راهکارهای پویایی مناسک عزاداری

تبیین فلسفه محّرم و عزاداری امام حسین علیه‌السلام/ گسترش مناسک عزاداری در گرو بهره گیری از وعاظ و خطبای متبحر و متخصص/ لزوم مقابله با هنجارشکنی‌ها و عزاداری‌های نامتعارف/ مبارزه با ادبیات غلوّ آمیز؛ مهمترین ضرورت در پالایش مناسک عزاداری/ همگرایی عقلانیت و عشق؛ مهمترین اصل در مدیریت چگالی سنگین احساسات درمناسک عزاداری/ لزوم احیای سبکهای سنتی عزاداری در بستر فرهنگ عمومی مردم.

شبکه اجتهاد: در ایام محرم همه ارادتمندان اهل‌بیت علیهم‌السلام با تشکیل مجالس سوگوارى،برای برگزاری باشکوه و تعظیم شعائر حسینی تلاش می‌کنند،به ویژه جوانان و نوجوانان که با انجام مناسک عزاداری، با آئین سوگواری حضرت سیدالشهدا(علیه‌السلام) آشنا می‌شوند،[۱] لیکن باید دانست مبارزه علنی و به انحراف کشاندن مجالس و مناسک عزاداری؛ دو راهبرد دشمنان برای مقابله با فرهنگ عاشورا است.[۲]

بدیهی است مجالس و مناسک عزداری، منبع قدرتی است که به درد دین و دنیا و استقلال و عظمت و قدرت می‌خورد. اما همیشه از منابع مهم، سوء استفاده‌های عظیم می‌شود.[۳]

لذا شیعیان آن حضرت باید در انجام این مراسم از آنچه که مایه وهن مذهب در نظر دوست و دشمن مى شود، جدّاً بپرهیزند، و توجّه داشته باشند که عاشورا و مراسم حسینى است که اسلام را زنده نگه داشته است، و هر سال خون تازه اى در عروق اسلام جارى مى سازد، و تا مراسم حسینى، پرشور و پرشکوه برپاست، آسیبى به اسلام نخواهد رسید.[۴]

تبیین فلسفه محّرم و عزاداری امام حسین علیه‌السلام

بسیار مى شود که طبیبان آگاه، بیماران خود را از آثار مهمّ داروهاى شفابخش و غذاهاى تقویتى که درمان بیمارى‌ها را تسریع مى کند با خبر مى سازند؛ تا با شوق و علاقه بیشتر داروهاى تلخ را تحمّل کنند و دستورات طبیب را دقیقا بکار بگیرند.[۵]

طبیبان روحانى نیز دقیقا همین مسیر را مى پیمایند و فلسفه تشریع و آثار حیات بخش برنامه‌ها و مناسک عزاداری را براى مردم شرح دهند تا آتش اشتیاق را در دل آنها شعله ور سازند و با عزمى راسخ به دنبال انجام برنامه‌ها بفرستند.[۶]

تبیین فلسفۀ سوگواری علاوه بر اینکه شوق و علاقه مردم را براى انجام آئین عزاداری افزون مى کند و تحمّل ناراحتى را براى انجام پاره اى از وظایف سخت و سنگین آسان مى سازد.[۷]هم چنین به همه مردم هشدار مى دهد که باید در چه مسیرى حرکت کنند تا فلسفه حقیقی برگزاری مراسم سوگواری حضرت سیدالشهدا(علیه‌السلام) در جامعه پیاده شود.[۸]

بعضى آن چنان مسأله سوگوارى را تحریف کرده اند که درست به نتیجه اى بر ضدّ اهداف اصلى آن رسیده اند، تا آن جا که ریختن یک قطره اشک را جانشین انجام تمام «رسالتها» و «مسئولیتها» قرار داده، بلکه با انجام این عمل مصونیتى براى خود، در مقابل هر گونه عمل خلاف، ظلم، ستم و گناه پنداشته اند، همان مظالم و گناهانى که ریختن قطرات خون شهیدان به خاطر مبارزه با آن بود. این برداشتهاى نادرست از این مسأله نه جزء دین است و نه با هیچ منطقى قابل دفاع.[۹]

