شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی را از حیث علمی معرفی بفرمایید.
دکتر رهایی: ایشان در قم و نجف از بهترین اساتید زمان خود ازجمله، مرحوم گلپایگانی، مرحوم حاج آقای مرتضی حائری، مرحوم سید احمد خوانساری، مرحوم آقای سلطانی، مرحوم آقای بروجردی و مرحوم سید محمد محقق داماد بهره برد.
در نجف از محضر بزرگان دیگری چون آیت‌الله خویی، آیت‌الله حکیم، مرحوم آقای آل یاسین و مرحوم بادکوبه‌ای در فلسفه کسب فیض کرد و پس از مراجعت به قم، نزد مرحوم علامه طباطبایی در تکمیلآن کوشید.
آن مرحوم در قم و نجف تدریس رسائل، مکاسب و دروس خارج را رها نکرد و همچنین در دوره‌ای که ریاست دستگاه قضا را بعد از انقلاب عهده دار بود فقه القضا و اسفار را تدریس می‌کرد. ایشان در تدوین قانون مجازات اسلامی نقش مؤثری داشت.
همین‌طور در دوره‌ای که در اردبیل بود، به خاطر گسترش بهائیت و نفوذ آن‌ها، کتابی در ردّ بهائیت نوشت که در آن زمان در اردبیل بسیار مؤثر واقع شد.
بعد از ارتحال حضرت امام به قم آمده و در فقه جزائی کتاب‌های فقه الحدود و التعزیرات، فقه الحدود و القصاص، فقه الدیات، فقه الشرکه و فقه التأمین را تألیف کرد.
در هنگام مرجعیّت، فعّالیّت‌های ایشان چگونه بود؟
دکتر رهایی: وقتی در مقام افتاء برآمد، حاشیه‌ای را که بر رساله فارسی مرحوم آقای بروجردی و عروه الوثقی داشت، جمع‌آوری کرد و به عنوان حاشیه بر رساله حضرت امام چاپ کرد. ولی دوباره در آن تجدید نظر نمود و به عنوان رساله عملیه‌شان منتشر شد، با این ویژگی که رساله عملیه ایشان با رساله عملیه مراجع دیگر متفاوت است، بسیاری از مسائل نو و جدید را وارد رساله عملیه خود کرده و به شیوه نوتری ارائه شد.
ایشان یکی از فقهائی بود که شخصا به استفتائات پاسخ می‌داد و مسائل روز را دانشگاهیان از ایشان استفتاء می‌کردند که از جمله استفتائات ایشان در باب مسائل پزشکی، مسائل اقتصادی و مسائل حقوقی بیان شده است.
دغدغه‌های علمی ایشان، بیشتر در رابطه با چه بخش‌هائی از علوم اسلامی بود؟
دکتر رهایی: یکی از کارهایی که ایشان از اوان جوانی با مرحوم آقای بهشتی و مرحوم آقای مفتح و باهنر، شروع کرد بحث علوم قرآن و تفسیر قرآن بود که در این زمینه چندین جلد در حال بازبینی در دانشگاه مفید است که برای چاپ آماده می‌شود.
در مباحث اقتصادی دیدگاه‌های خاصی در بحث پول داشت که آیا پول، کالایی فی نفسه است؟ کالایی واسطه ای است؟ چه تأثیری در مسائل خمس و ربا و دیگر مسائل دارد؟ ایشان با جدیت این مسئله را پیگیری می‌کرد.
از مسائل دیگری که ایشان دغدغه داشت؛ مباحث حقوق بشری بود. بحث طهارت انسان، بحث احترام نفس. می‌دانید که آقایان در کتاب القصاص ابتدائاً قتل را که تعریف می‌کنند به عنوان قتل مسلم و موضوع قصاص واقع می‌شود، ایشان در آن کتاب‌ها بحث طهارت انسان و حرمت انسان را مطرح کردند و در دیدگاه‌هایی که در کتاب‌های ایشان مطرح شده، بحث قضاوت و دادگاه‌های جدید است، مثل دادگاه‌های بین‌المللی، یا دادگاه‌هایی که بین فرق مختلف مذهبی هست، چون فقهای امامیه می‌گویند قاضی باید شیعه دوازده امامی باشد، لذا در باب قضاوت‌هایی که امروزه در دادگاه‌های بین المللی می‌شود آقایان چیزی ندارند. ایشان در کتاب القضاء این بحث را مطرح نموده است.
به طور مشخّص، آیا به روش مقارن در استدلالات اصولی و فقهی معتقد بودند؟
دکتر رهایی: از ویژگی‌های کار ایشان، کار فقه مقارن یا به قول امروزی‌ها فقه تطبیقی است. همه کتاب‌های ایشان را اگر ملاحظه کنید، علاوه بر اینکه تتبع کاملی -طبق شیوه مرحوم آقای بروجردی- در کتب اهل سنّت کرده، یعنی فقه تاریخ‌مند را اسلامی می‌کند و هر مسئله را بررسی می‌کند که آیا در زمان معصومین (علیهم السلام) آمده یا بعد فقها اضافه کرده اند، یا از بین اهل سنت آمده، همچنین مباحثی همچون بحث آراء اهل سنت و مستندات اهل سنت را مطرح می‌کند و تلاش وی بر آن است که اگر مسائل حقوقی جدیدی می‌تواند در فقه مورد بحث باشد، اینها را هم طرح کند. لذا کتاب فقه‌القضای ایشان، در مقایسه با کتاب‌های دیگر، کامل‌ترین مجموعه ای است که تاکنون در فقه القضاء ارائه شده است.
