شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
آیت‌الله علم‌الهدی با بیان اینکه با ادله حرمت غنا، نمی‌توانیم حرمت موسیقی را ثابت کنیم، گفت: ضمن اینکه همه فقها صوت خارج من‌الفم و یا خارج من‌الحلق را تقریباً به‌عنوان مقوم موضوع غنا در نظر گرفتند و غنا حتماً صدایی است که از حلق خارج میشود.
به گزارش شبکه اجتهاد، آیت‌الله سید احمد علم‌الهدی، در آیین معرفی «درسنامه غنا و موسیقی؛ متن درس خارج فقه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای» که در مدرسه علمیه سلیمانیه برگزار شد، گفت: مسئله‌ای که تشکیل این محفل در حاشیه ولایتمداری به آن مسئله ارتباط دارد، پرده‌برداری از کتاب شریف غنا، تقریرات پرمحتوای مقام معظم رهبری در درس خارج است.
استاد مطرح حوزه علمیه مشهد ادامه داد: البته پرده‌برداری از این کتاب به‌عنوان تقریرات ارزشمند درس مقام معظم رهبری شاید خودش معنا و مفهومی نداشته باشد چون درس افاضه شده، تقریراتش تهیه‌شده و معمولاً کتابی پرده‌برداری میشود که خیلی شناخته‌شده نباشد و از یک محتوای قوی برخوردار باشد و [نیاز باشد] واقعیت آن برای افراد تبیین شود، این کتاب نیاز به این حرف‌ها ندارد چون واقعیت تبیین شده است، درسی است که ارائه فرمودند، فضلا و علما از این درس استفاده کردند و به رشته تحریر در آمده است.
صبغه مباحث موسیقی از صدر اسلام
نماینده ولی‌فقیه در خراسان رضوی با تأکید بر اینکه موضوعات مطرح‌شده در این کتاب برای کسانی که به دنبال تحقیق و مطالعه در باب موضوع غنا و موسیقی هستند، منبع ارزشمندی است، خاطرنشان کرد: موضوع غنا از موضوعاتی است که در عرصه‌های فقهی در دوره‌های مختلف موردبحث قرار گرفته و فقها از بزرگان صدر اول فقاهت و به بعد، در مورد آن نظر دادند حتی در دوره ائمه معصومین (علیه‌السلام) نیز نه به آن کیفیتی که بعداً در دوره فقاهت مطرح‌شده، این مباحث مطرح بوده است.
وی افزود: مسائل و موضوعاتی که به‌عنوان موضوع فقهی مطرح‌شده است، غیر از تطور خود فقه در این موضوع و نظریاتی که فقها داشتند، تطور این موضوعات از نظر دیگر نیز قابل‌تأمل هست و آن اینکه گاهی موقعیت‌ها اجتماعی و سیاسی، اقتضائاتی داشته که فقها موضوعات را یا با نگرش وسیع‌تر و یا با نگرش تنگ‌تر مورد تحقیق و مطالعه قرار بدهند.
وسعت نگاه فقهی در برخی موارد به ضرر جامعه بود
علم‌الهدی با بیان اینکه موسیقی غنا نیست، ادامه داد: موسیقی غنا نیست، باهم تفاوت دارند و مبنای حکمی آن نیز باهم متفاوت است، در زمان‌های متعدد گاهی شرایطی در جامعه و سیاست به وجود می‌آمده که حضرات فقها الزاماتی پیدا می‌کردند تا مسئله را با وسعت مشرب بررسی کنند، حتی‌الامکان دنبال این باشند که از تنگناهای مسئله بکاهند و گاهی اوقات مسئله موسیقی و غنا به‌عنوان یک جریان ملاحی و ابزار لهو طوری توسعه پیدا می‌کرده که از این طریق، جامعه مسلمانان و شیعه آلودگی‌هایی پیدا می‌کردند؛ حضرات فقها در حکمشان مجبور می‌شدند به آن تنگناها و دقایقی که در مسئله حکم غنا و موسیقی وجود دارد توجه کنند و از این موضع، موضوع را بررسی کنند.
