پیرامون نُسخ، شروح و حواشی تهذیب الاحکام/ محمدجعفر اسلامی

اختصاصی شبکه اجتهاد: تعداد نسخه‌های خطی تهذیب شیخ طوسی شگفت‌انگیز است. عدد این نسخه‌‌ها براساس گزارش فنخا به حدود ۹۵۱ نسخه خطی‌‌ می‌رسد؛ اما قطعاً نسخه‌های این کتاب، بیشتر از این تعداد است. فنخا نسخه‌های مربوط به ایران را شناسایی کرده؛ در حالی‌که در مکتبه‌های مختلف جهان نسخه‌های نفیسی از تهذیب الأحکام وجود دارد؛ مانند کتابخانه کاشف الغطاء نجف، کتابخانه امیرالمؤمنین(ع)، حتی کتابخانه‌های اروپایی مثل کتابخانه ملی پاریس که نسخه کهنی از تهذیب در این کتابخانه نگهداری‌‌ می‌شود که از نفیس‌ترین نسخه‌های تهذیب الأحکام به شمار‌‌ می‌رود.

شاید کهن‌ترین نسخه شناخته شده برای تهذیب نسخه کتابخانه گلپایگانی به تاریخ کتابت ۵۷۵هـ باشد که البته بخشی از تهذیب را ندارد. نسخه دیگر از تهذیب نیز موجود است که در کتابخانه علامه طباطبائی قم نگهداری‌‌ می‌شود و گفته‌‌ می‌شود که شیخ بهائی قائل به این بوده که نسخه دستخط شیخ طوسی بوده و حتی این نسخه را بوسیده. در مجموع تعداد کتابت و استنساخ کتاب تهذیب الأحکام پس از قرآن، اگر نگوییم بی‌نظیر، از کتب کم‌نظیر و دارای کتابت‌‌ها و استنساخ‌های متعدد و پرشمار بوده است.

درباره جغرافیای کتابت نسخ تهذیب باید بگوییم که پس از قرآن از لحاظ تنوع محل کتابت، در تاریخ شیعه کم‌نظیر است. محل کتابت نسخه‌های تهذیب را بر اساس فهرست‌های نسخه‌های خطی اگر بسنجیم‌‌ می‌بینیم جغرافیای عجیبی را این کتاب در نوردیده؛ از کربلا و نجف تا منطقه جبل عامل و شهرهای مختلف آن و از سمت دیگر تا اصفهان و قزوین و مشهد رضوی و بسیاری از شهرهای دیگر.

سفرِ نسخه‌های تهذیب هم نکته جالب توجه دیگری است. به این معنا که گاهی نسخه‌‌ای از تهذیب را‌‌ می‌بینید در طول تاریخ از شهرهای مختلف جهان اسلام سر درآورده. این نکته از مقابله‌‌ها و بلاغ‌های علما که در اماکن مختلف بر آن نسخه نوشته‌اند قابل استخراج است.

برای این موضوع هم‌‌ می‌توان مقاله و یا حتی پایان‌نامه مفصلی نوشت؛ مثلاً نسخه شماره ۹۵۵۹ دانشگاه تهران نسخه‌‌ای است که کتابتش در ماه ربیع الأولِ سال ۹۶۹ هـ در نجف اشرف بوده در ماه جمادی الثانیه همین سال مقابله شده در سال بعد ۹۷۰ در شهر نجف مقابله دیگری صورت گرفته است. در همین سال ۹۷۰ می‌بینیم نسخه منتقل شده به قزوین و در آنجا توسط مجتهدین این شهر به مقابله پرداخته شده. در سال ۹۷۵هـ هم به نجف اشرف برگشته و در حرم امیرالمؤمنین علیه‌السلام با تهذیب به خط شهید ثانی مقابله شده است.

بلاغ‌‌ها و مقابله‌‌ها و تصحیح‌های فوق‌العاده زیادی از نسخ تهذیب در دست است. اگر نسخه‌شناسی نسخه‌های تهذیب را مرور اجمالی داشته باشیم‌‌ می‌بینیم اکثر فقهای شیعه در اعصار مختلف این کتاب را کتابت، مقابله، بلاغ و تملک کرده‌اند. مقابله‌‌‌هایی که توسط علما بر روی یک نسخه انجام شده اگر نگوییم بی‌نظیر قطعاً کم‌نظیر است. برای نمونه نسخه‌‌ای هست در کتابخانه دانشگاه تهران به شماره ۵۸۵ شخصی به نام حسن بن شیخ حسن مشهور به غرابات نخعی در ۹۹۱ به کتابت درآورده. این نسخه یک‌بار توسط حسن علی بن عبدالله شوشتری با نسخه مولانا حاجی محمد که ظاهراً نسخه نفیسی بوده مقابله شده. بعد در کربلا با نسخه‌‌ای که بر نسخه شیخ مقابله شده مقابله کرده. بعدازاین با سه نسخه دیگر نسخه‌های مقدس اردبیلی نسخه ملا عبدالله شوشتری (از مشایخ علامه مجلسی پدر) و نسخه حسین بن عبد الصمد والد بهائی مقابله کرده. بعد از آن نسخه در دست شخصی بنام سپهری‌‌ می‌افتد و او هم بر نسخه‌های دیگر دوبار تصحیحش می‌کند. همین نسخه دارای بلاغ‌های متعدد دیگری نیز هست.

