شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
مقایسه کردن جمعیت شرکت‌کننده امروز به نسبت اوایل انقلاب یک مقایسه کامل و جامع نیست؛ چراکه شرایط زمانی اوایل انقلاب با امروز جامعه بسیار متفاوت است که باید در این مقایسه مدنظر قرار بگیرد. اولاً وسایل ارتباط‌جمعی و فضای مجازی که امروز گسترش پیدا کرده و در دسترس همگان قرار گرفته است در اول انقلاب وجود نداشت؛ یعنی شرایط زمانی امروز با اوایل انقلاب متفاوت است. ثانیاً امروز در ۹۰۰ نقطه از کشور نماز جمعه برگزار می‌شود که اول انقلاب این توسعه وجود نداشت. در شهرهای بزرگ و شهرستان‌ها نماز جمعه برقرار بود. در کل مجموعه را بخواهیم مدنظر قرار دهیم، کاهش قابل‌ملاحظه‌ای را امروز مشاهده نمی‌کنیم. مصداقش در تهران و اطراف آن است. در اوایل انقلاب فقط خود تهران نماز جمعه برگزار می‌نمود، اما اکنون در شهرهای اطراف آن نیز نماز جمعه اقامه می‌شود.
اختصاصی شبکه اجتهاد: نماز جمعه، نمازی است که مسلمانان هر جمعه، اول ظهر و به‌جای نماز ظهر برگزار می‌کنند. این نماز باید حتماً به‌صورت جماعت خوانده شود و به‌تنهایی نمی‌توان آن را برگزار کرد. نماز جمعه در زمان غیبت امام (ع)، در نزد بسیاری از فقها واجب تخییری است، بدین معنا که مکلَف در ادای فریضه واجب ظهر جمعه، بین خواندن نماز جمعه یا نماز ظهر مخیر است. روایات مختلف نیز بر اهمیت این نماز تأکید نموده‌اند. با این همه اما در سال‌های اخیر، اقدام مردم به حضور در نماز جمعه کمتر از گذشته شده است. برخی این امر را به قدرت گرفتن رسانه‌های مجازی ارتباط داده و برخی دیگر، محتوای نازل و تکراری خطبه‌های نماز جمعه و خصوصیات امام‌جمعه را در این امر دخیل می‌دانند. حجت‌الاسلام سید رضا شاه‌چراغ، امام‌جمعه سابق شهر گراش از استان فارس اما نکات دیگری را هم به این فهرست اضافه می‌کند. وی مردمی نبودنِ برخی ائمه جمعه در کنار جناحی بودنِ برخی خطبه‌ها را نیز از عوامل کاهش رغبت مردم به شرکت در نماز جمعه می‌داند. گفتگوی تفصیلی شبکه اجتهاد با وی که به مناسبت اقامه نخستین نماز جمعه تاریخ اسلام توسط پیامبر اکرم (ص) صورت گرفته است از نگاه شما می‌گذرد.
اجتهاد: چرا در سال‌های اخیر به نسبت اوایل انقلاب، درصد کسانی که در نماز جمعه شرکت می‌کنند رو به کاهش گذاشته است؟
شاه‌چراغ: به‌عنوان مقدمه باید گفت نهاد نماز جمعه نهادی است که با انقلاب اسلامی متولد شد. نهادی که بزرگان ما اهتمام ویژه‌ای به آن داشتند. به تعبیر مقام معظم رهبری، نماز جمعه قلب فرهنگی یک شهر است که در طول این چهل سال برکات بسیاری هم برای نظام اسلامی و هم مردم ما در مناطق مختلف داشته است.
در پاسخ به سؤال فوق به نظر می‌رسد مقایسه کردن جمعیت شرکت‌کننده امروز به نسبت اوایل انقلاب یک مقایسه کامل و جامع نیست؛ چراکه شرایط زمانی اوایل انقلاب با امروز جامعه بسیار متفاوت است که باید در این مقایسه مدنظر قرار بگیرد. اولاً وسایل ارتباط‌جمعی و فضای مجازی که امروز گسترش پیدا کرده و در دسترس همگان قرار گرفته است در اول انقلاب وجود نداشت؛ یعنی شرایط زمانی امروز با اوایل انقلاب متفاوت است. ثانیاً امروز در ۹۰۰ نقطه از کشور نماز جمعه برگزار می‌شود که اول انقلاب این توسعه وجود نداشت. در شهرهای بزرگ و شهرستان‌ها نماز جمعه برقرار بود. در کل مجموعه را بخواهیم مدنظر قرار دهیم، کاهش قابل‌ملاحظه‌ای را امروز مشاهده نمی‌کنیم. مصداقش در تهران و اطراف آن است. در اوایل انقلاب فقط خود تهران نماز جمعه برگزار می‌نمود، اما اکنون در شهرهای اطراف آن نیز نماز جمعه اقامه می‌شود.