وی تصریح کرد: در تمام موضوعات فقهی این مسئله وجود دارد که بگوییم موضوعات فقهی را «مجرد از همه عوارض» بخواهیم در نظریات فقها تتبع بکنیم، این درست نیست، در تطویر فقه در طول تاریخ از زمان شیخ مفید تا امروز، موضوعاتی که موردبحث قرار گرفته غیر از اینکه از حیث نظریات فقها و مبانی گاهی در توسعه و یا تضییق مطالب با جریانی روبرو هستیم، از نظر وضعیت اجتماعی و سیاسی حاکم در هر زمانی هم میشود گفت موضوعات فقهی از تطور خاصی برخوردار بوده و مسئله غنا هم از همین‌گونه مسائل هست.
جامعیت اجتماعی و فرهنگی نظرات رهبر انقلاب
امام جمعه مشهد اضافه کرد: تدریسی که مقام معظم رهبری در این موضوع ارائه دادند از یک نظر موضوعیت دارد که ایشان به‌جز شخصیت فقاهتی و علمی که دارند، احاطه‌ای که ایشان نسبت به مسائل اجتماعی، تربیتی و فرهنگی جامعه دارند، یا فقیهی این احاطه را ندارد یا به حد ایشان نبوده است.
وی متذکر شد: در طول تاریخ، بزرگانی از فقها که مسئله غنا و موسیقی را مطرح کردند، ازنظر احاطه قوی بر جریان‌های فرهنگی جامعه و بخش موضوعی مسئله، در شأن و وضعیت رهبری نبودند، اگر نگوییم از نظر احاطه بی‌نظیر بودند، شرایط آنان متفاوت بوده ازاین‌رو، اگر امروز کسی بخواهد در مسئله غنا و موسیقی تحقیق و مطالعه جدید انجام بدهد، نمی‌تواند از افاضات مقام معظم رهبری و مطالبی که در این کتاب بیان‌شده، مستغنی باشد.
علم‌الهدی اضافه کرد: نمی‌خواهم جسارت کنم، مراجع تقلید اگر بخواهند دوباره تحقیقان و مطالعات جدیدی آغاز کنند، از فرمایشات و افاضات رهبری که در این کتاب نقش بسته بی‌نیاز نیستند چون احاطه‌ای که معظم له نسبت به مسائل فرهنگی با آن اندیشه فقاهتی دارند، کمتر کسی این‌گونه پیدا میشود، این کتاب، کتاب عادی نیست که بگوییم این‌همه کتاب نوشته‌شده، یکی هم این کتاب، این کتاب خاصیت و ویژگی دارد که محقق از مراجعه به این کتاب بی‌نیاز نمی‌شود.
نگاه باز و مباحثه گر رهبری در موضوعات
استاد مطرح حوزه علمیه مشهد به نگاه باز و مباحثه گر رهبر معظم انقلاب در مسائل مختلف اشاره و اظهار کرد: رهبری در مسائل استنباطات و اجتهاداتشان از یک دقت و احتیاط خاصی برخوردارند، به خاطر نمایندگی ایشان که به ایشان مراجعه می‌کنیم تا از نظر مبنایی و فقهی مطالبی دریافت کنیم، می‌بینم آن دقت آمیخته با احتیاط را کمتر در سایر مجتهدین مشاهده می‌کنیم، در مقام بحث، ایشان با نگاه باز بحث می‌کنند اما اگر در مقام نظر و فتوا بخواهیم وارد شویم، ایشان خیلی دقیق و محکم نظرشان را بیان می‌کنند.
