نقد رویکرد و منهج دانشنامه‌ی حدیثی «سلسله السنه بلا مذاهب»

کرسی ـ علمی ترویجی «سنت بلا مذاهب» با ارائه دکتر نور الدین أبولحیه و نقادی حجت‌الاسلام والمسلمین عبد الهادی مسعودی و به دبیری حجت‌الاسلام دکتر سید محمدحسن حکیم، با موضوع «نقد رویکرد و منهج دانشنامه‌ی حدیثی «سلسله السنه بلا مذاهب»» در پژوهشگاه قرآن و حدیث برگزار شد.

شبکه اجتهاد: دانشنامه‌ی «سلسله السنه بلا مذاهب» حاصل تلاش دانشی و پژوهشی استاد دکتر «نور الدین أبو لحیه» است. دکتر أبولحیه در این پژوهش جامع با رویکردی فراتر از اتکای صرف به سند روایات در اعتبار سنجی و فارغ از اختلافات رجالیان در اعتبار سنجی حدیث، به بازخوانی حدیث اسلامی برپایه‌ی بهره‌گیری از منابع حدیثی و فقهی مذاهب اسلامی می‌‌پردازد.

نقد رویکرد دکتر أبولحیه به «سنت» و همچنین نقد تلاش دانشی وی در تطبیق این رویکرد بر حدیث اسلامی که در پژوهش جامع ایشان: «السنه بلا مذاهب» در قالب موسوعه‌ای ۲۰ جلدی منتشر شده است موضوع اولین کرسی علمی ـ ترویجی پژوهشگاه قرآن و حدیث قرار گرفت.

در این کرسی علمی ـ ترویجی که به صورت برخط برگزار شد، دکتر نور الدین أبولحیه استاد «دانشگاه باتنه» از کشور الجزایر به عنوان ارائه دهنده به تبیین رویکرد و مبانی خویش در تعامل با سنت و تطبیق آن بر حدیث اسلامی در موسوعه‌ی «السنه بلا مذاهب» پرداخت.

حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالهادی مسعودی، نایب رئیس دانشگاه قرآن و حدیث، رئیس پژوهشکده تفسیر اهل بیت علیهم السلام و رئیس انجمن حدیث حوزه علمیه قم نیز در این کرسی علمی ـ ترویجی به عنوان استاد ناقد به بررسی رویکرد دکتر أبولحیه و پژوهش جامع وی پرداخت.

دبیر علمی این کرسی علمی ـ ترویجی، حجت‌الاسلام دکتر سید محمدحسن حکیم در ابتدای نشست با تبیین اهمیت و جایگاه حدیث اسلامی و پژوهش‌‌های دانشی مسلمانان از آغازین دوره‌‌های دانشی در اسلام تا به امروز تلاش‌‌های نظری و تطبیقی در علم حدیث را دارای سابقه‌ای به بلندای تاریخ اسلام دانست.

حکیم با معرفی «دکتر أبولحیه» به عنوان یکی از متفکران اسلامی معاصر وی را دارای نگاشته‌‌های دانشی بسیار در حوزه‌‌های دانشی فقه مقاصدی، عقائد و اندیشه اسلامی، اخلاق و تزکیه و حدیث اسلامی توصیف نمود.

دکتر «نور الدین أبو لحیه» رویکرد ویژه خویش را در قبول حدیث بر تکیه بر جانب معنی و مفهوم حدیث توصیف کرد و به نقد رویکرد رجالی صرف در قبول حدیث پرداخت. او تفاوت در مبانی رجالی ـ حتی در میان عالمان هم مذهب ـ و اعمال سلیقه‌‌های شخصی در اثبات صدور حدیث با رویکرد سندی صرف را از اسباب بروز خطا در قبول حدیث دانست.

أبولحیه فاصله میان مذاهب به ویژه میان امامیه با اهل سنت را ناشی از همین اکتفای به نگاه رجالی و اختلاف در مبانی آن دانست. امری که با توجه به حجم بسیار زیاد مفاهیم و معانی مشترک میان مذاهب غریب و ناصواب به نظر می‌‌رسد. وی بر لزوم بهره گیری از مشترکات ـ یعنی گزاره‌‌ها و مفاهیم مشترک در میان مذاهب اسلامی به عنوان رکنی غیر قابل انکار تأکید کرد.