لذا باید به عزاداران محترم که عاشقانه بر سر و سینه مى زنند، و در مظلومیت امام حسین علیه‌السلام اشک مى ریزند، و با بذل وقت و مال و جان خود مجالس سوگوارى آن حضرت را زنده نگه مى دارند گفت: آن حضرت قصد تشکیل حکومت اسلامى داشت و عواملى مانع تحقّق این هدف مقدّس آن حضرت شد تا با برطرف کردن موانع بتوانند هدف والاى امام حسین علیه‌السلام را تحقق بخشند.[۱۰]

گسترش مناسک عزاداری در گرو بهره گیری از وعاظ و خطبای متبحر و متخصص

در عصر و زمان ما علوم اسلامى به قدرى گسترده شده است که فراگیرى تمام رشته‌هاى آن براى یک عالم دینى ممکن نیست، بلکه ناچار است یک یا چند رشته را انتخاب کند و در آن متخصّص و صاحب نظر شود. [۱۱]

از سوی دیگر نمى توان انکار کرد که برخی چالش‌های فرهنگی از این مسأله نشأت می‌گیرد که عقاید و آداب و مناسک دینى با خرافات آلوده شده است[۱۲]، اینگونه است که در عصر کنونی، عزادارى اهل‌بیت علیهم‌السلام رنگ و بوى متفاوتى گرفته است، برخى افراد در حالى که هیچ بهره اى از دریاى عمیق فقه و اجتهاد نبرده اند، به اشتباه خود را صاحب نظر در مسائل شرعى به خصوص در احکام و آئین عزادارى مى دانند و در مسیرى که هیچ اطلاعى از خطرات آن ندارند، دیگران را به زعم خود دعوت مى کنند و عزادارى خامس آل عبا و سالار شهیدان را وسیله اى براى کارهاى مخالف شریعت اسلام قرار مى دهند.[۱۳]

لزوم مقابله با هنجارشکنی‌ها و عزاداری‌های نامتعارف

بعد از انقلاب فضای تازه‌ای برای عزاداری پیدا شد و در این فضا یک مشکل پیش آمد و آن ارتباط ماهواره‌ای و اینترنتی مردم با فضای خارج و آوردن آهنگهای آن طرف آبی و مداحی به سبک آنها بود.[۱۴]

عده‌ای تابع خط قرمز نیستند و می‌گویند ما باید مشتری جمع کنیم و مجالس ما مملو از جمعیت باشد البته در مجلس بانوان هم این مساله بیشتر است، حال آنکه بالاخره شما و ما مسئولیت داریم. بیائیم این آب زلال عزاداری امام حسین(علیه‌السلام) را جاری کنیم و برای تحقق این امر، مداحان پیشکسوت باید برنامه داشته باشند.[۱۵]لذا برگزاری جلسات آموزشی مداحان و فعال کردن سایت انجمن مداحان و شاعران آئینی استان‌های کشور ضروری است.[۱۶] همانگونه که ارایه آموزش‌های جمعی حول محور مسائل احکام و اعتقادات برای مداحان و فعالیت مداحان به صورت جمعی می‌تواند موثر واقع شود.[۱۷]

مبارزه با ادبیات غلوّ آمیز؛ مهمترین ضرورت در پالایش مناسک عزاداری

هنگامى که تجاوز در مورد مقام و منزلت کسى باشد «غلو» گفته مى شود، بعضى نیز معتقدند: «غلوّ» هم در طرف افراط گفته مى شود، هم در تفریط در حالى که بعضى دیگر آن را منحصر به طرف افراط مى دانند ونقطه مقابل آن را تقصیر مى گویند.[۱۸]

بی تردید شیعیان واقعی از تربیت یافتگان مکتب اسلام و پیروان تعلیمات عالى قرآن هستند و سهم آنها از ایمان و مکارم اخلاق سهم بزرگى است، آنها جز به قرآن و سنّت پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و استدلالات قطعى عقلى تکیه نمى کنند.[۱۹] لیکن بعضى از مدّاحان و افراد ناآگاه در مراسم عزاى امام حسین علیه‌السلام از ادبیات غلو آمیز استفاده می‌کنند. [۲۰]