عضو مجلس خبرگان رهبری، کتاب درسنامه غناء و موسیقی را منبع ارزشمند تحقیق و مطالعه دانست و بیان کرد: در موضوع غنا، ادله‌ای که از روایات و احادیث داریم، دو دسته است، روایاتی که در موضوع غنا وارد شده و روایاتی که در مورد ابزار موسیقی که تحت عنوان ملاحی وارد شده است، نمی‌توانیم با ادله حرمت غنا، حرمت موسیقی را بیان کنیم.
علم‌الهدی با تأکید بر اینکه موسیقی غنا نیست، یادآور شد: آنچه همه فقها نظرشان روی آن است، صوت خارج من الحلق را تقریباً به‌عنوان مقوم موضوع غنا گرفتند که غنا حتماً باید از حلق خارج شود، موسیقی ابزار است، از حلق خارج نمی‌شود.
ایشان به خاطره‌ای از ملاقات با آیت‌الله فلسفی در مشهد پرداخت و گفت: خدا رحمت کند آیت‌الله فلسفی را، ۵ سال اصول را در مشهد خدمت ایشان خواندم، از تهران آمدیم اینجا، رفتیم زیارتشان، شاگردشان گفتند شما که تهران هستید فکری برای موسیقی رادیو تلویزیون بکنید که به این شکل توسعه پیدا نکند، خدمت ایشان عرض کردم «مگر موسیقی حرام است؟»، ایشان اول از حرف من جا خورد، گفت نه، معلوم نیست حرام باشد.
ادله حرمت غنا را نمی‌توان ادله حرمت موسیقی دانست
نماینده ولی‌فقیه در خراسان رضوی تصریح کرد: ادله حرمت غنا را نمی‌توانیم ادله حرمت موسیقی بگیریم و بگوییم چون این ادله می‌گوید غنا حرام است پس موسیقی حرام است، تفکیک موضوع غنا و موسیقی یک بحث است که در خیلی از دوره‌ها بین فقها وجود داشته و متعلق به امروز نیست که این بحث مطرح باشد، حتی خود شیخ نیز در «مکاسب محرمه» جایی اشاره به این دارد، پس تفکیک بین موضوع موسیقی و غنا مسئله‌ای است که رهبری در فرمایشاتشان به آن پرداختند.
استاد مطرح حوزه علمیه مشهد ادامه داد: یکسری روایات در حرمت غنا روایات مطلق است، یک سری روایات نیز معلل است، در روایتی غنا را مذمت می‌کند و اگر روی آن تحلیل صریح نداشته باشد، دنباله آن به آیه «الّذین هم عن اللغو مغرضون» استدلال می‌کند، استفاده روایت معلل از این آیه میشود که «حرمت غنا معلل است به لغو بودن».
علم‌الهدی افزود: نظر همه بزرگان و فقها این است که روایات مطلق را حمل کنیم بر روایات معلل و مشروط، این‌ها روش اجتهادی ما هست بنابراین باید بگوییم «غنا به‌عنوان لغو حرام است نه به معنای موضوع خودش»، حرمت روی مسئله غنا است ولی با خصوصیت لغو بودن.
غنایی حرمت دارد که لغو باشد
ایشان با بیان اینکه لغو بودن، غنا را حرام می‌کند، اظهار کرد: اگر بنا شد بگوییم غنا هم معلل بر لغو بودن است، پس بنابراین، لغو بودن علیت دارد بر حرمت غنا، اگر غنایی لغو نبود، نمی‌توانیم بگوییم این حرام است، البته مقام معظم رهبری در کتاب این را بحث کردند اما این‌طور نیست که به‌راحتی از آن عبور کنند، برخی نظریات و فتاوای آقایان را رد کردند که برای کسانی که به دنبال تحقیق هستند، قابل‌بحث است، ایشان روایات را به ۵ دسته تفکیک و از هرکدام به نحوی بهره‌برداری کردند.