استاد نور الدین أبو لحیه در توضیح افزود: ما در مقابل اتکای به اسناد به توثیق بر پایه معنا و مفهوم روی اورده‌ایم. تکیه بر جانب معنی و مفهوم حدیث برای اعتبار سنجی، ما را بر آن داشت تا میزان همخوانی یا ناهماهنگی گزاره‌‌ها با قرآن کریم و فهم عقلائی را به عنوان سنجه‌ای شایسته در اثبات صدور قرار دهیم.

او با اشاره به مصادیقی از روایات دال بر امر به این چنین مقارنه‌ای در احادیث نبوی و روایات اهل بیت علیهم‌السلام، برای اثبات صدور گزاره‌‌های حدیثی، نظر خویش را مستند ساخت.

این استاد دانشگاه باتنه تأکید کرد: نقد رویکرد رجال محور در پذیرش حدیث از سوی او به معنای پذیرش هر حدیث بی اعتبار و بی سند نیست؛ و در توضیح افزود: احادیث را باید تنها از منابع معتبر أخذ نمود؛ اما اختلاف مذهبی در اعتبار مصادر نباید مانع بهره گیری از منابع معتبر متداول در میان مذاهب شود. چنانکه ایشان خود هم منابع اصیل حدیث در اهل سنت و هم منابع معتبر امامیه را در تدوین دانشنامه خویش مورد بهره برداری قرار داده است.

دکتر نور الدین أبولحیه در باب ساختار هندسی و شیوه گزارشگری احادیث در دانشنامه خویش، افزود: با توجه به این که مخاطب این دانشنامه عموم مسلمانان از مذاهب مختلف‌اند، از غور در مباحث تخصصی دانشی اجتناب شده است؛ اما برای کمک به فهم مخاطب و یا دفع شبهات از احادیث، مشکلات حدیثی مورد تقریر و تبیین قرار گرفته است. افزون بر آن مراعات جانب اختصار و خلاصه‌گویی در گزارشگری حدیث و تقطیع روایات بر اساس نیاز و طبیعت موضوع را از مصادیق آسان سازی انتقال مفاهیم به خواننده دانسته که در دانشنامه خویش بدان پایبند بوده است.

وی ارجاع به منابع اصلی احادیث و روایات که در موسوعه ایشان تدارک شده را برای استفاده متخصصان و دانشمندان از موسوعه خویش کافی دانست. او همچنین در کنار مباحث مبنائی و توصیف رویکرد خویش به سنت و حدیث، ساختار و هندسه دانشنامه و فروع و اقسام آن را نیز به شکل تطبیقی توصیف نمود.

حجت‌الاسلام حکیم دبیر علمی این کرسی علمی ـ ترویجی، در ضمن ارائه خلاصه و جمع بندی مطالب مطرح شده توسط دکتر أبولحیه برای تکمیل بحث، توضیح دقیق‌تر نسبت به تکیه بر جانب معنا در اعتبار سنجی حدیث را از استاد أبولحیه خواست.

دکتر نور الدین نیز در تکمیل بحث تبیین نمود که مقارنه میان گزاره‌‌های حدیث با مفاهیم ثابت و پذیرفته شده مقصود ایشان بوده و منحصر در احراز موافقت با قرآن و یا فهم عقلائی نیست. بلکه هر امر مقبول وثابتی همانند گزاره‌‌های حدیثی مورد اتفاق، یا فطرت، یا امور دانشی مسلم و یا واقعیت، می‌‌تواند معیار برای سنجه حدیث و پذیرش آن قرار گیرد.

در ادامه این نشست علمی، دبیر جلسه ضمن معرفی حجت‌الاسلام عبد الهادی مسعودی و اشاره به برخی تلاش‌‌های دانشی و آثار منشر شده از این استاد برجسته حدیث و دانشیار دانشگاه قرآن و حدیث، از وی دعوت کرد تا نقدهای خود بر دیدگاه و تلاش دانشی دکتر نور الدین أبولحیه را مطرح کند.

حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالهادی مسعودی ضمن ادای احترام به دکتر نور الدین أبولحیه و تلاش صورت گرفته در دانشنامه حدیثی ارزشمند ایشان این تلاش را از مصادیق دانشنامه نگاری یا دائره المعارف نگاری دانست.

