تحلیل تربیتی احکام فقهی در کاربردی کردن فقه مؤثر است

عضو هیات علمی جامعه المصطفی العالمیه قم اظهار داشت: تعریف خاص فقه التربیه استخراج احکام موضوعات تربیتی با شیوه استنباطی و اجتهادی از منابع و متون دینی است.

به گزارش شبکه اجتهاد، سومین نشست حلقه فقه تربیتی با موضوع «تحلیل تربیتی احکام فقهی عرصه‌ای نو در فقه تربیتی» با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر علی همت بناری، عضو هیات علمی جامعه المصطفی العالمیه قم در مرکز تخصصی طوبی وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی برگزار شد.

بناری در مقدمه بحث به رابطه فقه و تربیت اشاره نمود و گفت: فقه و تربیت به عنوان دو دانش پرکاربرد در عرصه علوم دینی و علوم انسانی دارای تعاملات گسترده‌ای با یکدیگر هستند. چراکه فقه به عنوان یکی از مهمترین شاخه‌های علوم دینی است که در همه لحظات زندگی ما به احکام آن مبتلا هستیم. اگر چه درباره موضوع فقه برخی قائل به «احکام مکلفین» هستند اما بسیاری از بزرگان همچون حضرت امام(ره) و آیت‌الله مکارم شیرازی موضوع فقه را عرصه اعمال اختیاری انسان دانسته و لذا گستره آن را بر همه شئون فردی و اجتماعی و سیاسی و … زندگی انسان توسعه داده‌اند.

او افزود: از طرفی دانش تربیت هم به دو جهت عرضی و طولی از پرکاربرد ترین دانش‌های حوزه علوم انسانی است چرا که انسان در همه لحاظ عمر در حال تربیت شدن یا تربیت کردن است و دانش تربیت به لحاظ عرضی ساحت‌های مختلف تربیت (ابعاد عقلانی، عبادی، اعتقادی، عاطفی، سیاسی و …) و به لحاظ طولی از سال‌ها قبل از تولد تا پایاین زندگی حتی آثار حیات او پس از مرگ را هم در بردارد.

عضو هیات علمی جامعه المصطفی العالمیه قم اذعان داشت: تعاملات گسترده‌ای میان این دو دانش پرکاربرد وجود دارد که تبیین آن امروز محل بحث ما نیست. اما یکی از انواع تعاملات است که میان رشته‌ای است و افق جدیدی را در فقه بخصوص ایجاد می‌کند فقه التربیه است. تعریف خاص فقه التربیه استخراج احکام موضوعات تربیتی با شیوه استنباطی و اجتهادی از منابع و متون دینی است. نوع دیگری از تعامل تحلیل تربیتی احکام فقهی است که هم در معنای خاص فقه تربیتی تأثیرگذار هست و هم برای کسانی که دغدغه تربیت فقهی دارند کاربرد دارد. البته این موضوع یک کار جدیدی است که نیاز به تفقه و بررسی و تکمیل دارد.

ضرورت تحلیل تربیتی احکام فقهی

او درباره ضرورت تحلیل تربیتی احکام فقهی بیان داشت: نگاه فعلی به فقه حتی میان برخی حوزویان نگاه رفیع و شایانی نیست و فاقد نگاه کاربردی به این علم است. علت این است که نگاه ما بیشتر درونی بوده است و نگاه بیرونی به فقه و کارکرد‌های آن نداشته‌ایم. اما تحلیل تربیتی احکام فقهی می‌تواند در کاربردی کردن فقه موثر باشد. کارکرد این رویکرد را می توان در موارد زیر خلاصه کرد: آشنایی با ظرفیت‌های فقه در عرصه‌های نوین، اصلاح نگاه دستوری و بایدی و تکلیفیبه فقه و ایجاد نگرش مثبت به آن، زمینه‌سازی برای پایبندی و التزام عملی بیشتر مکلفین به احکام شرعی با توجه به جنبه عملی و گستره آن..

همت بناری در خصوص تعریف تحلیل تربیتی گفت: تحلیل تربیتی به معنای احکام کوششی عقلانی متکی بر واقعیات برگرفته از قرآن، سنت، عقل و تجربه به منظور بررسی علل، اسرار و حکمت‌های احکام و نیز ارائه آثار و نتایج تشریع و التزام عملی به احکام فقهی با رویکرد تربیتی(این قید موضوع را میان رشته‌ای می کند) است.

