شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدی قائینی با اشاره به منهج فقهی رهبر معظم انقلاب گفت: با توجه به نیازهای روز جامعه، رهبری در پاسخگویی به مسائل اهتمام جدی به علوم جدید و بررسی تاریخی دارند.
به گزارش شبکه اجتهاد، در ادامه برگزاری سلسله نشست‌های مکتب‌شناسی فقهی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد محمدی قائینی، استاد دروس خارج حوزه علمیه قم با موضوع «درآمدی بر منهج فقهی آیت‌الله خامنه‌ای» به ارائه مباحث خود پرداخت. آنچه می‌خوانید خلاصه‌ای از ارائه این استاد حوزه علمیه در دو نشست اخیر است.
در رابطه با منهج علمی و فکری مقام معظم رهبری در مباحث فقهی به نکاتی باید اشاره و تذکر داد که این‌ها حاکی از بعضی زوایای مخفی و پنهان آیت‌الله خامنه‌ای است و نشان دهنده تسلط، تبحر و ورود ایشان در مسائل فقهی و استدلال و اجتهاد به معنای مصطلح است که با اشراف به این موضوعاتی که طرح خواهد شد این مسئله به‌خوبی واضح و روشن می‌شود و اگر با دید انصاف به آثار معظم‌له بنگریم از نظر فقاهت فقیهی مسلط و آشنا به مباحث دین که براساس نگرشی عمیق احکام را از منابع و ادله استفاده کرده‌اند.
تکیه بر فقه جواهری
اولین ویژگی در آثار رهبری تکیه بر فقه جواهری است. فقه جواهری اصطلاحی است که در لسان علما ما خصوصاً امام راحل رضوان‌الله تعالی علیه به‌کاربرده شد و زیاد استفاده می‌شود که فقه جواهری فقهی دارای استدلالاتی با چهار فاکتور «برمبنای برهان و استدلال، ناظر به اقوال فقها، فحص از آراء فقها و پرهیز از وساطت در استدلال و تقوا» است.
این چهار فاکتور مبنای قوام فقه جواهری است و ما ویژگی‌های فقه جواهری را در مباحث مقام معظم رهبری به‌خوبی شاهد هستیم که فقه جواهری در مقابل کسانی است مباحث را ساده و بسیط بحث می‌کنند درحالی‌که زوایای زیادی می‌باشد که باید دخیل در فهم شود و خود آن‌ها تفقه شود تا تفقه در نتیجه نهایی بدست بیاید و یا بدون اتکا به حجت و دلیل معتبری که حجیت او ثابت شده باشد و یا فقهی که براساس ذوقیات و استحسانات پیش می‌رود و اعتباری ندارد.
روش فقهی رهبر معظم انقلاب روش فقه جواهری و سنتی است. توجه به اقوال فقها در طول تاریخ فقه از صدر اسلام و قبل از شیخ مفید، از متقدم متقدمین، سپس متقدمین و بعد متقدمین و آنگاه متأخرین و سپس متاخر متأخرین تاکنون به چشم می‌آید که در غالب مباحث حضرت آقا یک سیر تاریخی از مباحث علما قدما و متأخرین و حتی معاصرین آورده شده است.
در کتاب جهاد رهبر انقلاب، از علامه حلی شصت مورد نام‌برده شده که علامه در کتابش اینچنین فرموده و نظرش این‌گونه است و در خیلی مواقع عبارت‌هایشان نیز چنین و چنان است، از محقق حلی شصت‌وپنج مرتبه، از جناب شیخ طوسی که از قدما محسوب می‌شود سی‌وهفت مورد و از دیگر علما اقوال بسیاری بیان گردیده شده است و توجه به اقوال علما هرچند ملاک برای حجیت و صحت فتوا نیست اما ذهن را برای داوری دقیق و عمیق آماده می‌کند چراکه می‌داند در پیرامون این موضوع ده قرن است که فحول و نوابغ فکری با دقت و حفظ امانت به جهت رسیدن به‌حکم فکری دارند لذا بررسی این اقوال دقت نظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای را می‌رساند و فحص و تحقیق در اقوال گذشته بیان از تسلط بر موضوعات علمی را به اثبات می‌رساند.
توجه به آراء مفسران تفسیری در بیانات فقهی
از دیگر ویژگی‌های مباحث فقهی رهبر انقلاب توجه به آراء تفسیری مفسران می‌باشد. همان‌طور که می‌دانید مفسران به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین علما دین که مهم‌ترین منبع یعنی قرآن که از آن تعبیر به ثقل اکبر شده است نقش مهمی در دایره فهم معنا و نتیجه فتوا دادن دارد را در اختیار دارند و از سوی دیگر تاکنون دوهزار و دویست آیه در موضوعات فقهی به دست آمده است که بررسی نظر مفسران در این زمینه و در راستای پاسخگویی به مباحث فقهی بسیار حائز اهمیت است که در آثار رهبری تمسک به آثار مفسرین به‌وفور یافت می‌شود که مثلاً در فلان موضوع طبرسی آیه را چگونه تفسیر و یا علی بن ابراهیم از آیه چه فهم و برداشتی داشته است.