مسعودی افزود: در تکون و پیدایش موسوعه‌‌های حدیثی سه مرحله اساسی داریم: گردآوری، گزینش و پالایش، تدوین و عرضه. در مرحله گردآوری نیاز است ما یک سلسله موضوعات کلی و نیز برخی ریز موضوعات مهم هر عنوان اصلی را در دست داشته باشیم تا احادیث را درون آنها جای دهیم مثلا نبوت را به عامه و خاصه و خاصه را بر جسب پیامبران تقسیم کنیم. در مرحله پالایش نیاز است بر پایه ملاک‌‌ها و مبانی پیش طراحی و اثبات شده، برخی احادیث را بیاوریم و در صدر بنشانیم و برخی را کنار نهیم. در مرحله تدوین هم نیاز است اولا عناوین را با نیازهایی که موسوعه به خاطر آنها نوشته و تدوین می‌‌شود، متناسب و تا هر جا که لازم است ریز شود؛ مثلا در ارتباط با سوال‌‌ها و نیازهای جامعه در روزگار کنونی، عنوان دهی کرد. ثانیا باید ترتیبی را برگزید که برای مخاطب زودیاب باشد و به راحتی در ذهن بنشیند و بتواند با صرف وقتی اندک به حدیث مورد نظر خود دست یابد. بر این اساس، در مدخل‌‌ها و عناوین اصلی، شیوه الفبایی را بر می‌‌گزییند و در عناوین ریز و زیر موضوعات اصلی، ترتیب درختی و شاخه‌ای و شعبه‌ای را به کار می‌‌برند.

دانشیار دانشگاه قرآن و حدیث در بررسی کار دکتر أبولحیه بر اساس مراحل سه گانه مذکور گفت: در مرحله گردآوری، نیاز است منابع اصلی حدیث دیده شوند که در این جا می‌‌توان کار جناب ابولحیه را تحسین کرد.

وی با اشاره به کتاب میزان الحکمه گفت: همان گونه که را یک عالم شیعی نگاشت اما منابع حدیثی اهل سنت را هم دید، ایشان هم همه منابع حدیثی مذاهب مختلف را مراجعه نموده و از آنها سود جسته است. این بسیار جای تقدیر دارد و در واقع نظریه ایشان در این مرحله کارآمدی و سودمندی خود را نشان می‌‌دهد.

استاد مسعودی در ادامه و به عنوان نقد افزود: البته نیاز بود که جناب دکتر أبولحیه بخشی را برای اعتبار سنجی منابع خود در مقدمه کتاب شان می‌‌گشودند؛ مانند کاری که علامه مجلسی در ابتد‌ای بحار الانوار نموده، یا دارالحدیث در آغاز دانشنامه امام حسین علیه السلام آورده است. هر چند ایشان در این مرحله تتبع خوبی کرده اند ولی آوردن نام منابع و مصادر و درجه اعتبار هر کتاب لازم است

دانشیار دانشگاه قرآن وحدیث گفت: در مرحله گزینش و پالایش، مولف محترم روش وثوق صدوری و نه وثوق سندی را برگزیده‌اند. البته ما هم در دارالحدیث همین شیوه را مبنای اخذ روایات قرارداده‌ایم؛ ولی این نباید به حذف کامل سند و بی‌اعتنایی به دانش سودمند و کهن رجال و سند شناسی منتهی شود.

مسعودی افزود: سند می‌‌تواند جزیی از قرینه‌‌های وثوق صدوری باشد و در قبول و ردّ خبر موثر گردد. حذف کامل سند از گردونه اعتبار و بی توجهی به آن به بهانه اختلاف در آرای رجال شناسان و احتمال دخالت سلیقه‌‌های فردی و شخصی، می‌‌تواند زمینه پیدایش افراط در قبول خبرهرچند ناصواب را فراهم آورد. امری که پیشنیه تاریخی هم دارد و تنها یک احتمال و افتراض خیالی نیست. شیعه در تاریخ خود شاهد ظهور اخباریان و اهل سنت شاهد نشو و نمای حشویه بوده اند. گفتنی است قرینه‌‌های موافقت با قرآن و عقل و فطرت و سنت، نیز از آسیب نگا‌‌های فردی در امان نیست و در این جهت تفاوتی با بحث‌‌های اختلافی در رجال ندارد هر چند کمتر است.