در حالی که نباید مسایلی بر زبان مداحان جاری شود که بوی غلو می‌دهد. امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) فرمودند: «هلک فی رجلان، محب غال و مبغض حال؛ دو گروه درباره من هلاک شدند، آنها که غلو می‌کنند و ما را برتر از مقاممان معرفی می‌کنند و همچون خداوند می‌ستایند و دشمنانی که العیاذبالله به ما لعن می‌کنند.» از این که این دو گروه همسنگ هم قرار داده شدند، معنایش این است که هر دو گروه در اشتباه می‌باشند. گاهی از گوشه و کنار زمزمه‌هایی می‌شنویم که خیلی زننده است، «لا اله الا فاطمه الزهرا، یا لا اله الا زینب!»، این حرف‌ها علاوه بر این که خلاف تعلیمات اسلام است، اگر به گوش دشمنان برسد، که این روزها راحت منتقل می‌شود می‌گویند این که ما می‌گفتیم شیعیان کافرند، دلیلش این سخنان است. البته ممکن است این ذاکرین بی اطلاع باشند که باید پیش کسوت‌های مداحان و وعاظ محترم آنها را راهنمایی کنند.[۲۱]

در نام گذاری هیئت‌ها هم دقت شود. بعضی نام «دیوانگان امام حسین» را بر هیئت خود می‌گذارند که وقتی مختصرش می‌کنند می‌شود هیئت دیوانگان! به جای این اسامی که آثار بدی دارد، نام «عاشقان»، «فدائیان»، «دلدادگان» و «خادمان امام حسین» را انتخاب کنید.[۲۲]

از این رو شایسته است افراد ناآگاه تعبیرات کفرآمیز و آمیخته با غلوّ بر زبان جارى نکنند؛ [۲۳] اشعاری که بوی اهانت و غلو می‌دهد جمع آوری شده است و من آنها را دیده ام که اگر این به دست دشمن بیفتد خون شیعه را به هدر می‌دهند. آیا سرآیندگان این اشعار مسئولیت عواقب کار خود را برعهده می‌گیرند؟[۲۴]

همگرایی عقلانیت و عشق؛ مهمترین اصل در مدیریت چگالی سنگین احساسات در مناسک عزاداری

براى پیوند با یک مکتب، تنها پیوند فکرى که پشتوانه آن منطق و استدلال است، کافى نیست، بلکه پیوند عاطفى که از عشق و علاقه و محبّت سرچشمه مى گیرد، نیز لازم است؛ زیرا براى پیشبرد اهداف یک مکتب، عقل به تنهایى نارساست، بلکه عقل و عشق باید به هم بیامیزند و چرخهاى جامعه را در مسیر هدف به گردش درآورند.[۲۵]

همیشه زبان ترجمان عقل بوده، ولى ترجمان عشق، چشم است، آن جا که اشکى از روى احساس و درد و سوز مى ریزد، عشق حضور دارد، ولى آن جا که زبان با گردش منظّم خود جمله‌هاى منطقى مى سازد، عقل حاضر است.[۲۶]

بنابراین همان طور که استدلالات منطقى و کوبنده مى تواند همبستگى گوینده را با اهداف رهبران آن مکتب آشکار سازد، قطره اشک نیز مى تواند اعلان جنگ عاطفى بر ضدّ دشمنان آن مکتب محسوب گردد.[۲۷]

حال از آن جا که ایام ماتم و غم در محرم، سبب مرورى مجدّد، بر تاریخ زندگانى امام حسین(علیه‌السلام) و یاران باوفایش و تلاش‌ها، شهامت‌ها و فداکارى‌هاى آنان است، ماهى است پر از شور و عشق و اخلاص و فداکارى؛ به همین دلیل، تاریخ نشان داده است که بسیارى از توطئه‌هاى دشمنانِ اسلام، به برکت شورى که در جلسات و دسته جاتِ سوگوارىِ آن بزرگواران در این ماه ایجاد شده، درهم شکسته و خنثى گردیده است، که این خود موهبت بزرگى است، و باید همیشه آن را ارج نهاد و از آن پاسدارى کرد.[۲۸]

