شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
در نخستین نشست «گزارش هیئت فقهی ایران از مقالات، ابتکارات و ظرفیت‌های کنفرانس مجمع جهانی فقه جده» با موضوع «دلیل استصحاب: مبانی، گستره، کاربست»، دو استاد حوزه علمیه قم با تأکید بر جایگاه محوری قاعده استصحاب در نظام اجتهادی شیعه، بر کارآمدی آن در مواجهه با مسائل نوپدید فقهی تأکید کردند. استاد سیدنورالدین شریعتمدار جزایری استصحاب را قاعده‌ای فراگیر و راهگشا در استنباط احکام موضوعات جدید دانست و استاد مرتضی ترابی نیز با تبیین دقت‌های اصولی مکتب شیعه در تعریف و اقسام استصحاب، بر ضرورت پیوند آن با عرصه‌های واقعی زندگی و حضور فعال فقه در میدان مسائل معاصر تصریح کرد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، سلسله نشست‌های بررسی علمی بیست‌وششمین کنفرانس مجمع جهانی فقه اسلامی ـ که اردیبهشت ۱۴۰۴ در قطر برگزار شد ـ به همت دفتر نمایندگی جمهوری اسلامی ایران در این مجمع، در شهر مقدس قم آغاز شد. در نخستین نشست که یکشنبه ۶ مهر ۱۴۰۴ در پژوهشگاه مطالعات تقریبیِ مجمع تقریب مذاهب برگزار شد، استاد سیدنورالدین شریعتمدار جزایری و استاد مرتضی ترابی، از اعضای هیئت اعزامی ایران به قطر و از اساتید دروس خارج حوزه علمیه قم، به تبیین محور «دلیل استصحاب: مبانی، گستره و کاربست» آن پرداختند. این برنامه با حضور جمعی از فضلا و اساتید حوزه، از جمله استاد احمد مبلغی نماینده جمهوری اسلامی ایران در مجمع جهانی فقه اسلامی برگزار شد.
مأموریت دفتر نمایندگی ایران در مجمع جهانی فقه اسلامی
در آغاز نشست، حجت‌الاسلام صاعد رازی معاون پژوهش دفتر نمایندگی مجمع جهانی، مأموریت دفتر نمایندگی ایران در مجمع را «پل‌زدن میان تراث علمی حوزه و فضای بین‌الملل» توصیف کرد و با اشاره به پیشینه مجمع گفت: مجمع جهانی فقه اسلامی در سال‌های ۱۳۵۹ شمسی/۱۴۰۱ قمری/۱۹۸۱ میلادی به ابتکار سازمان همکاری‌های اسلامی تأسیس شد و تا کنون در ۲۶ دوره، ۲۶۵ قرار/مصوبه تصویب شده که هرکدام شامل چند فرع فقهی است.
او افزود: در دوره بیست‌وششم نیز موضوعاتی چون هوش مصنوعی، دلیل استصحاب و تطبیقات معاصر، صنعت حلال، حکمرانی مالی، بازی‌های کامپیوتری و حقوق کودک بررسی شد. هدف این سلسله‌نشست‌ها این است که دانش تولیدشده در کنفرانس به قم منتقل شود و ابتکارات حوزه به مجامع بین‌المللی راه یابد.
استصحاب؛ قاعده‌ای کارگشا در مسائل نوظهور
در ادامه نشست، استاد سید نورالدین شریعتمدار جزایری در ابتدای سخنان خود با قدردانی از برگزارکنندگان، جایگاه «استصحاب» را در مواجهه با مسائل نوظهور تشریح کرد و گفت: استصحاب کارگشای بسیار توانمندی است؛ هم از جهت حجیت ذاتی که دارد و هم از جهت عموم و شمول در هر حادثه و مسئله نوظهور. جمیع اقسام استصحاب – حتی استصحاب عدم ازلی ـ حجت‌اند.
استاد خارج فقه حوزه علمیه قم با تأکید بر دقت روشی افزود: نیاز به استصحاب بر هیچ فقیهی پوشیده نیست؛ اما در به‌کارگیری آن باید نهایت دقت را داشت؛ از شناخت موضوع و مقدار حجیت گرفته تا شرایط اجرا و احراز موانع، و نیز درمان تعارض‌ها؛ چه تعارض استصحاب با خودش و چه با قواعدی مانند ید، صحت در عمل غیر و قرعه.
نمونه‌های کاربرد استصحاب در مسائل نوپدید
شریعتمدار سپس به نمونه‌هایی از کاربرد استصحاب در مسائل نوپدید پرداخت و خاطرنشان کرد: در تغییر جنسیت، مرگ مغزی، پیوند عضو، تزریق خون، ذبح صنعتی، تصرف در اراضی تبدیل‌شده به معابر، عبادات در مناطق قطبی، آب‌های آلوده و ژلاتین، استصحاب بسیار کارگشاست؛ در بخش قضایی و کیفری هم نمونه‌هایی آوردیم که قاضی برای اثبات یا عدم اثبات حکم ناگزیر از استصحاب است.