قلمرو تحلیل تربیتی احکام فقهی از دو جهت قابل بررسی است:

۱- از جهت موضوعات: احکام خاص موضوعات تربیتی، مطلق موضوعات احکام

۲- از جهت محتوای تحلیل احکام: ارائه علل، اسرار و حکمت‌های احکام، ارائه پیامد‌ها و آثار عمل به احکام

ابزراهای قابل کاربرد در این عرصه عبارتند از:

آیات و روایات ناظر به فلسفه احکام یا آثار و برکات احکام

کاوش‌های عقلانی: همان عقلی که در روایات به «عبد به الرحمن » تعبیر شده است. همان عقل که در اصول به عنوان منبع اجتهاد شمرده می شود. به طور مثال ابن ادریس حلیدر بحث شرایط وجوب زکات به فقره «تطهّرهم و تزکّیهم» (توبه:۱۰۳) تمسک جسته است: … دومین دلیل آن، قول خداوند متعال: (خذ من اموالهم صدقه تطهّرهم و تزکّیهم بها) است و نتیجه مى گیرد که زکات بر طفل و مجنون واجب نیست، زیرا طفل گناهى ندارد که صدقه سبب تطهیر او شود و مجنون جرمى ندارد تا تزکیه کفاره جرم او باشد. (حلى، السرائر، ج ۱/ ۴۲۹- ۴۳۰)

یافته‌های علوم بشری: مثلا در مورد احکام کودک ممیز و غیر ممیز تفاوت‌هایی وجود دارد که اگر بخواهیم تفاوت و اسرار پیامدهای این دو نوع حکم را مورد بررسی قرار دهیم بی تردید برخی داده‌های روانشناسی رشد برای ما راهگشا خواهد بود چراکه در این دانش از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های شناختی و ذهنی و میزان رشد کودک در سنین مختلف، سخن به میان می آید.

روش‌شناسی تحلیل احکام تربیتی: برای این تحلیل مراحل زیر پیش‌بینی می‌شود:

۱- تعیین حکم یا مجموعه احکام مربوط به موضوع (شبکه سازی احکام)

۲- مراجعه به استدلال‌های فقهاء و مستندات احکام در   منابع فقهی

۳- مراجعه به آیات و روایات

۴- مراجعه به داده‌های علوم تربیتی و روانشناسی پیرامون موضوع

۵- تأملات خود محقق

۶- استخراج نکات تربیتی

دکتر همت بناری در پایان به ارائه دو نمونه از تحلیل احکام تربیتی به شرح زیر پرداخت:

آثار تربیتی «عقیقه» به عنوان نمونه‌ای که در قالب یک موضوع واحد احکامی برای آن ذکر گردیده است که ضمن مرور اجمالی بر احکام عقیقه موارد زیر را به عنوان تحلیل تربیتی  ذکر می‌شود:

توجه به تربیت دینی

احساس ارزشمنددی کودک

بهبود نگرش خویشاوندان به نوزاد

دعای افراد صالح برای کودک و والدین

نوعی فدیه برای کودک و سبب سلامت

موجب تقرب والدین و کودک به خداوند

نوعی شکرانه نعمت خداوند به انسان(فرزند)(در قرآن واژه هبه در مورد فرزندان بکار رفته است)

سبب دوری شیطان از والدین و کودک(به عنوان مهمترین عامل منفی در تربیت)

عدم استفاده والدین نوعی مبارزه با نفس است

نوعی کمک اقتصادی به جامعه: رفع فقر: عزت نفس: جامعه عزتمند استکبار ستیز است.

آشنایی و الفت بیشتر مومنین و شبکه دوستان و خویشاوندان

مشارکت بستگان در شادی خانواده باعث آرامش آنها می شود و این نشاط در رابطه با فرزندان دیگران اثرگذار است.

مثال دوم: احکام جنین به عنوان نمونه‌ای که احکام آن ذیل موضوعات متنوع فقهی به شرح ذیل ذکر شده:

جواز وصیت

تعلق ارث به جنین

وجوب پرداخت دیه جنین

عدم وجوب روزه زن باردار

تاخیر حد قصاص در مورد زن باردار

تزاحم حق حیات مادر و جنین ۰ تساوی حق جنین با مادر )

وجوب نفقه جنین و مادر در زمان حمل

جواز وقف برای جنین

جواز هبه برای جنین

با توجه به مجموعه این احکام آثار تربیتی ذیل قابل تامل می‌باشد:

حرمت جنین

اهتمام به سلامت روانی و جسمانی جنین

لزوم زمینه سازی برای تربیت

پیشگیری از اختلالات احتمالی

اهمیت نقش والدین در تربیت:

اصلاح نگرش کودک آینده

تاثیر اقدامات قبل از تولد در تربیت

اهمیت جایگاه روح در برابر بدن

حمایت مالی و اقتصادی از جنین و کودک و مزاحم شدن زمینه نگهداری از افراد

معالم