البته گفتنی است این کاهش جمعیت در برخی مناطق قابل‌انکار نیست. ممکن است در بعضی از شهرها ما شاهد کاهش جمعیت هم باشیم؛ اما این کاهش جمعیت، مصادیق و موارد نقض هم زیاد دارد؛ یعنی در بعضی از شهرستان‌ها جمعیت رو به افزایش است. اگر تحقیقی صورت گیرد و آمار نماز جمعه به‌صورت تقریبی برای شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه ارسال شود و چند سال قبل را نسبت به امروز مقایسه کنیم، بعضی از شهرها امروز جمعیت بیشتری در نماز جمعه نسبت به گذشته دارد و جذب مردم بیشتر بوده است. به‌طورکلی عملکرد نماز جمعه در هر شهر اعم از شخص امام‌جمعه، دفتر امام‌جمعه و ستاد نماز جمعه می‌تواند در کاهش یا افزایش جمعیت تأثیرگذار باشد؛ یعنی ارتباط مستقیمی بین عملکرد این نهاد و کاهش یا افزایش جمعیت نماز جمعه وجود دارد.
اجتهاد: آیا ارائه محورهای خطبه‌های نماز جمعه از سوی شورای سیاست‌گذاری به ائمه جمعه، از عوامل تکراری شدن و کاهش جذابیت نماز جمعه به و تبدیل آن به جلسه بیانیه خوانی شمار نمی‌آید؟
شاه‌چراغ: پیرامون این قضیه شبهات بسیار زیادی وجود دارد و بعضی از مغرضین می‌خواهند این مطالب را ارائه دهند. به‌هرحال چنین شبهه‌ای در افکار عمومی وجود دارد که آن چیزی که شورای سیاست‌گذاری ارسال می‌کند همان را امام‌جمعه در خطبه‌ها بیان می‌کند. لازم به ذکر است اولاً نماز جمعه دو خطبه دارد. یک خطبه‌ی آن بیان معارف اهل‌بیت و خطبه دوم بیان مسائل روز جامعه است. در مورد خطبه اول، هیچ مطلبی از سوی شورای سیست گذاری ارسال نمی‌شود، بلکه خود امام‌جمعه به‌تناسب زمان و مکان‌های مختلف به تبیین معارف اهل‌بیت می‌پردازد؛ اما در مورد خطبه دوم در مورد مسائل روز جامعه، مقالات متعددی ممکن است از سوی شورای سیاست‌گذاری برای امام‌جمعه ارسال شود که اگر امام‌جمعه فرصت کافی برای مطالعه نداشت از این مقالات استفاده کند؛ اما هیچ تأکیدی وجود ندارد که از این مقالات در خطبه‌ها استفاده شود؛ بنابراین نه بیانیه خوانی است و نه الزامی برای امام‌جمعه است که از این محتوایی که شورای سیاست‌گذاری ارسال می‌کند استفاده کند. لذا بستگی به سلیقه امام‌جمعه دارد که از این مطالب استفاده بکند یا نکند.
اجتهاد: دیده می‌شود برخی از ائمه جمعه دو خطبه را به مسائل دینی و اعتقادی می‌پردازند و به مسائل روز نمی‌پردازند. در این خصوص چه نظری دارید؟
شاه‌چراغ: این مورد یک مسئله شرعی است که خطبه اول باید مربوط به مسائل اعتقادی و خطبه دوم مربوط به مسائل روز جامعه باشد که هم مسائل کشور و هم مسئله مهم آن شهرستان بیان شود. حال این‌که در برخی از شهرها ائمه جمعه در خطبه دوم هم به بیان مسائل شرعی و اعتقادی پرداخته و مسائل روز جامعه را بیان نمی‌کنند باید تذکر داده شوند.
