع در ادای تکلیف را می‌پذیرد.

فصل دوم، قاعده فقهی تسهیل: نویسندگان در فصل دوم کتاب با عنوان نقش سهل بودن شریعت در استنباط احکام شرعی، قاعده فقهی تسهیل را شناسایی و معرفی کرده‌اند؛ قاعده‌ای که فقهای گذشته از آن سخن نگفته‌اند اما این قاعده را در عمل در استنباط احکام به کار بسته و یا دست کم تسهیل را همچون رویکردی در عرصه استنباط پذیرفته‌اند.

به نظر نویسندگان کتاب، فقیه می‌تواند با استناد به قاعده مزبور، احکام شرعی فرعی را به گونه‌ای از ادله استنباط کند که مکلف بتواند در مقام عمل به آسان‌ترین وجه ممکن از عهده تکلیف و وظیفه شرعی خود برآید.

نویسندگان در گفتاری از فصل دوم کتاب، ضمن تشریح مفاد این قاعده، مستندات آن در آیات قرآنی و روایات امامان را به تفصیل بررسی کرده‌‌اند و در ادامه برخی از روایات را که به دلیل ضعف سند یا عدم صراحت قابل استناد نیستند، به عنوان موید (تایید کننده) قاعده تسهیل شناسانده‌اند.

همچنین در بخش سیره عملی فقها، نمونه‌هایی از آرای ۳۶ فقیه شیعه را از عصر علامه حلی تا دوران معاصر نقل کرده اند که در آن‌ها به سهله و سمحه بودن شریعت در صدور فتوا استناد شده است.

نویسندگان در ادامه این فصل به بررسی نحوه کاربرد این قاعده در استنباط احکام شرعی پرداخته و جنبه‌های مختلف آن از جمله، محل جریان قاعده، موارد استثنا شده از قاعده، معیار سهولت، نهاد تشخیص سهولت و مناسبات قاعده تسهیل با دیگر قواعد فقهی بررسی کرده‌اند.

فصل سوم، سنجه‌های سهولت مناسک حج و عمره: این فصل در سه گفتار، نخست به شناسایی سنجه‌های سهولت در احکام حج و عمره و سپس به ارائه نمونه‌های کاربرد این قاعده در فتاوای فقها در احکام حج و عمره اختصاص دارد.

صدور فتوای مستند به قاعده تسهیل مستلزم شناخت معیار سهولت از دیدگاه شارع است و این معیارها در هر باب فقه متفاوت است. نویسندگان در این بخش با استناد به روایات، سنجه‌های معتبر در سهولت انجام دادن حج را کشف کرده‌اند. برای این کار ابتدا روایات باب حج کتاب وسائل الشیعه بررسی شده و سنجه‌های سهولت استخراج شده و در عباراتی مختصر نحوه کاربرد مولفه‌های سهولت بررسی شده است.

سنجه‌های سهولت مستفاد از روایات به این شرح است:‌ «امکان امتثال تکلیف با حداقل توان»، «امکان اکتفا به جایگزین یا بدل مورد امتثال»، «امکان اکتفا به عمل و عدم لزوم تکرار و اعاده»، «امکان توسعه در زمان یا مکان عمل»، «امکان جبران، تکمیل و تصحیح عمل»، «امکان نیابت و اکتفا به عمل نایب»، «امکان توجه تکلیف کمتر به مکلف»، «امکان چشم پوشی از برخی شروط در واجبات و مستحبات»، «امکان رها کردن عمل و ترجیح مصلحت اهم».

یادآوری می‌شود، کتاب «شریعت سمحه سهله و جایگاه آن در استنباط احکام حج و عمره» در گروه فقه و حقوق پژوهشکده حج و زیارت تهیه شده و در خرداد ماه ۱۴۰۰ توسط نشر مشعر در ۱۷۹ صفحه و در قطع وزیری منشتر شده است.