از سوی دیگر خیل عزاداران حسینی همه‌جا با عشق و علاقه، خود را به صورت خودجوش برای ادای حق مراسم سوگواری آماده می‌کند. البته برای بهره‌گیری کامل از این مراسم پرشکوه [۲۹]باید مراقب بود مبادا مناسک عزاداری به مسائل خرافى آلوده شود. باید حریم امام حسین(علیه‌السلام) و عقلانیت دعوت و قیام او حفظ شود کمتر به نقل خوابها و نقل قولها استناد شود، بلکه بیشتر از منابع معتبر نقل شود؛ حتى زبان حالها هم باید به گونه اى باشد که حال امام حسین(علیه‌السلام) و حضرت ابوالفضل و على اکبر(علیهما السلام) و… چنین اقتضا کند.[۳۰]

لزوم احیای سبکهای سنتی عزاداری در بستر فرهنگ عمومی مردم

بی شک مراسم‌های ماه محرم و مجالس‌های سوگواری امام حسین(علیه‌السلام) باید به شکل سنتی برگزار و اداره شود،[۳۱]لذا عزاداران عزیز در حفظ مراسم و سبک‌های سنتی کوشا باشند.[۳۲]

هم چنین باید خواندن اشعار و سینه زنی از سبک‌های مبتذل که در شأن این مراسم باشکوه نیست، اجتناب کرد و به سبک‌های سنگین سنتی اهمیت داد.[۳۳]لذا در مجالس مذهبی آهنگ‌هایی که انتخاب می‌شود، باید مناسب باشد .آهنگ‌های سنتی خیلی مؤثر، جانسوز و مفیدهستند .اما اخیراً از گوشه و کنار شنیده می‌شود که آهنگ‌های زمان طاغوت و آهنگ‌هایی که رسانه‌های آمریکایی می‌نوازند و کلاً آهنگ‌های لهو و فساد در مداحی‌ها استفاده می‌شود که از چنین اتفاقی به خدا پناه می‌بریم!. [۳۴]

هم چنین باید تأکید نمود اهمّیت تاریخ زندگى امام حسین علیه‌السلام که به صورت یکى از شورانگیزترین حماسه‌هاى تاریخ بشریت درآمده، نه تنها از این نظر است که همه ساله نیرومندترین امواج احساسات میلیون‌ها انسان را در اطراف خود بر مى انگیزد و مراسمى پرشورتر از هر مراسم دیگر به وجود مى آورد، بلکه اهمّیت آن بیشتر از این جهت است که: هیچ گونه «محرّکى» جز عواطف پاک دینى و انسانى و مردمى ندارد و این تظاهرات پرشکوه که به خاطر بزرگداشت این حادثه تاریخى انجام مى گیرد، نیازمند هیچ مقدّمه چینى و فعّالیت‌هاى تبلیغاتى نیست و از این جهت در نوع خود بى نظیر است.[۳۵]

لذا هیچ یک از برنامه‌های دینی به ویژه مناسک عزاداری مطلقاً نباید به بودجه دولت وابسته باشد که مایه بدبختی است، بلکه باید بر دوش کمک‌های همیشگی و جوشان مردمی باشد.[۳۶]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت ما شیعیان آن حضرت در ایران، در پرتو اهتمام به مناسک عزداری و برگزاری مجالس سوگوارى در محرم‌ها، تاسوعاها، عاشوراها و اربعین‌ها به لطف خدا توانستیم حکومت اسلامى تشکیل دهیم. لذا باید در پاسدارى از آن و رفع کاستى‌هایش از جان و دل بکوشیم.[۳۷]

بنابراین باید مراقب بود، این مجالس و محافل عزاداری به دست نااهلان و ناصالحان نیفتد چون همانگونه که برکات این مجالس عظیم است، خطراتش هم عظیم است به گونه‌ای که می‌توان افراد را گمراه کرد و بدترین بهانه را به دست دشمنان داد.[۳۸]