ابتدا باید آیات را فهمید و سپس به سراغ روایات رفت؛ یکی از مقدمات بحث اجتهاد و افتاء تسلط بر مباحث قرآن و تفسیری است که در آثار رهبری تمسک به آراء مفسرین به‌وضوح بدست می‌آید. حوزه‌های علمیه با مباحث قرآنی از گذشته و سابق به قرآن توجه داشته و با آن تا آشنا نبوده اما جای انتقاد نسبت به نحوه استفاده از تفاسیر در مباحث فقهی وجود دارد.
ابتدا قرآن را باید متوجه شد و فهم کرد و سپس به سراغ روایات رفت اینکه برخی از بزرگان از همان ابتدا به سراغ روایات می‌روند و آیات را مؤید می‌آورند و یا اینکه اگر آیه تناسبی با روایت نداشت می‌گویند آن را نمی‌فهمیم و کنار می‌گذاریم، این روش غیر تحقیقی و غیراصولی است.
معظم آیات ما فقهی است و اگر ما قرآن را نفهمیم چگونه می‌خواهم به ثقل اکبر عمل کرده باشیم و قرآن مرجع و مرجع ما در تمسک به ادله باشد و به نظر ما یکی از مقدمات بحث اجتهاد و افتاء برای مفتی این است که در مباحث عقلی مرتبط با مباحث فقهی باید تسلط داشته باشد و کسی نمی‌تواند بگوید ما علم حکمت را نمی‌خواهیم و نمی‌خوانیم.
قرآن محور همه مباحث و در رتبه اول منابع ما برای اجتهاد قرار دارد؛ علم تفسیر به‌عنوان یک علم مستقل مهم‌ترین بلکه عمیق‌ترین و ناب‌ترین منبعی است که برای اجتهاد باید به او پناه ببریم و او را در رأس همه دلیل‌ها قرار بدهیم و بقیه ادله را در زیر سایه استفاده‌های تفسیری از قرآن تبیین، تفسیر و توجیه کنیم. در فهم آیات فقهی توجه، ظرافت و دقت رهبری به الفاظ و لغت نیز همچون مواردی که سابقاً ذکر کردیم تحسین‌برانگیز برای اهل علم می‌باشد چراکه در فهم مباحث فقهی، استدلال و استفتاء تأثیرگذار است.
صداق در فارسی به مهریه ترجمه می‌شود؛ وقتی واژه‌های صادق، صدیق و مصدق و امثال‌ذلک را بررسی می‌کنیم صداق یعنی چیزی که نشان دهنده صداقت طرف مقابل است و می‌تواند در مهریه و غیرمهریه باشد و اگر در مهریه هم به او صداق می‌گویند چون نشان دهنده صداقت مرد است که پابندی و وفاداری را می‌رساند، پس علم لغت علمی بسیار مهم و تأثیرگذار در افتاء و اجتهاد است. اگر علم به لغت نداشته باشیم در مقابل شبهات پاسخی نخواهیم داشت و حتی در مقابل خودی‌ها نیز دستمان خالی می‌ماند و نهایتاً باید سکوت کنیم اما اگر دقت کنیم موضوعات باهم متفاوت هستند و این کلمه هرچند در دوجا به کار رفته اما در هرکدام معنای به خصوصی دارد لذا آنچه در بحث‌های استدلالی نقطه مهمی به‌حساب می‌آید توجه در بحث بررسی الفاظ است.
تمرکز بر فقه پویا
موضوع شناسی به این معنا که تا موضوع را نشناخته‌ایم وارد بحث نشویم تأثیر بسزایی در بیان احکام دارد مثلاً در قرآن کلمه زوجه و عیال را داریم که در عرف عام هر دو را معنا می‌کنند در حالیکه عرب منظورش از عیال مفهومی فراتر از زوجه و همسر است یا مثلاً در موضوع کافر و تقسیم‌بندی آن نیز این‌گونه است لذا اگر موضوعات را نشناسیم در حل مسئله با مشکل روبه‌رو می‌شویم.
در عصری زندگی می‌کنیم که موضوعاتی همچون موسیقی، حجاب، معاملات نقش بسزایی در بعد اجتماعی دارد که هرروز هم با شبهات مختلفی در این زمینه مواج‌هایم لذا فقیه باید با ابزار فقه به این قبیل موضوعاتی که در زندگی و جوامع تأثیر دارد ورود جدی کند که بحمدالله و خوشبختانه رهبر معظم انقلاب با تسلط کاملی که در موضوعات اجتماعی و تاریخی دارند، به‌خوبی پاسخ موضوعات اجتماعی را داده و پاسخ مستدلی نسبت به شبهات اجتماعی فقهی را ارائه کرده‌اند.
