برای اینکه آموزش را پژوهش‌محور کنیم، ۱۵ سال زمان لازم داریم!/سال ۱۴۰۲ اولین خروجی‌های برنامه جامع بیرون می‌آیند/ تنها چند هزارم طلاب درس خارج، تولید فقهی دارند!

امر پژوهش یک مقوله تشکیکی است و در بررسی‌های به عمل آمده به این نتیجه رسیده‌ایم که ما در پژوهش با ۲۵۳ مهارت کار داریم و نیاز به فراگیری آن برای رسیدن به تولید محتوای علمی داریم. ما در یک برنامه مدون و در چند فاز برای طلاب سطح و سطوح عالی و طلاب مراکز تخصصی، الگویی را مهیا کرده‌ایم که نیاز به تصویب‌سازی در رده بالای مسؤولین دارد تا اینکه این کمبودها در زمینه پژوهش از حوزه علمیه رخت بربندد.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، دومین نشست «هم‌اندیشی مدیران و معاونان مراکز تربیت محقق»، روز پنج‌شنبه ۲۶ دیماه ۹۸ با حضور معاونان پژوهشی مراکز تخصصی حوزه‌های علمیه قم و مشهد، در قم برگزار شد. لازم به ذکر است که شرکت‌کنندگان این جلسه از مشهد مقدس به شکل ویدئوکنفرانس در این نشست شرکت کردند.

حجت‌الإسلام مصطفی دُرّی به عنوان دبیر این نشست در ابتدای جلسه، با ادای احترام به شهدای مقاومت خاصه سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی و شهدای پرواز اوکراین، گزارشی از جلسه قبل ارائه کرد. به گفته وی، بناست در این جلسه و دو جلسه آتی، هفت طرح تربیت محقق که در مراکز مختلف اجرایی شده است به بحث و نقد گذاشته شود. طرح اولی که مورد بحث قرار میگیرد نیز طرح مصوب معاونت پژوهش حوزه علمیه قم است.

پس از سخنان دُرّی، جناب آقای اکبرپور، نماینده معاونت پژوهش حوزه علمیه قم، با تسلیت ایام فاطمیه و شهادت حاج قاسم سلیمانی به عنوان سخنران اول این جلسه به توضیحاتی پیرامون طرح تحول پژوهشی مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه پرداخت.

توضیح برنامه جامع پژوهش

نماینده معاونت پژوهش حوزه های علمیه در این باره گفت:در راستای سند تحول پژوهش حوزه‌های علمیه باید بگوییم در حوزه‌های علمیه تا به حال هیچ برنامه مدوّنی به غیر از آنچه در سطح انجام می‌گرفته برای امر پژوهش تهیه نشده است. این کمبود در مراکز تخصصی نیز وجود داشته و دارد، هرچند در برخی از مراکز – کمتر از ۵۰% مراکز موجود – کارهایی در این امر صورت گرفته اما به دلیل سلیقه‌ای بودن این امر از سوی آنها، باز کمبودهای روشی و آموزشی در امر پژوهش همچنان مشاهده می‌شود.

وی گفت: امر پژوهش یک مقوله تشکیکی است و در بررسی‌های به عمل آمده به این نتیجه رسیده‌ایم که ما در پژوهش با ۲۵۳ مهارت کار داریم و نیاز به فراگیری آن برای رسیدن به تولید محتوای علمی داریم. ما در یک برنامه مدون و در چند فاز برای طلاب سطح و سطوح عالی و طلاب مراکز تخصصی، الگویی را مهیا کرده‌ایم که نیاز به تصویب‌سازی در رده بالای مسؤولین دارد تا اینکه این کمبودها در زمینه پژوهش از حوزه علمیه رخت بربندد.

اکبرپور افزود: ما در این الگو توجه به سنت‌های پژوهش مثل تقریرنویسی را نیز انجام داده‌ایم و در سطح‌های بالا مثل سطح چهار، مهارت نقد کردن در تقریرات که یکی از ارکان‌ تولید است را مورد توجه قرار داده‌ایم. ما در بررسی‌های صورت گرفته که آسیب‌شناسی مسئله پژوهش در حوزه علمیه نیز بود، کمبودهای مهارتی حوزه علمیه را مورد توجه قرار دادیم تا اینکه به یک الگوی مناسب در این زمینه دست پیدا کردیم.

وی ادامه داد: چهار سرفصل را به عنوان مهارت پژوهشی در سطح یک حوزه علمیه لحاظ کردیم. ۱. روش تحقیق، ۲. روش مطالعه، ۳. نگارش، ۴. فناوری پژوهش. البته سرفصل نگارش در این مرحله قوی‌تر از سرفصل‌های دیگر لحاظ شده است. از این رو که بیش از حدِ آشناییِ با نگارش، در این سرفصل گنجانده شده است. شیوه عملیاتی این الگو در چارت آموزشی به این شکل است که طلبه در یک ترم، با ساختار پژوهشی به شکل فیش‌نویسی جلو بیاید و در ترم بعد، به جمع‌بندی آنها بپردازد.