سفارش دیگر این است که سعی کنید آئین عزاداری در عاشورا سال به سال با شکوه تر از سال‌های قبل باشد، و همیشه یک قدم جلوتر از قبل باشید، زیرا برگزاری با شکوه مناسک عزاداری، موجبات بسط و گسترش روز افزون مکتب ناب اهل‌بیت(علیهم‌السلام) را فراهم می‌کند.[۳۹]

———————————————————————-

[۱] کلیات مفاتیح نوین؛ ص۶۰۰٫

[۲] بیانات حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار مدیرکل تبلیغات اسلامی استان قم و اعضای شورای هیئت‌های مذهبی استان قم؛۱۸/۷/۱۳۹۴٫

[۳] همان.

[۴] کلیات مفاتیح نوین؛ ص۶۰۰٫

[۵] پیام امام امیر المومنین علیه‌السلام؛ ج ۴؛ ص۶۳۰٫

[۶] همان.

[۷] همان.

[۸] همان.

[۹] پیدایش مذاهب؛ ص۱۴۸٫

[۱۰] اهداف قیام حسینى؛ ص۸۹٫

[۱۱] دائره المعارف فقه مقارن؛ ج ۲؛ ص۴۸۶٫

[۱۲] اعتقاد ما؛ ص۴۲٫

[۱۳] احکام عزادارى؛ ص۹٫

[۱۴] بیانات حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار مدیرکل تبلیغات اسلامی استان قم و اعضای شورای هیئت‌های مذهبی استان قم؛۱۸/۷/۱۳۹۴٫

[۱۵] همان.

[۱۶] همان.

[۱۷] بیانات حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی؛ همایش مداحان و مسئولان هیات‌های مذهبی قم؛ مدرسه علمیه امام کاظم(ع)؛۲۱/۶/۱۳۹۶٫

[۱۸]سورۀ مائده؛ آیه ۷۷،(تفسیر نمونه؛ ج ۵؛ ص ۵۷).

[۱۹] آیین ما (اصل الشیعه)؛ ص۱۰۴٫

[۲۰] احکام عزادارى؛ ص۳۰٫

[۲۱] بیانات حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی؛http://makarem.ir.

[۲۲] همان.

[۲۳] احکام عزادارى؛ ص۱۴۵٫

[۲۴] بیانات حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی در گردهمایی مداحان و شعرای آئینی استان قم؛ مدرسه امام موسی کاظم(علیه‌السلام)؛۲۰/۷/۱۳۹۴٫

[۲۵] پیدایش مذاهب؛ ص۱۵۰٫

[۲۶] همان.

[۲۷] همان.

[۲۸] کلیات مفاتیح نوین؛ ص۶۱۱٫

[۲۹] بیانات حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی؛مجله افق حوزه؛۲۹/۸/۱۳۹۱٫

[۳۰] بیانات حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۱۲/۶/۱۳۸۶٫

[۳۱] بیانات حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۱۵/۷/۱۳۹۴٫

[۳۲] بیانات حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی؛مجله افق حوزه؛۲۹/۸/۱۳۹۱٫

[۳۳] متن بیانیه حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی؛۱/۷/۱۳۹۶٫

[۳۴] بیانات حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی؛http://makarem.ir.

[۳۵] احکام عزادارى؛ ص۱۳٫

[۳۶] بیانات حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی؛مجله افق حوزه؛۲۹/۸/۱۳۹۱٫

[۳۷] اهداف قیام حسینى؛ ص۹۰٫

[۳۸] بیانات حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار اعضای هیات مدیره انجمن مداحان و شاعران آئینی استان قم؛۱۸/۷/۱۳۹۴٫

[۳۹] بیانات حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی در گردهمایی بزرگ مسئولین هیئات مذهبی و مداحان استان قم؛ مدرسه علمیه امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) قم؛۱/۲/۱۳۹۱٫