امام جمعه مشهد مقدس خاطرنشان کرد: اگر بنا شد معیار لغو بودن را بر حسب «تعلیق الحکم الوصف یشعر بعلیه مأخذ الاشتقاق»، بگیریم، بنابراین از باب وصف عنوان محرم، باید بگوییم غنای لغو حرام است نه غنای غیر لغو، پس غنای حلال و غنای حرام داریم که البته خیلی از فقها منکر این تقسیم‌بندی در غنا هستند اما اگر تنها متصل بر وصف بگوییم حرام است، این تقسیم‌بندی می‌آید.
در حرمت موسیقی روایتی وجود ندارد
وی با بیان اینکه موسیقی، صدایی است که از ابزار موسیقی خارج شود، گفت: نکته دیگر در موسیقی است یعنی صدایی که از ابزار صادر میشود، الآن هم از کامپیوتر خارج میشود و ابزاری نیست، با فرض اینکه بگوییم صدایی که از ابزار درمی‌آید، چه دلیل بر حرمت آن وجود دارد؟ علیه موسیقی روایاتی نداریم ولی روایت در حرمت استعمال ابزار موسیقی داریم، دلیل ما فقط در مورد ابزار است.
علم‌الهدی تصریح کرد: در زمان ائمه اصلاً موسیقی مورد استعمالی جز لغو نداشت؛ یکی از شیعیان موسی بن جعفر ابوالعَتاهیه است، از آهنگ‌سازان سابقه‌دار عرب که هنوز هم آهنگ‌های او در میان عرب‌ها مرسوم است، الف لیله و لیله، هزار و یک شبی که هارون مشغول می‌گساری بود، آهنگ‌هایش را ابوالعَتاهیه می‌ساخته؛ در کتاب اغانی که تاریخ موسیقی است، هنوز مثل او در تاریخ موسیقی نیامده و ادعایشان این است که در شرقی‌ها در آهنگ‌سازی مثل ابوالعَتاهیه وجود ندارد.
وی اضافه کرد: او یک شب آهنگی برای هارون ساخت، هارون خیلی لذت برد و به او گفت در مقابل آهنگی که ساختی، هرچه بخواهی غیر از خلافتم به تو می‌دهم، گفت از شما می‌خواهم امام من که در زندان شما گرفتار است، آزاد کنید، این مابه‌ازای آهنگ است که از شما می‌خواهم، او فکر نمی‌کرد ابوالعَتاهیه شیعه موسی بن جعفر (علیه‌السلام) باشد، گفت باشد، امامت را آزاد می‌کنم، فقط ۲۴ ساعت به من مهلت بده؛ می‌گویند آن شبی که به خانه بازگشت، خیلی نزد خانواده اظهار خوشحالی می‌کرد که چیزی از هارون گرفتم که هیچ‌چیز به قیمت آن نیست و آن آزادی امامم است، بعد از ۲۴ ساعت آمد و دید جنازه موسی بن جعفر (علیه‌السلام) را از زندان بیرون آوردند.
ائمه از موسیقی برای ترویج دین استفاده نکردند
عضو مجلس خبرگان رهبری افزود: ابوالعَتاهیه شیعه موسی بن جعفر بوده ولی ائمه هیچ‌گاه از موسیقی او استفاده نکردند، دز هیچ تبلیغ و هیچ موردی از موسیقی او استفاده نکردند، هیچ کجا نگفتند بیا موسیقی اسلامی برای تبلیغ و ترویج دین استفاده کن، علتش این بوده که در فرهنگ آن زمان، موسیقی و ابزار موسیقی به‌عنوان ملاحی مطرح بوده، چیزی که از نظر مردم ملاحی هست، امام (علیه‌السلام) از آن حتی استفاده ابزاری هم نمی‌کردند، روایاتی که علیه موسیقی به‌عنوان لغو با ابزار موسیقی داریم، به این خاطر است.