اجتهاد: چطور می‌توان خطبه‌های نماز جمعه را جذاب‌تر کرد و باعث جلب مردم به آن شد؟ آیا تغییر محتوایی در آن لازم است یا شکلی؟
شاه‌چراغ: در جذاب بودن خطبه‌ها عوامل مختلفی دخیل هستند. اولین مسئله کیفیت خطبه‌ها است. بسیار مهم است محتوای خطبه‌ها مناسب باشد. نسبت به امروز جامعه که دانش اعتقادی و سیاسی مردم افزایش‌یافته است، لزوماً کیفیت خطبه‌ها هم باید افزایش یابد. سه نکته در کیفیت خطبه‌ها باید مدنظر قرار گیرد. یکی مطالعه دقیق و بیشتر با استفاده از منابع متعدد در طول هفته توسط ائمه جمعه است. این‌طور نباشد که امام‌جمعه شب یا روز جمعه یک روایت یا دو نمونه از مسائل روز را انتخاب کند و در نماز جمعه بیان کند. بلکه در طول هفته باید مطالعه داشته و در آخر هفته از آن استفاده کند تا کیفیت و محتوای خطبه افزایش یابد. دوم این‌که انتخاب موضوع هم در کنار مطالعه بیشتر مهم است. انتخاب موضوع با توجه به شرایط زمانی و مکانی که امام‌جمعه در آن شهر حضور دارد صورت می‌گیرد و او با تفکر و مشورت گرفتن، موضوعاتی را انتخاب می‌کند که در جذاب کردن خطبه‌ها می‌تواند تأثیرگذار باشد. این دو نکته برای هردو خطبه صدق می‌کند؛ اما نکته‌ی مهم‌تر در مورد خطبه دوم است که در جذب مردم بسیار تأثیرگذار است و آن این است که امام‌جمعه از مباحث مناقشه‌انگیز به‌خصوص مباحث منطقه‌ای دوری گزیند. ممکن است دو شهرستان در کنار هم اختلافاتی در دین مردم داشته باشند و ارائه این مباحث در خطبه‌ها به جذب مردم جهت حضور در نماز جمعه آسیب خواهد زد. همچنین خطبه‌های نماز جمعه نباید جناحی شود. البته باید از ارزش‌ها و اصول و سیاست‌های مقام معظم رهبری دفاع شود؛ اما نباید در خطبه‌ها از مطالبی استفاده کرد که به جذب مخاطب ضربه بزند. یک تحلیل واقع‌بینانه از مسائل روز جامعه باید به مخاطب ارائه شود.
اما در کنار کیفیت، کمیت خطبه‌ها هم می‌تواند تأثیرگذار باشد. توصیه مقام معظم رهبری این بوده است که خطبه‌های نماز جمعه کوتاه باشد. هر خطبه بین ۱۵ تا ۲۰ دقیقه باشد. بیش از این مقدار می‌تواند در جذابیت خطبه‌ها و حضور مردم در نماز جمعه تأثیرگذار باشد. در کنار آن ستاد نماز جمعه برنامه‌های دیگری مثل مهد آدینه، پزشک آدینه و… می‌تواند داشته باشد که این اقدامات می‌تواند در جذب و حضور مردم به نماز جمعه تأثیرگذار باشد.
اجتهاد: خصوصیات ائمه جمعه‌ای که مردم نسبت به آن‌ها علاقه داشته باشند چیست؟ شورای سیاست‌گذاری، چه خصوصیاتی را برای ائمه جمعه باید مدنظر قرار دهد؟
شاه‌چراغ: منصب امام‌جمعه ازیک‌طرف منصب حکومتی است که باید سیاست‌های کلی نظام و انقلاب و فرمایشات مقام معظم رهبری را به‌خصوص در خطبه دوم برای مردم آن منطقه بیان کند. از طرف دیگر امام‌جمعه باید سخنگوی مردم در مشکلات آن‌ها باشد، به‌طوری‌که به‌خوبی باید مسائل و مشکلات مردم را تبیین کند و آن را به مسئولین انتقال دهد. در حقیقت امام‌جمعه بین ولایت‌فقیه و مردم حلقه وصل است. ازیک‌طرف وی تبیین‌کننده سیاست‌های کلی و بیانات مقام معظم رهبری و از طرف دیگر سخنگوی مردم در جامعه و شهرستان است. این دو نکته یعنی ولایی و مردمی بودن چنانچه در امام‌جمعه جمع شود، می‌تواند در علاقه‌مندی مردم به شخص امام‌جمعه و نماز جمعه تأثیرگذار باشد. همچنین ارتباط امام‌جمعه با خانواده شهدا و با گروه‌های مختلف مردمی نیز در این راستا تأثیرگذار است. لذا همان‌طور که تقوا و سلامت نفس به‌عنوان خصوصیات معنوی باید در امام‌جمعه وجود داشته باشد، خصوصیات ظاهری را نیز باید توسط ایشان رعایت گردد.
در پایان لازم به ذکر است چنانکه امام‌جمعه ولایی نباشد و نسبت به انقلاب زاویه داشته باشد، حضور نیروهای ارزشی که پایه‌های اصلی نماز جمعه هستند در نماز جمعه کم‌رنگ می‌شود. به‌علاوه اگر مردمی هم نباشد و با برخی از افراد خاص صرفاً ارتباط داشته باشد، ضربه به نهاد امامت جمعه و شخص امام‌جمعه در آن منطقه وارد خواهد ساخت.