استظهارات نو و بدیع از آیات و روایات
یکی از نکات ویژه در تحقیقات مقام معظم رهبری استظهارات نو و بدیع از آیات و روایات می‌باشد که حضرت آقا از جودت و قدرت ذهنی در تحلیل و تبیین مرادات اهل‌بیت علیهم‌السلام و آیات و روایات بدست می‌آید را واجد و دارا هستند. ایشان حتی در تحلیل روایات اخلاقی که در آغاز درس خارج فقه خود بیان می‌فرمایند این خصوصیت محسوس و مشهود است بطوریکه کلمات باوجود اینکه از معانی مشخصی برخوردار هستند گاهی اوقات در یک سیاق خاص از یک معانی عمیقی خبر می‌دهند که هرکسی توان فهم این لایه از معنا را ندارد البته فهم و تحلیل‌های ویژه از یک کلام تنها متکی به بحث و مقوله دانش نیست و علاوه بر عنصر دانش یک مؤلفه توفیق الهی در آن دخیل است.
خدای متعال به برخی از افراد فهم دقیق و ظریفی می‌دهد که می‌توانند به معانی خاصی از یک کلام پی ببرند در حالیکه دیگران به همان ظاهر بسنده می‌کنند. رهبر انقلاب در بحث امان که آیا عقد است یا ایقاء، نظرات را بیان می‌کنند اما در هنگام نقد نظرات به این نتیجه می‌رسند که امان عقد نیست که متوقف بر دو انشاء باشد و با یک انشاء هم کار تمام است و امان واقع می‌شود اما درعین‌حال ایقاء مصطلح هم نیست و یک انشاء خاصی است.
حضرت آقا در رابطه با اهل کتاب هم بیان و نظریه جدیدی دارند بر این شرح که اهل کتاب پیرو هر پیغمبری است که کتاب یا نوشته‌ای از جانب خدا داشته باشد لذا اعم از کتاب‌های صاحبان شریعت است و معنای اهل کتاب را عام توصیف کرده و لذا در رابطه با مجوس و در رابطه با صابئین به‌راحتی می‌توان ثابت کرد که اهل کتاب هستند و احکام اهل کتاب را دارند.
استنباط قواعد جدید از آیات قرآن
امروزه هم در فقه و هم در اصول احتیاج به قواعد جدید و نویی داریم که بتواند مشکلات زمانه و مسائل مستحدثه ما را حل کند چراکه می‌بینیم نیازهای جدیدی به وجود آمده است و سیستم‌های جدیدی شکل گرفته است، برخوردها، تقابل و فهم‌های جدیدی به وجود آمده است لذا باید قواعدی مستند و مستدلی را کشف کنیم که به کمک آن‌ها بتوانیم معاملات و معادلات جدید را در همه بخش‌ها اعم از سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حل کنیم و جواب بدهیم.
در جامعه امروز براساس سیستم‌های نوین مسائل مستحدثه جدیدی به وجود آمده است که نیاز است فقیه براساس آیات و ابزارهای جدید پاسخ‌های مستدلی به این‌گونه مسائل جدید بدهد که در استفتائات رهبر انقلاب از این روش بهره وافی را می‌برد.
در عصر جدید مشکلاتی مطرح می‌شود که با همان زبان اصولی و قواعد قدیم نمی‌توانیم پاسخگو باشیم. در زمانه کنونی مسائل آن‌قدر به‌روز و پیچیده شده است که با همان زبان علوم قدیم نمی‌توان پاسخ داد لذا اهمیت و ضرورت پاسخگویی با علم جدید البته با پشتوانه علوم قدیم خودش را نمایان می‌کند که در این زمینه مقام معظم رهبری زبانزد بین علما هستند، مثلاً در منطق الشفا قضایا را نهایتاً بر دو حمل اولی ذاتی و شایع صنایی تقسیم‌بندی می‌کردند، حکمت متعالیه که آمد قضایایی را مطرح کرد که دیدند با آن منطق نمی‌توان پاسخ شبهات اعتقادی و کلامی حل بشود و لذا حمل حقیقت و رقیقت به میان آمد که با این حمل خیلی از مشکلات حل می‌شود.
در مسائل مدیریتی نیازمند قواعد جدید هستیم که در عزل و نصب‌ها و حقوق، استخدام، پاداش و جایگزینی یک نیرو به جای دیگری به قواعد جدید نیاز داریم و مقام معظم رهبری در این زمینه هم دارای ابتکاراتی هستند ازجمله در رابطه با کلمه انشاء می‌باشد.