حالا این را در نظر بگیرید که ما نسخ متعددی از تهذیب داریم که به همین صورت است؛ یعنی دارای مقابله‌‌ها و تصحیح‌‌ها و بلاغ‌های متعدد هستند.

نسخه‌های تهذیب دارای فوائد حاشیه‌‌ای فوق‌العاده‌‌ای نیز هستند. اجازاتی که در برگه‌های پایانی خیلی از این نسخه‌‌‌هاست و یا خطوطی که از علمای مختلف در این نسخه‌‌ها وجود دارد مجموعه بی‌نظیری از اطلاعات را در اختیار پژوهشگر تاریخ فقه و فقها قرار‌‌ می‌دهد. با رجوع به نسخه‌های تهذیب و در نظر گرفتن فوائد معتنی به و متعددی که این نسخه‌‌ها دارند و مقداری از آن را به‌اجمال در این مجال بیان شد،‌‌ می‌توان حتی یک دوره تاریخ فقهای امامیه با مطالب ناب و بکر ارائه کرد. اگر فقط اجازات موجود در نسخه‌های تهذیب استخراج شود، به‌راحتی یک کتاب مستقل و مفصّل‌‌ می‌توان تهیه کرد.

از مهم‌ترین افرادی که در احیاء، مقابله و تصحیح نسخه‌های خطی تهذیب نقش داشته‌اند این افراد هستند: شهید ثانی، حسین بن عبد الصمد حارثی والد بهائی، شیخ بهائی، ملا عبدالله بن حسین تستری از مشایخ علامه مجلسی پدر و فرزند ایشان حسنعلی.

تهذیب به خاطر اهمیت وافری که در فقه شیعه دارد بیشترین شرح‌‌ها و حاشیه‌ها را دارد. مهم‌ترین این شروح و حواشی هم مربوط به دوره صفوی است؛ مانند حواشی شیخ حسن عاملی فرزند شهید ثانی و محمد بن حسن سبط شهید ثانی، سید‌‌‌هاشم بحرانی، شیخ حر عاملی، علامه مجلسی پدر و پسر، فاضل تونی سید نعمت‌الله جزائری که حواشی متعددی دارد، محقق خوانساری وعده کثیر دیگری که در این مجال نمی‌گنجد و دارای بحث و تحقیق مفصلی است.

این حواشی و شروح را‌‌ می‌توانیم به دو بخش عمده تقسیم کنیم:

یک) حواشی و شروحی که مرتبط به متن احادیث تهذیب است.

دو) حواشی و شروحی که مربوط به مباحث رجالی و سندی تهذیب‌‌ می‌شود.

بسیاری از این شروح و حواشی نیز متأسفانه به‌صورت مخطوط باقی مانده است. البته برخی از مراکز شروع به تصحیح و تحقیق برخی از این نسخه‌‌ها کرده‌اند؛ مثلاً یکی از مراکز عراق غایه المرام که حاشیه سید نعمت‌الله جزائری بر تهذیب است و یکی از مهم‌ترین این حواشی به شمار‌‌ می‌آید را در دست تحقیق دارد؛ اما قطعاً کار بسیار زیاد است و با هماهنگی مراکز تحقیقی و استفاده از ظرفیت علمی محققین و حدیث پژوهان‌‌ می‌توان به این مهم جامه عمل پوشانید. مهم این است که اولاً اهمیتش را درک کنیم و سپس اراده کنیم و بخواهیم.

چند پیشنهاد:

۱. تهیه طرحی مفصل پیرامون نسخه‌‌‌ها، روایت‌‌ها و اجازاتی که در حواشی نسخه‌های تهذیب الأحکام و شروح آن وجود دارد.

۲. تصحیح انتقادی تهذیب الاحکام بر اساس نسخه‌های کهن و نسخه‌های نفیس که در طول تاریخ تشیع با زحمات فراوان به ما منتقل شده. حداقلِ قدردانی از بزرگانی که با زحمت فراوان به مقابله‌‌ها و تصحیح‌‌ها پرداخته‌اند این است که از زحمات ایشان استفاده کنیم.

شاید تا چهل سال پیش خیلی با این نسخه‌‌ها آشنایی زیادی نداشتیم؛ اما با معرفی شدن و دستیاب شدن این نسخه‌‌ها وظیفه ما در قبال این میراث عظیم روایی بسیار خطیر و مهمت می‌شود.

۳. تصحیح انتقادی شروح و حواشی مهمی که بر تهذیب الأحکام نگاشته شده است.