این استاد حوزه علمیه در ادامه گفت: در مرحله عرضه، نظام موجود قابل مشاهده در کتاب، نظامی موضوعی و بر پایه نیازهای کنونی فکر جامعه است و گستره آن هم وسیع و فراگیر و شامل مباحث اعتقادی و اخلاقی و فقهی است. این قابل تحسین است اما ترتیب الفبایی بر مداخل آن حاکم نیست و این کار را برای مراجعان و یافتن حدیث مورد نظر دشوار می‌‌کند.

وی افزود: همچنین در عناوین کلی نیز ترتیب موضوعی قابل استدلالی ندارد؛ مثلا چرا نبوت عامه از خاصه جدا افتاده و یا چرا امامت بر توحید مقدم شده یا مواعظ میان مباحث اعتقادی جای گرفته است؟

در نهایت استاد مسعودی گفت: به نظر بنده نیازی به طرح میاحث فقهی در این گونه موسوعه‌‌ها نیست. مباحث فقهی و مناسک بیشتر تعبدی هستند و مشکل بتوان پیروان خوگرفته به شکل خاصی از نماز و حج را به شکل دیگری درآورد. افزون بر این مشکل جهان اسلام چگونگی نماز خواندن من و شما یا زود و دیر افطار کردن روزه ماه مبارک رمضان نیست، مشکل در حیات بخشی دستورات کلی اسلام و بازسازی تمدن اصیل آن در دنیای مدرن اما لجام گسیخته امروز است.

در ادامه دکتر أبولحیه ضمن تشکر از استاد ناقد و تأکید بر اهمیت جدی این نکات، اظهار کرد: نکته استاد مسعودی در مورد بی اعتنایی به سند روایات و تبعات آن امری مهم و شایسته توجه است.

وی افزود: مقصود در پژوهش ما نیز بی اعتنایی کامل به سند روایت نیست. در حقیقت رویکرد اوّلی به رجال و مطلق انگاری اثبات صدور به واسطه تصحیح اسناد را مورد اشکال قرار داده واز آن اجتناب کرده ایم. افزون بر آن در تدوین این دانشنامه طبیعت موضوع نیز در میزان اعتنای به سند نقش داشته و در برخی موضوعات به طور جدی جهات سندی روایات را مورد پیگیری قرار داده ایم. افزون بر آن مصادیقی که روایات دارای سند معتبر در امامیه و سند معتبر در اهل سنت و مذاهب دیگر بوده مورد دقت و تأکید ما بوده است. در حقیقت ما در توجه سندی استفاده از حدیثی که همه سند آن را مورد انکار قرار داده و تضعیف نموده اند، اجتناب کرده ایم؛ اما در قبول حدیث، اتفاق نظر همه را لحاظ نکرده ایم. بلکه به این که حداقل یک رویکرد رجالی سند حدیثی را تصحیح کند، اکتفا نموده ایم.

أبولحیه در مورد ساختار و نظام بحث نیز گفت: در تنظیم مباحث و روابط دانشی میان موضوعات طبیعت عرفی حاکم بر فضای ذهنی مخاطبان الجزایری و ساکنان غرب جهان اسلام را معیار و محور قرار داده ایم. نوع سؤالات ذهنی و چالش‌‌های فکری رایج در فضای فکری معاصر ما در این مناطق محور اصلی ساماندهی موضوعی بوده و به نظر می‌‌رسد با دقت در این پیش فرض برای جامعه مخاطب مورد هدف در این پژوهش ساختار موجود ترجیح می‌‌یابد.

دکتر نور الدین أبولحیه تأکید کرد: ورود در مباحث مرتبط با اعتبار منابع موجب بروز حساسیت‌‌های دانشی ویژه‌ای می‌‌شود که ما در این پژوهش از آن اجتناب داشته ایم. بحث‌‌هایی مانند مقبولیت یا عدم مقبولین منابع یک مذهب نزد دیگر مذاهب…؛ اما در تدوین این دانشنامه توجه داشته ایم که منبعی که از آن حدیث نقل می‌‌کنیم نزد اهل مذهب معتبر باشد و در میان دانشمندان فقه و حدیث آن مذهب متدوال و مورد مراجعه باشد. همچنین دقت کرده ایم که از منابع قدیم تر و اصول پایه در منابع حدیثی هر مذهب استفاده کنیم. برای این مقصود دوره‌‌های تاریخی تدوین منابع و منابع پایه و منابع واسطه را تفکیک کرده و از منابع اصلی گزارش کرده ایم.