روش نقض و ابرام در منهج فقهی
فقیه در روش نقض و ابرام تمام محتملات را می‌آورد، اگر نقطه ضعفی دارد طرح می‌کند و در مقام نظر جواب نقض را می‌دهد سپس مطالب اصیل و مهی که در حکم تأثیرگذار است را بیان کند در نهایت نتیجه‌گیری نهایی را انجام می‌دهد، به‌طور خلاصه در مقام نقض و ابرام تمام محتملات و فاکتورهای دخیل در اثبات و رد یک مطلب طرح شود و مستدل اثبات یا ابطال بشود که طبیعتاً وقت بیشتری را می‌گیرد و دامنه بحث توسعه بیشتری پیدا می‌کند، مقام معظم رهبری این روش را در جای‌جای کتاب جهاد به عهده گرفته و انجام داده‌اند و در نتیجه مباحث ایشان از یک استحکام بالایی برخوردار کرده است.
به‌عنوان مثال وقتی می‌خواهند با یک کفار قراردادی ببندند آیا جایز است حاکم اسلامی شرط کفار را بپذیرد؟ حضرت آقا درست ده صفحه ادله کسانی که اثبات کرده‌اند و نقد آن‌ها و اشکال به‌نقد و اشکال به ادله آن‌ها و در نهایت نظر نهایی خود را آورده‌اند، حضرت آقا عناوین را آورده‌اند، نظر صاحب جواهر نیز آورده‌اند و چه کسانی به او جواب داده‌اند، ابن قدامه در مغنی چه چیزی را بیان کرده و اینکه شیخ طوسی چه فرموده‌اند و … تا علماء متاخر همه را آورده است و یک‌به‌یک مورد طرح و بحث قرار داده‌اند تا نهایتاً به نتیجه نهایی برسند.
برای رد یک نظریه به سه روش نقض، ابطال یا معارضه نقد می‌شود، نقض کردن در بیانات مقام معظم رهبری به‌کاربرده شده است که نشان می‌دهد ذهن حضرت آقا فقهی است و مصادیق مختلف فقهی را بررسی کرده‌اند و با علم نظر علما را نقد و مورد کنکاش قرار می‌دهند.
تکیه بر تحقیقات تاریخی
حقیقت انشا غیر از حقیقت اخبار است. اخبار فقط گزارش می‌دهد و نه حق و باطل بودن کاری دارد و نه به اینکه آیا لازم است انجام شود یا نه؟ اخبار تنها گزارش است و سنخ کلام انشا با اخبار فرق دارد یعنی اولاً حاکی از اراده متکلم است و ثانیاً حاکی از خواسته و ثالثاً حاکی از لزوم فعل یا ترکی در خارج است، اینکه بگویند الآن روز است با اینکه بگویند روز باید حرکت کنید با هم خیلی فرق می‌کند، انشا طلب، اراده و الزام بر انجام یا ترک فعل خارجی است لذا اگر جمله‌ای جنبه اخبار داشته باشد صرفاً جنبه تاریخی دارد اما اگر گفتیم انشا است دیگر اراده و طلب امری است.
از دیگر ویژگی‌هایی ایشان تکیه بر تحقیقات تاریخی می‌باشد که در مباحث علمی و فقهی رهبری به‌وضوح یافت می‌شود، پی بردن به زمینه‌های تاریخی یک مسئله برای پاسخگویی به مسئله بسیار مهم است که رهبر انقلاب در مباحث فقهی و اصولی بسیار به آن توجه دارند.
رهبر انقلاب در موضوع احکام صابئین که برخی از آن‌ها نیز در کشور خودمان زندگی می‌کنند، ریشه این گروه در گذشته و تعاریف گذاشته آن‌ها را بررسی و با دقت نظر در این موضوع به نتیجه‌ای رسیده و حکم به اهل کتاب همچنین پاک بودن آن‌ها داده‌اند.
چرا رهبر انقلاب فقه مضاف تدریس نمی‌کنند
فقه مضاف در حوزه بسیار داریم، از سوی دیگر کثرت اشتغالات و مسئولیت‌های فراوان رهبر انقلاب توقع نمی‌رود که همه دروس و فقه‌ها را حضرت آقا بیان کنند لذا ایشان ریل‌گذاری صحیح را انجام می‌دهند و دیگران باید براساس همان اصول و قواعد و ریل‌گذاری و چارچوب‌ها باید ادامه دهند.
لازم به ذکر است، این نشست‌ها به همت موسسه آموزش عالی امام رضا (ع) و با همکاری دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (دفتر قم) و مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، در سالن اجتماعات شهید دهقانی خبرگزاری رسا برگزار شد.