اکبرپور با اشاره به اینکه در سطح دوم ما به عنوان فوق برنامه، این امر را تدوین کرده‌ایم، خاطرنشان کرد: در این سطح همان مهارت‌های سطح قبل را تقویت شده‌تر و پیشرفته‌تر در آموزش طلاب لحاظ کردیم.

وی اضافه کرد: لازم به ذکر است که در حال حاضر۳  سال از شروع این طرح می‌گذرد که در سال ۱۴۰۲ اولین خروجی‌های این طرح از سطح یک با ارائه تحقیق پایانی به ثمر خواهند رسید.

او با بیان اینکه در  سطح سه، الزامات را فراتر نبرده‌ایم و به همان پایان‌نامه سطح سه اکتفا کرده‌ایم، افزود: البته آشنایی با فنون پایان نامه نویسی از اقدامات صورت گرفته در این طرح است.

نماینده معاونت پژوهش حوزه علمیه قم گفت: در سطح چهار ما از سطح سه فراتر رفته‌ایم و سنت‌های پژوهش را پررنگ‌تر ارائه کرده‌ایم. سطح چهار طوری طراحی شده است که طلبه در چهار تقریری که برای مصاحبه خارج موظف به ارائه است، سال به سال، تقریر را پخته‌تر و پیشرفته‌تر ارائه کند. به عنوان مثال اگر طلبه در تقریر اول به صرف گزارش کلام استاد پرداخته باشد در سال دوم باید وارد نقد شده و فراتر از گزارش را ارائه کند. در سطح چهار انواع نقد و شیوه‌های نقد و مؤلفه‌های نقد را به عنوان مهارت‌های کلیدی در تولید، مورد توجه قرار داده‌ایم.

در ادامه حجت الاسلام درّی از حضار خواستند که نقدهای خود را نسبت به این طرح بیان کنند.

چرا اجبار؟

در ابتدا حجت الاسلام موسوی از مدرسه دارالمعرفه به نقد این طرح پرداخت و گفت: با توجه به اینکه ورودی‌های حوزه علمیه از چند مقطع سیکل و دیپلم و لیسانس و در مواردی بالاتر صورت می پذیرد یکی از ملزومات این طرح آن است که توجه به تنوع ورودی‌های حوزه علمیه بشود که در این طرح ملاحظه نکردم و اجبار به این امر که در طرح آمده نیز معضل و چالش دیگری است که منجر به تحقق اهداف این طرح نخواهد شد.

افزایش مواد درسی یا افزایش دلزدگی طلاب؟

حجت الاسلام بُندار مدیر اجرایی کارگاه‌های مشق اجتهاد در نقد این طرح گفت: آموزشی شدن سنت‌های حوزه علمیه با توجه به آموزش‌های دیگر حوزه، چالشی است که طلاب را درگیرتر می‌کند.

بندار در توضیح این مطلب افزود: طلاب در طول سالیان متمادی که به امر تحصیل مشغولند با انواع مواد درسی روبه رو هستند که به اندازه زیادی این دروس اوقات آنها را به خود تخصیص داده است و به نظر می رسد تولید ماده درسی با عناوین جدید منجر به دل زدگی و فرسودگی طلاب در امر تحصیل شود.

مدیر اجرایی مشق اجتهاد در ادامه گفت: نکته بعد در نقد این طرح آن است که آیا برای پیشبرد این الگو استاد و نیروهای اجرایی مناسب تدارک دیده شده یا خیر؟چرا که اساتید همسو با این طرح که در جهت اهداف این طرح و در کانال محتوایی آن قدم برمی دارند شروع کننده و تمام کننده این امر خواهند بود لذا باید در تربیت و تهیه این اساتید گام های مهمی برداشته شود.

استاد مناسب داریم؟

حجت الاسلام سید محمدرضا شریعتمدار، معاون پژوهشی مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا(ع)، در ادامه جلسه به چالشها اشاره کرد و گفت: نکته مهم آن است که در این طرح جامع، اساتید همسو بااین طرح پای کار بیایند و مهارت‌ها را به طلاب آموزش دهند و یکی از چالش‌های مهم این امور اعمالِ سلیقه‌های فردی از سوی اساتید است که در این طرح نیز مظنّه این چالش وجود دارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم گفت: بنده سالهای بسیار زیادی به تدریس روش تحقیق و پژوهش در دانشگاه پرداخته‌ام و در این راستا مسؤولییت های نیز داشته ام و عمده مشکل را در این امر ناسازگاری و ناهماهنگی اساتید این امر با اهداف و محتوای ابلاغ شده به آنها می‌دانم و معتقدم تا به این دست از چالش‌ها رسیدگی نشود طرح‎‌های تربیت محقق به طور طبیعی مثمرثمر نخواهد بود.