وی با بیان اینکه وقتی در عرف مردم، جریانی ضد ارزش بود و یک جریان ملامت عرفی داشت، طبیعی است که امام (علیه‌السلام) حکم به حرمت آن می‌دهد یا آن را ملامت کنند، اظهار کرد: اگر بنا شد ابزاری جز در حرام مصرفی نداشت، طبیعی است که استعمال آن حرام است، در زمان ائمه (علیه‌السلام) به این‌ها می‌گفتند ملاحی، یعنی جز لهو قابل بهره‌برداری نیست، حالا اگر بنا شد در زمانی، این ابزار، ابزار ملاحی نبود و بهره‌ای غیر از لهو هم داشت، می‌توانیم به روایتی که در آن زمان در حرمت استفاده از آن ابزار استفاده شده، استدلال کنیم؟
می‌توان از موسیقی به نفع جامعه استفاده کرد
علم‌الهدی خاطرنشان کرد: امروز می‌توانیم از ابزار موسیقی بهره‌برداری‌های بسیار مفیدی در جهت سازندگی‌ها، اصلاحات، تربیت و آرامش‌بخشی‌های حلال داشته باشیم، بگوییم چون در آن روایات استفاده از ملاحی حرام معرفی‌شده، الآن هم نمی‌توانیم استفاده کنیم؟ این موضوع از جمله نکاتی است که رهبری در فرمایشات خود تحلیل کردند، قابل تحقیق، مطالعه و بررسی هست.
وی با تأکید بر اینکه عرایض بنده در تحلیل مطالب مربوط به خودم است و نباید آن را به بیان رهبری نسبت داد، گفت: شرایط امروز، مردم و وضعیت دنیا را در نظر بگیریم اما آنچه بد است این است که بعضی بزرگان و عزیزان ما در روحانیت، گاهی به‌طرف دیگری غش می‌کنند و سبب ترویج فسق و فجور می‌شوند، اگر جایی به مبنای فقهی رسیدیم، باعث ترویج فسق و فجور نشویم، همان‌طور که رهبری فرمودند «ترویج و آموزش موسیقی به ضرر اسلام است».
مراقب باشیم سردمدار ترویج فسق و فجور نشویم
امام جمعه مشهد یادآور شد: جریان موسیقی امروز، جریان هماهنگ توسعه فسق و فجور است، این خاصیت امروز هست، غش نکنیم به یک طرف، حکم به حلیت همه‌چیز بدهیم و بیفتیم جلوی یک دسته آدم‌های عیاش و خوش‌گذرانی که دنبال فسق و فجورند و بشویم سردمدار آنان، حواسمان جمع باشد که آن‌طرفی غش نکنیم.
در ادامه نشست حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه، پژوهشگر و مدرس مؤسسه حکمت و فلسفه ایران و معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد اسلامی، پیرامون این درسنامه اظهار کرد: درسنامه حاضر حاصل ۷۵ جلسه درس خارج فقه است که در سال‌های ۸۷ و ۸۸ گفته شده و این درس‌ها از حالت گفتاری به نوشتاری درآمده، حیطه‌بندی و عنوان‌بندی شده و اگر چیزی بر فرمایشات مقام معظم رهبری افزوده شده، بین دو قلاب قرار داده شده است. همچنین احادیث اخلاقی که ایشان مقید هستند و در آغاز درس بیان می‌کنند، در این کتاب نیامده و البته مأخذ اقوال هم در پاورقی و پانوشت اضافه شده است.
وی افزود: سیر کتاب حاضر به‌گونه‌ای است که ابتدا روایاتی که ذیل آیات آمده و تفسیر به غنا شده، بیان کرده‌اند. همچون آیه ۳۰ سوره حج، «وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّور» که در اینجا ۸ روایت که «قول زور» را به غنا تفسیر کرده‌اند، آمده است. به علاوه روایاتی که ذیل آیات بیان نشده شامل پنج روایت است و از مجموع این روایات، حرمت فیالجمله غنا را استفاده کرده‌اند. سپس وارد روایات استماع غنا می‌شویم که ۱۶ روایت توضیح داده شده و در ادامه هم برخی مقوله‌های پیرامونی همچون روایات کسب مغنیه شامل ۹ روایت و روایات مربوط به غنا در قرآن شامل چهار روایت را بیان کرده‌اند.