ضوابط اجرای استصحاب
او چهار ضابطه‌ی اجرای استصحاب را چنین برشمرد: ۱) وجود یقین سابق به موضوع یا حکم و شک لاحق؛ ۲) تقدم زمانی یقین بر شک؛ ۳) فعلیت یقین و شک؛ ۴) وحدت قضیه متیقنه و مشکوکه.
استاد شریعتمدار جزایری در جمع‌بندی ارائه گفت: به‌کارگیری استصحاب زمانی است که دلیل معتبر دیگری در دست نباشد. دلایل حجیت آن از سنت، عقل، سیره عقلا و اجماع فراوان است. نسبت استصحاب با سایر ادله در موارد تعارض مختلف است؛ گاه استصحاب مقدم است و گاه آن ادله؛ یا از باب ورود، یا حکومت، یا تخصیص/تخصص.
تجربه حضور در کنفرانس قطر و همبستگی امت اسلامی
در بخش پایانی سخنان خود، استاد سیدنورالدین شریعتمدار جزایری با اشاره به تجربه حضور در کنفرانس قطر گفت: این گردهمایی از الطاف الهی و از نعمت‌های بزرگ خداست که به امت اسلامی عنایت فرموده است. بالاترین نتیجه آن وحدت و یگانگی است برای امت اسلام؛ علمای اسلامی با مذاهب گوناگون همچون یک جسد در این جلسات به هم مرتبط شدند، به‌گونه‌ای که در شادی‌ها شریک و در غم‌ها نیز کنار هم باشند.
او در نهایت افزود: از دیگر نتایج این نشست‌ها، مشاوره در استخراج حکم مسائل نوظهور بود؛ مسائلی که مردم هر روز با آن درگیرند و نیازمند راهنمایی شرعی هستند. این مشورت جمعی خود عامل مهمی برای تقویت همبستگی امت اسلامی است.
چرایی ضرورت وجود مجامع فقهی
سپس استاد مرتضی ترابی در بخش دوم نشست با طرح «چرایی ضرورت وجود مجامع فقهی»، سه عامل را برشمرد: اول) پیشرفت‌های تکنیکی در حوزه‌های مختلف، دوم) پیشرفت‌های علوم انسانی که در همان میدان‌های مورد نظر دین اظهار نظر می‌کند و سوم) فشار/الزامات نهادهای حقوقی بین‌المللی. این سه، ضرورت ورود فعال حوزه علمیه را در میادین مختلف ایجاد کرده است.
استاد خارج فقه حوزه علمیه قم در ادامه از دو رویکرد سخن گفت: رویکرد منفعلانه می‌گوید وارد این میدان‌ها نشویم؛ اما رویکرد فعالانه می‌گوید علاوه بر پاسخ به مسائل جدید، باید نظریات بی‌بدیل و برتر اسلام را عرضه کرد. ما معتقدیم فقه شیعه این غنا را دارد.
مزیت‌های فنی فقه شیعه و تعریف‌های متکثر استصحاب
ترابی درباره مزیت‌های فنی گفت: در شیعه از زمان وحید بهبهانی و سپس شیخ انصاری، تفکیک امارات از اصول عملیه جایگاه استصحاب را دقیق کرده است، در حالی که در برخی متون، همه ادله ظنی تلقی و استصحاب «اضعف الظنون» شمرده می‌شود، ما جایگاه تقدیم و تأخر را اصولی و دقیق بحث کرده‌ایم.
او به تعریف‌های متکثر از استصحاب نیز اشاره کرد: بر اساس مبنا، چهار تعریف برای استصحاب می‌توان آورد: ظن نوعی، ظن شخصی، اصل تعبّدی محض، اصل مُحْرِز؛ این نگاه اصولی در تعریف، مزیت مقایسه‌ای ماست.
نقد تقسیمات محدود رایج
عضو هیات استفتای دفتر آیت‌الله سبحانی با نقد تقسیمات محدودِ رایج گفت: در برخی متون، تقسیمات استصحاب به ۳ تا ۶ عنوان محدود شده و متداخل است؛ حال آنکه در اصول فقه شیعه، دست‌کم ۱۵ نحو تقسیم مطرح است.
او افزود: در مجلد مربوط به استصحاب در این کنفرانس ۲۳ مقاله ارائه شد که دو مقاله متعلق به هیئت ایرانی بود؛ احساس کردیم عمق اصولیِ بحث در شیعه و گستره‌ی اقسام برای بسیاری از مخاطبان نو و جذاب بود.