ویژگیهای استاد

حجت الاسلام حیدری نماینده مدرسه امام خمینی(ره) در ادامه گفت:  یکی از کمبودهای این طرح، آن است که ویژگی‌های استاد و ویژگی‌های شغلی استاد لحاظ نشده است.

وی از ویژگی‌های عمومی استاد به نظم و انضباط و همبستگی و قدرت ایجاد ارتباط عاطفی با دانشجو اشاره کرد و علاقه‌مند بودن، خوش بیان بودن، آگاهی از شیوه تدریس، مدیریت کلاس و اطلاعات قوی را از ویژگی‌های شخصی و خاص استاد دانست.

در ادامه دکتر صابری، نماینده معاونت آموزش دفتر تبلیغات خراسان گفت: واژه‌شناسی امر مهمی است که باید در این امور رعایت شود. مفهوم طرح بار معنایی خاصی دارد که با تعریف الگو از طرح باید تناسب و سازگاری داشته باشد.

چالش تفکیک آموزش از پژوهش

حجت الاسلام مهدی رجایی پور معاون آموزشی مرکز فقهی ائمه اطهار مشهد در ادامه گفت: تفکیک آموزش و پژوهش چالش جدی در بحث پژوهش است که با تأملّی که در این طرح داشتم باید گفت که متأسفانه این طرح کمک به همین چالش می‌کند. چرا که طبق این طرح حدود ۴۳۰ ساعت آموزشِ مهارت‌های پژوهشی، در کنار آموزش‌های جداگانه باید اتفاق بیفتد بی آنکه تناسب آموزش با پژوهش مورد توجه قرار گیرد؛ نکته اساسی آن است که آموزشِ پژوهش‌محور باید نقطه ثقل در این طرح قرار گیرد و نبود استاد برای اجرای این طرح از چالش‌های دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد.

حجت الاسلام دُرّی نیز به عنوان آخرین ناقد در جمع‌بندی نقدها گفت: آنچه به نطر می رسد این است که کمبود هایی در ساختار و محتوای این طرح وجود دارد که با توجه به انتقادات سروران حاضر در جلسه میتوان به چند مورد از آنها اشاره کرد: ۱. تهیه استاد با ویژگی‌های مناسب، ۲. آموزش پژوهش‌محور.۳.بررسی راههای انگیزشی برای جذب طلاب،۴.تعیین جایگاه پژوهش در چارت مدیریتی و آموزشی حوزه علمیه که آیا این امر به عنوان امری فوق برنامه ای است یا خیر؟

پاسخ به نقدها

حجت الاسلام اکبرپور در ادامه جلسه و در پاسخ به نقدهای وارده گفت: طبق آمار موجود، سالیانه ۱۸۰ مقاله فقهی و اصولی نوشته می‌شود که با توجه به جمعیت طلاب درس خارج که حدود ۴۰ هزار نفر می‌باشد، درصد بسیار پایینی دارد. و البته ما ضعف تولید داریم ولی صرفاً در فقه و اصول.

وی افزود: در رابطه با ضعف استاد برای این طرح باید گفت که ما این امر را از ابتدا مورد توجه قرار دادیم و حدود ۱۰% از اساتید کل حوزه‌های علمیه کشور را آموزش داده‌ایم البته در سطح یک و در حد آشنایی با امر پژوهش.

وی گفت: ما فعلاً عناوین را مشخص کرده‌ایم و هنوز سرفصلی را تدوین نکرده‌ایم که توجه به تنوع ورودی‌های حوزه علمیه در تدوین سرفصل‌ها مورد توجه قرار خواهد گرفت.

اکبرپور گفت: ما از حدود بیست و سه سنت موجود در حوزه فقط به گنجاندن برخی از آنها مثل تقریرنویسی اکتفاء کرده‌ایم و اینگونه نبوده که تمام سنت‌ها را به شکل آموزشی القا کنیم. نماینده معاونت پژوهشی حوزه‌های علمیه گفت: ما برای اینکه آموزش را پژوهش‌محور کنیم حداقل به یک بستر ۱۵ ساله نیازمندیم و این کار شروع شده است.

حجت الإسلام درّی دبیر این نشست در پایان این جلسه گفت:  این جلسه ارمغان خوبی در پی داشت و به نظر می‌رسد که جناب آقای اکبرپور و دوستانشان از این نقدها استفاده خواهند کرد و در دو جلسه بعدی إن شاءالله پیشرفت‌های بیشتری در بحث را شاهد خواهیم بود.