شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
استاد علیدوست، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در نشستی با اعضای گروه فقه و اصول دانشگاه علوم اسلام رضوی برخی از ابزارهای استنباط در مسائل مستحدثه را تبیین کرد.
به گزارش شبکه اجتهاد، استاد ابوالقاسم علیدوست در سخنانی بیان داشت: مکرر از من سوال می‌کنند که آیا مسائل مستحدثه را با همان ابزار گذشته می‌شود بدست آورد یا اینکه طرحی نو درانداخت؟ جواب‌های مختلفی صادر می‌شود برخی می‌گویند خیر همان‌ها کاملا جواب می‌دهد چیزی دیگری نمی‌خواهیم اجتهاد جواهری کافیست! عده‌ای می‌گویند خیر باید برسیم به اجتهاد در اجتهاد! باید طرحی نو در انداخت و البته یک نظر معتدل هم وجود دارد که قدری تغییر را ضروری می‌داند اما نه در حدی که طرحی نو صورت بگیرد.
استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم ادامه داد: آنچه در استنباط سنتی احکام استفاده می‌شود در مسائل نو پدید نیز لازم است در صوم و صلاه آشنایی با ادله و مدیریت ادله در تعارضات، مدیریت امتثال و تزاحم، آشنایی با ادبیات، کلام لغت، رجال اصول فقه لازم است؛ هر کاری بدون آن بنیان مثل ساخت خانه بدون شالوده بر روی نمک است و به اصطلاح بی مایه فتیر است بنابراین در این مسیر تراث گذشته شرط لازم است اما کافی نیست.
علیدوست در بیان ابزار استنباط در مسائل نوپدید بیان داشت: ابزار نخست توجه به بخش توسعه داده شده اصول فقه است یعنی بخشی باید توسعه پیدا کند دفتر اول اصول فقه نوشته شده اما دفتر دو و سه آن مانده است شاید برخی مباحث زائد در دفتر اول وجود دارد که باید کم شود اما ما دفتر دوم سوم می‌خواهیم.
این استاد وزه علمیه قم افزود: در مسائل نو پیدا در بحث سیاسی باید گستره شریعت را مشخص کنیم در گستره شریعت اختلاف داریم که پیشینه آن به زمان دوران فضل بن شاذان برمی‌گردد. از نظر حداقلی بعضی می‌گویند خیلی از ساحت‌ها به شریعت کار ندارد از این رو به جای مدیریت فقهی می‌گویند مدیریت علمی!
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه ادامه داد: تاریخ مشروطه را ببینید نزاع بین مشروطه خواه و مشروطه طلب بود. مشروطه خواه می‌گفت ما قانون اساسی می‌خواهیم چکار؟ ما مجلس می‌خوایم چکار قانون اساسی قرآن است و هیچ کسی حق قانون گذاری ندارد.
استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم بیان داشت: مقابلش می‌گفت این قانون گذاری مال حوزه‌های ما لا نص فیه و منطقه العفو و منطقه الفراق است. در صلات مسافر و دماء ثلاثه و اعتکاف کسی به گستره شریعت کار ندارد اما در بحث فقه سیاسی، مدیریت چه؟ حالا رسایل نداشته یا در کفایه نیامده خب نباشد! باید اصول فقه بخشی بنام گستره شریعت داشته باشد.
علیدوست بیان داشت: بخشی از نصوص ما مبین مقاصد از قرآن آمده است «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یتْلُو عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَیزَکِّیهِمْ وَیعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُبِینٍ» «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَینَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ…» این آیات بیانگر مقاصد است نقشش در استنباط چه می‌شود؟ تقسیم کنیم نصوص را به مبین مقاصد و مبین شریعت، یک سری نصوص داریم مبین احکام است مث آیه حج و وضو، یک سری نصوص هم داریم مبین مقاصد است مثل آیاتی که اشاره شد. آیا این نصوص مبین مقاصد در استنباط نقش دارد یا خیر؟ وقتی تعبیر می‌کند «لقد ارسلنا رسلنا بلبینات…» ما پیغمبر فرستادیم برای عدالت برای «یزکیهم» برای «یعلمهم» آیا این نصوص در استنباط احکام نقش دارد یا خیر؟ اگر شما استنباطی کردی خلاف عدالت! آیا شرعیت داره یا نه؟
لزوم داشتن نگاه سیستمی و نظام وار
استاد سطح عالی حوزه علمیه قم دومین ابزار در استنباط مسائل نوپدید را داشتن نگاه سیستمی و نظام وار به ادله دانست که در مقابل نگاه اتمیک و موردی است. او ادامه داد: آیا ما نظام داریم در شریعت یا خیر؟ نظام اقتصادی، سیاسی، قضائی، فرهنگی، برخی از غیر شیعه و حتی شیعه می‌گویند نداریم هرچی داریم همین استنباط‌های اتمیک است؛ اما اگر گفتیم ما یک نظام قضایی و سیاسی غیر این احکام اتمیک داریم قطعا استنباط این فرق می‌کند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه ادامه داد: ما اشاعره داریم که اصلا قائل به هیچی نیستند می‌گویند ما نمی‌توانیم خدا را حکیم فرض کنیم این حکیم گفتن به خدا از باب اسم است مثل تعیین اسم برای فرزندان و این وصف نیست. ما عدلیه هستیم خدا را حکیم میدانیم اما طیف وسیعی معتقدند ما نمی‌فهمیم مناطات احکام و نظام را، هرچی داریم همین موارد موجود است که باید استنباط کرد حالا این‌ها هم دو دسته می‌شوند.