پژوهشگر و مدرس مؤسسه حکمت و فلسفه ایران گفت: همچنین مقام معظم رهبری درس بسیار زیبایی را درباره مفهوم غنا بیان کرده‌اند و ابتدا تفسیری از مرحوم محقق نراقی در مستندالشیعه مطرح و در مجموع ۱۴ تعریف از غنا را از مستندالشیعه نقل می‌کنند. سپس ایشان می‌فرمایند می‌توان دو معنا برای غنا ذکر کرد؛ یک معنای عام که مطلق آواز را می‌گویند. به معنای صدایی که مد و زیر و بم پیدا می‌کند و معنای خاص که عبارت از آوازخوانی بوده و مقصود از غنا در این روایات نیز آوازخوانی است.
وی در خصوص معنای غنا اضافه کرد: آوازخوانی صوتی است که با رعایت قواعد خاص اجرا میشود؛ لذا وقتی گفته میشود غنا فیالجمله حرام است، یعنی آوازخوانی فیالجمله حرام است و فیالجمله یعنی باید قیودی داشته باشد که نیاز به بررسی دارد. به تبع آن، روایات تحسین صوت را نیز مورد بحث قرار داده‌اند و همچنین مباحثی چون گریه بر میت که چهار روایت را شامل میشود، روایات تحسین و تحزین در قرائت قرآن شامل ۹ روایت و ۲۲ روایت که دیگر فقها بررسی نکرده‌اند، بیان شده است. به علاوه، حکم رقص نیز از احکامی است که در این کتاب آمده است.
خسروپناه ادامه داد: دو بحث مهم که در این کتاب خواندنی است آن که اولاً راهکار فهم دقیق غنا چیست؟ در این مورد مقام معظم رهبری می‌فرمایند اینکه لغویان آن را چه معنا کردند، مهم نبوده و باید به سراغ استعمالاتی رویم که در لغت، ادب، عرف و فقه به کار رفته و از طریق استعمالات معنای غنا را دریابیم و همان‌طور که بیان شد، ایشان معنای آوازخوانی را مطرح کرده‌اند.
موضوع حرمت غنا است؛ نه موسیقی
وی همچنین در خصوص ساختار این کتاب افزود: در بخش دیگر ۴۸ سؤال و جواب را مطرح کرده‌اند که از مجموعه این سؤال و جواب، حاصل بحث که نظر مقام معظم رهبری را در مورد غنا معلوم می‌کند، آن است که ایشان می‌فرمایند اولاً موضوع حرمت، غنا است و نه موسیقی؛ موسیقی چه به معنای فن ترکیب اصوات باشد؛ به‌گونه‌ای که مستمع از آن صوت لذت ببرد و یا به معنای خاص؛ یعنی صدای برخاسته از ساز همچون صدایی که از سنتور، نی و تنبک بیرون آید. خلاصه این که موضوع حرمت موسیقی نیست؛ بلکه غنا موضوع حرمت است.
مدرس مؤسسه حکمت و فلسفه ایران اضافه کرد: دوم آن‌که غنا معنایی عام دارد و آن ترجیع‌الصوت؛ یعنی زیر و بم دادن به صدا است و این مقصود نیست؛ بلکه معنای دوم مقصود است و آن آوازخوانی است که شامل اذان گفتن، تلاوت قرآن و مداحی و یا لالایی مادران نیست. سوم اینکه غنایی که آوازخوانی معنا شد و موضوع حرمت است، اگر لهوی باشد، یعنی «مضلا عن سبیل الله»، بالجمله حرمت دارد؛ لذا ترجیع و کشش صوت از مقومات غنای لغوی است و نه مقومات غنای عرفی که موضوع حرمت است؛ بنابراین صوت مرجع به معنای زیر و بم دادن، حرمتی ندارد و حتی صوت مطرب، به معنای طرب‌انگیز بودن نیز موضوع حرمت و غنا نیست و ممکن است از باب دیگری برای آن، حکم حرمت آید.
