نگاهی به کتاب «بانکداری اسلامی» نوشته محمدتقی عثمانی/ سیّدعلی بطحائی

شبکه اجتهاد: درگرماگرم ارائه آخرین ویراست از قانون پولی و بانکی کشور در مجلس شورای اسلامی و ابراز موافقت و مخالفت‌ها با این طرح، مدیریت نشر احسان (ناشر تخصصی آثار اندیشمندان اهل سنّت) خبر از انتشار موفّق‌ترین اثر در اصلاح نظام پولی مسلمانان و مانیفست عملیاتی تغییر سیستم بانکی در جهان اسلام، یعنی کتاب «بانک داری اسلامی» نوشته مغز متفکر اقتصاد اسلامی «محمّد تقی عثمانی» داد. این تلاقی را به فال نیک گرفته و توجه به محتوای این کتاب و الگوی عملی کاملا اسلامی «بانک میزان» را مجرایی مناسب برای تحقّق عملی فقه مقارن در موضوع عام البلوای اصلاح نظام بانکداری ربوی می‌دانیم. به همین مناسبت در یادداشت پیش رو، به نکاتی درباره توجه به مبانی مالیه اسلامی در کتاب «بانکداری اسلامی» و الگوی موفّق و اجرایی بانک میزان (که امروزه با بیش از یک هزار شعبه در اکثر کشورهای جهان اسلام فعالیت پررنگی دارد) اشاراتی خواهیم داشت.

یکم: محمّدتقی عثمانی نائب رئیس دارالعلوم کراچی تنها شخصیت پولی- مالی جهان اسلام است که با نوآوری‌ها و نظریات عملیّاتی خود و بدون داشتن هیچ پشتوانه حکومتی و چشم داشت سیاسی از حاکمان، نقش موثری در تحوّلات بانکداری جهان اسلام ایفا کرده است. تئوریسین‌های بانکداری در مجامع اقتصادی غرب، محمدتقی عثمانی را با عنوان «آدام اسمیت اقتصاد اسلامی» می‌شناسند. آدام اسمیت اسکاتلندی که در کنار اسم خود لقب «پدر اقتصاد نوین» را یدک می‌کشید؛ حالا در کنار خود یک رقیب جدی با پسوند اسلامی را می‌بیند: «محمّد تقی عثمانی؛ پدر اقتصاد نوین اسلامی از پاکستان». عثمانی هشتادساله که کاملا خودجوش و به تعبیر رایج جهادی‌های وطنی «آتش به اختیار» پس از مأیوس شدن از مساعدت سیاسیون برای اجرای طرح‌های مالیه اسلامی‌ خود و موانع دست وپاگیر حکومت سکولار پرویزمشرف در برپایی مالیه اسلامی، در سال ۲۰۰۱ میلادی اقدام به تأسیس بانک میزان- meezanbank – کرد و آن را به‌عنوان اولین بانک صددرصد بدون ربا برای پیاده‌سازی آرای اقتصاد اسلامی خود کرد و توانست طی یک دهه در یک صد شعبه در شهرهای مختلف پاکستان بیلبورد تبلیغات نخستین بانکداری اسلامی را بالا ببرد. پس از بیست‌ویک سال از تأسیس بانک میزان و تراز مثبت هر ساله آن، حالا بر سر افتتاح شعب جدید بانک اسلامی او در کشورهای عربی خلیج فارس و آسیای شرقی رقابت تنگاتنگی ایجاد شده است.

دوّم. هر چند محتوای و غایات پیش‌نویس اصلاح قانون پولی مالی در مجلس شورای اسلامی با ساختار کتاب بانکداری اسلامی متفاوت است؛ ولی بنابرآنچه در مقدمه هر دو نوشتار تکیه شده ضرورت توجه به اصلاح نظام بانکی موجود مورد اتفاق است. در نکته پیش رو بیشتر به محتوای کتاب جدید محمّدتقی عثمانی اشاره می‌کنیم. هشت موضوع کلی انواع مشارکت‌های مالی در بانکداری، عملکرد مضاربه در اقتصاد غیر ربوی، نقش مرابحه در مالیه اسلامی، جایگاه اجاره در مکانیسم بانکداری شرعی، توجه به سلم در نظام پولی، عملکرد استصناع در مالیّه اسلامی، بحث مهم صندوق‌های سرمایه گذاری اسلامی و تیپ‌های آن، ارزیابی مسئولیت محدود در نظام بانک داری و پیامدهای آن و نهایتاً عملکرد بانکهای اسلامی در بوته نقد در این کتاب، نمایی کلی از مبانی بانکداری اسلامی را به تصویر کشیده است.

سوّم: یکی از امتیازات عثمانی در این کتاب در معرض نقدقرار دادن وارائه شجاعانه این کتاب به آکادمی‌های طراز اوّل بین المللی است. عثمانی با اعتماد به نفس کامل، ایده بانکداری اسلامی و غیرربوی خود را بدون هیچ جنجال و هیاهویی به آن مجامع مطرح اقتصادی جهانی ارسال کرد و بازخوردهای آنها را به دقّت بررسی کرد. جالب اینکه نخستین انتشار آن به زبان لاتین وسپس به اردو و پس از حدود سی سال به فارسی بازگردانده شد. محمّدتقی با اطلاع دقیق از آرای متأخرین متفکرین غرب در بانکداری، آنها را دقیق مطالعه و سپس اقدام به ارزیابی آنها کرد و نهایتا آرای اسلامی خود را ناظر به خلاء‌ها، نواقص و پیامدهای نظام بانکداری لیبرال ارائه کرد.

در مقدمه این کتاب عثمانی نوشته است: در سال ۱۹۹۸میلادی هنگامی که کتاب «An Introduction to Islamic finance» پیرامون بانکداری و سرمایه‌گذاری اسلامی به دستم رسید، با مطالعه کتاب متوجه شدم که مباحث مذکور در این کتاب به همان اندازه که برای بانکداران، کارشناسان مربوطه و آشنایان به زبان انگلیسی مفید است، بسیارفراتر از آن برای علمای اعلام، طلاب علوم دینی و اصحاب فقه و صاحبان فتوا نیز بسیار مفیدتر است.

النهایه: با توجه به توفیقات روزافزون بانک غیرربوی میزان در جهان اسلام و نوآوری نظریه عثمانی در اصلاح بانکداری لیبرال، ارائه مدلی کاملا اسلامی از بانکداری و همچنین وجود اشتراکات متعدد فقه حنفی و فقه جعفری، پیشنهاد بررسی تطبیقی آرای عثمانی با نظریات اقتصادی متفکران بزرگ اقتصاد اسلامی داخلی و همچنین بررسی انتقادی پیش نویس قانون بانکداری اسلامی داخلی با اساسنامه بانک میزان در قالب رساله‌های دکتری رشته‌های مذاهب فقهی واقتصاد اسلامی و…، مقالات علمی – پژوهشی را مورد تأکید قرار می‌دهیم و این موضوع را بستری مناسب جهت همگرایی متفکران جهان اسلام در فقه مقارن وموضوع بانکداری اسلامی می‌دانیم.