علیدوست سپس افزود: بعضی می‌گویند به طور اتوماتیک به سیستم می‌رسیم برخی می‌گویند نمی‌رسیم و نمی‌خواهیم! برخی از متولیان نهادهای ما نگاه اتمیک دارند نه نظام وار و سیستمی! نگاه‌های مختلفی داریم مثل نگاه آقای صدر داریم که می‌گوید فقیه استنباط کند اما اگر جایی گیر کرد به فقیه دیگر مراجعه و نظرش را در آن پازلی که می‌خواهد قرار بدهد.
وی خاطرنشان کرد: بعضی معتقدند ما واقعا نظام داریم به عنوان مثال آیا اقتصاد ما نظام کاپیتالیزم یا سوسیالیزم است یا نظام تلفیقی هستیم یا غیر آن؟ در بحث سیستم قضایی اسلام، سیستم ادله آزاد یا دلایل معنوی و حاکمیت ادله معنوی است یا حاکمیت امارات قانونی؟ اگر کسی به این امارات نگاه طریقیت داشته باشد یا موضوعیت، می‌دانید چقدر تفاوت دارد.
علیدوست ادامه داد: در مباحث جدید مثلا مرگ مغزی، در فقه پزشکی جدید است و نگاه سیستمی نمی‌خواهد اما خیلی از موارد نگاه سیستمی لازم دارد.
گفتمان جدید متناسب با مباحث جدید
استاد سطح عالی حوزه علمبیه قم بیان داشت: سومین ابزار غیر از نگاه سیستمی بحث گفتمان است بعضی وارد بحث‌های جدید می‌شوند اما گفتار و گفتمان مباحث جدید را ندارند مثلا آقایی در بحث‌های جدید به مسئله ورود اسکناس به عراق در زمان مرحوم سید اشاره کرد و گفت این ۱۸ قسم دارد! خب این در مسائل جدید جای ندارد.
وی افزود: غیر از بحث نظام و سیستم، مباحث جدید را نباید با گفتمان سابق بیان کرد اضافه کردن تقسیمات مختلف درست نیست اقسام جدید اضافه کردن صحیح نیست.
استفاده از کارشناس/ دو یا سه ضلعی شدن دروس
علیدوست چهارمین ابزار را استفاده از کارشناس در بحث دانست و گفت: در بحث‌های جدید باید در حد وسیع نه در وقت مطالعه، بلکه حتی در وقت کلاس از کارشناس استفاده کرد؛ مثلا اگر قرار است من درس خارج فقه بورس تدریس کنم ممکن است دو تا مقاله و مطلب و سایت نگاه کنیم بیاییم توضیح بدیم اما می‌توان یک کارشناس بورس را دعوت کرد که او توضیح بدهد یعنی درس دو ضلعی یا سه ضلعی حتی برگزار شود.
وی افزود: باید بپذیریم که وقتی آنها کار ما را مطالعه هم کنند درست نمی‌توانند توضیح بدهند ما هم به مشکل بر می‌خوریم. بعض موضوعات نوپدید صلاح درس و طلبه و استاد، وجود کارشناس است؛ مثلا در بحث شرکت خیلی‌ها در قم گلایه می‌کنند که شرکت‌های بحث شده فقهی است و توجه لازم به شکل شرکت‌های جدید و تفاوت آن نشده است.
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در پایان، چهارمین ابزار استنباط در مسائل نوپدید را برشمرد و گفت: آنچه فقه سنتی دارد در ابزارهای استنباط مسائل جدید می‌خواهیم. اصول قوی، لغت قوی، ادبیات خوب، این‌ها شرط لازم است اما یک سری مباحث که جنسش اصول فقه است باید مطرح شود نگاه سیستمی و داشتن گفتمان این کار و نهایتا موضوع شناسی قوی توسط کارشناس باید لحاظ شود.