خسروپناه بیان کرد: همچنین قالب، محتوا، نظم، نثر، زبان‌ها، لهجه‌ها، صوت یا کلام داشتن و نداشتن، دخالتی در حرمت و حلیت غنا نخواهد داشت و حیثیت تعلیلیه حکم حرمت، غنای لهوی مضلا عن سبیل‌الله است. به علاوه ریتم دادن به موسیقی و یا در دستگاه خواندن و نخواندن دخالتی در حلیت و حرمت ندارد. همچنین نمی‌توان گفت اگر آوازی با سازی باشد حرام و اگر نباشد حلال است؛ بنابراین هر آوازخوانی که لهوی؛ یعنی «مضلا عن سبیل‌الله» باشد، حرام است؛ چه این ویژگی‌ها را داشته باشد چه نداشته باشد.
وی افزود: یک تحلیل از کتاب وی همچنین در خصوص امتیازات کتاب «غنا و موسیقی» مقام معظم رهبری است، با خواندن این کتاب، قدرت رجالی و فقه‌الحدیثی افزایش می‌یابد، حدود ۷۳ روایت، سند و دلالت در این کتاب نقل شده است. ضمن اینکه برخی اساتید در درس خارج، گاهی اوقات بر اساس مبنای حدیث‌شناسی‌شان، اگر بحثی تعداد روایات متعددی داشته باشد، نیازی به بررسی سند نمی‌بینند. اما مقام معظم رهبری در این کتاب، تک‌تک روایات را سنداً بررسی و نکات حدیث‌شناسی، رجالی یا درایه جالبی را مطرح کرده‌اند که به واقع قابل استفاده است. به‌طور مثال، زمانی فرد خواننده اطلاعات مربوط به فرق و نحل را نیز در بعضی موارد از این درسنامه در می‌یابد. همچنین در نام بردن از علما نیز برخی اطلاعات تاریخی را مطرح کرده‌اند. به علاوه این کتاب، اطلاعات مرجع‌شناسی و کتاب‌شناسی مفیدی به ما ارائه می‌دهد.
تبیین جامع رهبری از غنا در درسنامه «غنا و موسیقی»
پژوهشگر و مدرس مؤسسه حکمت و فلسفه ایران ضمن تأکید بر اینکه این کتاب اطلاعات رجالی و حدیثی جامعی را در اختیار خواننده قرار می‌دهد، افزود: از دیگر نکات تحلیلی که می‌توان در مورد این کتاب بیان کرد، تبیین جامعی است که مقام معظم رهبری از بحث غنا دارند و بسیار دقیق به معنای عرفی و نه معنای لغوی که موضوع حرمت است، می‌پردازند. به علاوه طبق مطالعاتی که از پیش در مورد غنا داشتم، مشاهده نکردم بزرگانی را که در مورد غنا یا موسیقی مطلبی را گفته باشند و مقام معظم رهبری در این درسنامه بدان توجه نداشته باشند؛ لذا این کتاب، یک کتاب جامع مجتهدپرور است و بنده به‌عنوان کسی که در فقه تلمذ و مباحثه درسی داشته‌ام، کمتر کتابی را دیدم که چنین وزین و عمیق به زوایای مختلف بپردازد و جامع باشد.