با توجّه به سابقه مدیریّت ایشان در جمهوری اسلامی و آشنائی با مسائل مستحدثه‌ای که حکومت اسلامی با آن‌ها روبرو است، آیا فعّالیّت منسجمی در رابطه با تبیین و حلّ مسائل مستحدثه انجام داده بودند؟
دکتر رهایی: از جمله کارهایی که این اواخر با تمام کهولت و بیماری انجام می‌داد، مجموعه‌های جدیدی مثل فقه محیط زیست بود که این اواخر خدمت ایشان بودیم و بسیاری از استفتائات ایشان به پایان رسید. همچنین ایشان بحث مسائل بانکداری را مطرح کردند، مثل اوراق قرضه و … . استفتائات مرتبط را داشتند جمع‌آوری می‌کردند تا به صورت کتابچه‌های مستقلی به چاپ برسد که عمر ایشان اجازه نداد تا در زمان حیاتشان منتشر شود، ولی مسائل تمام شد و دیدگاه‌هایی که ایشان داشت مطرح شد.
به مسائل پزشکی بسیار علاقه‌مند بودند و از ایشان نیز زیاد استفتاء می‌‌شد، چون برخی از دامادهای ایشان پزشک بودند، مجموعه پزشکان از قدیم با ایشان مرتبط بودند. در رابطه با آن مجموعه هم ایشان وقت بسیار زیادی گذاشت و این مسائل را استخراج کرد و دیدگاه‌های جدیدی را ارائه داد.
آیا غیر از فقه و اصول، در سایر حوزه‌های علوم اسلامی نیز صاحب نظر بودند؟
دکتر رهایی: یکی از مهم‌ترین فعالیتهای ایشان پاسخ به برخی از سؤالات اعتقادی بود. مسائلی مثل علم امام، مسائل اختصاصی شیعه و تفاوتشان با اهل سنت. ایشان اهتمام زیادی به اینگونه پرسشها داشت.
تقریرات درس‌های اصول و فقه ایشان منتشر شده است؟
دکتر رهایی: از جمله کارهای دیگری که انجام دادند چند دوره خارج اصول بود که امیدواریم هرچه زودتر چاپ و در اختیار علاقه مندان قرار گیرد.
ویژگی دیگر ایشان تسلط در فقه معاملات است که دلیل عقل و آراء عقلا از دیدگاه ایشان جایگاه مطلوبی داشت. هر مسئله‌ای که در معاملات بیان می‌‌شد، سعی داشتند موضوع‌شناسی خوبی انجام بدهند.
مثلاً در باب شرکت، فقها فقط شرکت مذهبی طرح می‌کنند و شرکت‌های تجاری را مورد بحث قرار نمی‌دهند. ایشان انواع شرکت‌های تجاری را که در دنیای امروز متصور است را بررسی و دیدگاه فقهی خود را در این حوزه بیان می کند و به دیدگاه عقلاء، و دلیل عقل در مباحث معاملات بسیار اهتمام داشت.
مشی ایشان این بود که براساس فقه رایج حوزه، بهره‌گیری از سیستم مکتب قم و مکتب نجف، هر دو را داشته باشند و در عین حال دیدگاه‌های روز را مورد توجه قرار بدهند.
ایده تأسیس مدارس و دانشگاه مفید، از کجا آمد؟
دکتر رهایی: از کارهای دیگر ایشان تأسیس مدارس مفید بود که جزء بهترین مدارس ایران به شمار میرود. در این مدارس، دانش‌آموختگانی هم با دیدگاه دینی و هم با دیدگاه فرهنگی زمانشان آشنا می‌شوند، لذا بسیاری فارغ التحصیلان مدارس ایشان الآن جزو پزشکان یا مهندسان یا مسئولین رده بالا نظام هستند.
ایشان دانشگاه مفید را بعد از انقلاب اسلامی تأسیس کرد و در آن به تربیت دانش آموختگانی پرداخت که بتوانند با استفاده از علوم حوزوی و علوم دانشگاهی به مباحث اسلامی پاسخ دهند و سپس دانشگاه مفید را توسعه داد. تلاش ایشان بر آن بود که شعبه‌هایی از این دانشگاه در کشورهای خارج ایجاد شود که البتّه تا زمان حیاتشان موفّق نشدند.
به طور کلّی، شخصیّت آیت‌الله موسوی اردبیلی را چگونه ارزیابی می کنید؟
دکتر رهایی: ایشان فقیهی بود که سعی می‌کرد هم زمانه را بشناسد و هم از سیستم فقاهتی فقه جواهری جدا نشود. ایشان تلاش داشت تا بین مزایای این دو جمع کند.
در مجموع، آیت‌الله موسوی اردبیلی فقیهی بود که زمان را درک می‌کرد، انقلاب را درک می‌کرد و سعی داشت بدون ورود به دعواهای سیاسی، پدرانه اهداف انقلاب را پیش ببرد.