حجت‌الاسلام حکیم دبیر علمی جلسه در تکمیل نکته مورد اشاره استاد مسعودی و توضیحات دکتر أبو لحیه تذکر داد: مقصود از پرداختن به منابع در مقدمه و یا در خاتمه مطابق شیوه معمول نزد دانشنامه نگاران حدیثی این نیست که اشکالات و نقدهای مذاهب دیگر به منبع حدیثی یک مذهب مورد اشاره و بحث و جدال قرار گیرد. در حقیقت نکته استاد مسعودی ناظر به همین فاکتورهای دانشی است که در شناخت و تفکیک منابع معتبر، شما خودتان در دانشنامه مورد ملاحظه قرار داده واکنون تبیین فرمودید، اما در دانشنامه توضیح و بیان مناسبی برای آن قرار نداده اید. اگر همین تلاش دانشی در شناخت و تفکیک منابع معتبر و کیفیت بهره گیری از این منابع و اولویت‌‌ها در أخذ و نقل که بدان اشاره کردید در مقدمه یا در خاتمه موسوعه افزوده شود، اتقان علمی کار را بالا برده و بهره گیری متخصصان از دانشنامه «السنه بلا مذاهب» را نیز تمهید می‌‌کند.

در پایان دکتر نور الدین أبولحیه ورود مباحث فقهی در دانشنامه را تابع نیاز جدی مخاطب عمومی هم وطن خویش به تبع شبهات سلفیه و وهابی‌‌ها و تفرقه افکنی ایشان خواند و گفت: بخشی از نیاز مسلمان الجزایری برای بازیابی وحدت و تمدن اسلامی دفع این دست شبهات از دیگر مذاهب است. چراکه حرکت‌‌های افراطی با دروغ بستن به مذاهب اسلام موجبات اختلاف و معارضه میان مذاهب را پدید آورده اند. در حالی که مشترکات عبادی که در موسوعه بدان پرداخته ایم، بدون بحث و مجادله تصویر شفاف و سالمی از یکرنگی مسلمین در عبادت و فروع فقهی را نمایان ساخته و شبهات را دفع می‌‌کند.

گفتنی است، «دکتر نور الدین أبو لحیه» از پژوهشگران مسلمان و از نویسندگان پرکار الجزایری است که به ژرف اندیشی در فقه مقاصدی و نقد حدیث اسلامی پرداخته و از وی نگاشته‌‌های بسیاری در حوزه‌ی عقاید و اخلاق و حدیث اسلامی منتشر شده است.

همچنین استاد حجت الاسلام والمسلمین از اساتید برجسته حدیث و دانشیار دانشگاه قرآن و حدیث است. استاد مسعودی در تدوین دانشنامه‌‌های حدیثی بسیاری همکاری داشته که «دانشنامه قرآن و حدیث» از آن جمله است. وی همچنین آثار بسیاری در حدیث پژوهی و نقد آن داردکه از میان آن به: روش فهم حدیث، وضع و نقد حدیث؛ آسیب شناسی حدیث می‌‌توان اشاره نمود. از حجت الاسلام والمسلمین مسعودی مقالات پژوهشی چون: عرضه حدیث بر امامان علیهم السلام؛ بهره گیری از حدیث در روانشناسی؛ تلاش‌‌های علامه محمد تقی مجلسی درفهم و نقد حدیث و… نیز منتشر شده است.

یادآوری می‌شود، کرسی علمی ـ ترویجی «سنت بلا مذاهب» روز دوشنبه ۲۱ تیر ماه در پژوهشگاه قرآن و حدیث و با همکاری دانشگاه قرآن و حدیث، معاونت بین الملل مؤسسه دار الحدیث، انجمن حدیث حوزه، رایزن فرهنگی ایران در الجزایر سید جلال میر آقایی و همچنین دبیرخانه هیأت حمایت از کرسی‌‌های نظریه پردازی، نقد و مناظره شورای عالی انقلاب فرهنگی برگزار شد.