نیازمند شاخص در بحث حرمت و حلیت غنا هستیم
وی همچنین در بخش سوم سخنان خود گفت: نکته دیگر اینکه یکسری بی‌دقتی‌های مرتبط با ویراستار در کتاب موجود است و بهتر بود که ویراستار کتاب نیز مشخص می‌شد. گذشته از این بنده دو سؤال مهم دارم که به عقیده من محققان باید در مورد آن بیندیشند. یکی اینکه در بحث حلیت و حرمت موسیقی و غنا به شاخص نیاز داریم و مفاهیم کیفی کافی نیست. مقام معظم رهبری در این کتاب بیان کرده‌اند موضوع حرمت، غنا و آن هم غنای عرفی است که به توضیح آن پرداختند و منظور غنای لهوی مضلا عن سبیل‌الله است. با توجه به آنچه گفته شد، این موارد همگی مفاهیم کیفی است و سؤال این است که شاخص در این بحث کجاست؟ به این معنا که چه غنایی مضلا عن سبیل‌الله است؟ یعنی شاخص اظلال در این بحث چیست؟
پژوهشگر و مدرس مؤسسه حکمت و فلسفه ایران ضمن اشاره به اینکه دغدغه رهبری حل مسائل جامعه نیز هست، بیان کرد: یک بحث جالب در این کتاب به این موضوع پرداخته که چرا اکثر این روایات از امام صادق(ع) است و بیان می‌کند از آن‌جا که غنا بین آحاد مردم در عصر امام صادق(ع) رواج پیدا کرده است، این گسترش باعث شده آن حضرت این بحث را به‌طور جدی مطرح کند.
خسروپناه ضمن بیان اینکه قطعاً برخی مصادیق غنای لهوی، برخی مصادیق موسیقی است، گفت: اکنون در پخش اخبار، فیلم، مستند و… از موسیقی استفاده میشود؛ لذا موسیقی جزئی از سبک زندگی افراد شده است. از طرفی، امروزه در دنیای مدرن، موسیقی‌ها و یا دستگاه‌هایی از موسیقی به همراه سازهایی ساخته شده، که امکان ندارد غنای لهوی نباشد. به‌طور مثال امروزه موسیقی‌های مدرن همچون راک، متال، بلک متال، جز، پاپ و غیره وجود دارد و راک و متال و نیز برخی شاخه‌های آن که با ساز گیتار الکترونیک استفاده میشود، دقیقاً مصداق غنای لهوی است.
وی تصریح کرد: دنیای مدرن که مبنایش اومانیسم، سوبژکتیویسم و سکولاریسم است، با این مبنا بر روی هنر مدرن و موسیقی مدرن اثر گذاشته و موسیقی‌هایی را طراحی می‌کند که دقیقاً مصداق غنای لهوی است. به بیان دیگر، به‌گونه‌ای از دانش موسیقی استفاده شده است که نوعی موسیقی که مصداق غنای لهوی است، طراحی شود و حال آیا می‌توان در اینجا گفت که سازها و دستگاه‌ها مطلقاً تأثیری ندارد؟ البته گاهی در زمینه دستگاه‌های سنتی خود بحث می‌کنیم و در اینجا به عقیده من نمی‌توان گفت دستگاه شور یا سه‌گاه و چهارگاه غنای لهوی هست یا نیست؛ بلکه در ریتمی می‌تواند باشد و در ریتم دیگری نباشد.
پژوهشگر و مدرس مؤسسه حکمت و فلسفه ایران عنوان کرد: اما برخی موسیقی‌های مدرن دقیقاً برای غنای لهوی ساخته شده است؛ لذا شیطان‌پرست‌ها از آن استفاده می‌برند. ضمن اینکه در میان شیطان‌پرستان هرگز نمی‌بینید که از موسیقی پاپ استفاده کنند و موسیقی مورد استفاده آن‌ها یا راک و یا متال است و به نظر من به این مباحث باید پرداخته شود.
خسروپناه در تکمیل سخنان خود در مورد این کتاب عنوان کرد: فکر می‌کنم این اثر ذی‌قیمت که قوی‌ترین، غنی‌ترین و جامع‌ترین منبع در بحث غنا بوده و طبیعتاً در بحث موسیقی، رقص و تبعات غنا نیز از این کتاب استفاده میشود، می‌تواند یک منبع دقیق برای آن باشد که فقهایی که موضوع موسیقی را به لحاظ دستگاه‌ها و سازها و آوازها کار کردند، از آن استفاده کنند.