ربط مباحث اصولی به میدان عمل
این استاد حوزه علمیه قم بر ضرورت ربط‌دادن مباحث اصولی به میدان عمل تأکید کرد و گفت: اگر استصحاب را با مسائل معاصر پیوند بزنیم، انگیزه طلاب افزوده و کارآمدی فقه در میدان واقعی نشان داده می‌شود. در مقاله خودم ۲۵ مورد تطبیق را در ابواب مختلف از عبادات تا احوال شخصیه و اطَعمه و اشربه و قضا فهرست کردم.
ترابی سپس تأکید کرد که تطبیق استصحاب باید بر موضوعات واقعی باشد و نه فرض‌های غیرمحقق یا غیر واقعی. او در این باره بحث جواز تغییر جنسیت و تطبیق استصحاب بر احکام آن را به چالش کشید و گفت: در موضوع تغییر جنسیت، به‌جای پاسخ به فرض‌های نامحقق، باید واقعِ موضوع را دید. از نظر علمی، جنسیت در تک‌تک سلول‌ها ثبت است و با جراحی/هورمون، جنسیت تبدیل نمی‌شود؛ آنچه رخ می‌دهد ظاهرسازی و حذف عضو است.
فضای علمی و احترام متقابل در کنفرانس قطر
استاد ترابی در پایان گفت: محیط کنفرانس قطر فضایی بود که مباحث علمی با آرامش و احترام متقابل مطرح شد. برجستگی‌های فقه شیعه در باب استصحاب عرضه شد بی‌آنکه دیگران احساس کنند از موضع برتری یا تحکم با آنان سخن می‌گوییم؛ بلکه یک گفت‌وگوی علمی بود که خود به انس و الفت بیشتر میان علما انجامید.
به گفته او، همین تجربه نشان داد که «فقه می‌تواند علاوه بر حل مسائل، در ایجاد تفاهم و همدلی میان مذاهب اسلامی نقشی وحدت‌آفرین ایفا کند.
جمع‌بندی پایانی
در پایان نشست، حجت‌الاسلام صاعد رازی با جمع‌بندی محورهای طرح‌شده گفت: تعریف دقیق استصحاب، تعیین اقسام و مرز آن با قواعد مشابه، و وجه تقدیم یا تأخرش نسبت به ادله دیگر، محور نقش‌آفرینی هیئت ایرانی در کنفرانس قطر بود؛ بحث شباهت‌های مفهومی استصحاب و تطبیقات معاصر نیز از نکات برجسته‌ی ارائه‌ها بود.
نشست دوم: «حمایت از کودکان و مسائل نوظهور در حقوق کودک»
قابل ذکر است، دومین نشست از «سلسله نشست‌های بررسی کنفرانس مجمع جهانی فقه اسلامی» روز یکشنبه ۲۷ مهر ۱۴۰۴ با موضوع «حمایت از کودکان و مسائل نوظهور در حقوق کودک» در قم برگزار می‌شود. در این نشست، بانو مجتهده زهره صفاتی به‌عنوان ارائه دهنده، و حجت‌الاسلام محمد صاعد رازی بعنوانی دبیر علمی، به بررسی دستاوردها و گزارشات کنفرانس ۲۰۲۵ مجمع جهانی فقه اسلامی در موضوع حقوق کودک می‌پردازند.
این نشست در ادامه تلاش‌های علمی برای بازخوانی منظّم مصوبات و مباحث کنفرانس اخیر مجمع جهانی فقه اسلامی برگزار می‌شود؛ کنفرانسی که در اردیبهشت ۱۴۰۴ در دوحه برپا شد و مجموعه‌ای از مسائل روزآمد در حوزه فقه و حقوق را در دستور کار قرار داد. نشست پیشِ‌رو با تمرکز بر حقوق کودک می‌کوشد گزارشی فشرده و دقیق از مباحث مطرح‌شده در کنفرانس دوحه را در معرض گفت‌وگوی تخصصی قرار دهد.
براساس این گزارش، محورهای مورد بحث شامل حمایت مؤثر از کودکان در برابر تهدیدات نوظهور، تبیین جایگاه کودک در فقه معاصر، روزآمدسازی ادبیات فقهی در مواجهه با تحولات اجتماعی و فناورانه، و بررسی تداخل‌ها و تمایزهای حقوقی در حوزه‌هایی مانند خشونت علیه کودکان، رفاه و سلامت روان، حریم خصوصی داده‌ها، محیط‌های دیجیتال و آموزش است. در این چارچوب، انتظار می‌رود تصویری روشن از وضعیت پژوهش‌ها، شکاف‌های دانشی و مسیرهای پیشنهادی برای اجتهاد و تقنین ترسیم شود.
گزارش تحلیلی خانم صفاتی قرار است ضمن مرور نتایج و مباحث کلیدی کنفرانس دوحه، خطوط کلی یک نقشه راه فقهی ـ پژوهشی را برای پیگیری‌های آتی پیشنهاد کند.
این نشست با مشارکت «دفتر مجمع جهانی فقه اسلامی» به‌عنوان برگزارکننده و با میزبانی «مؤسسه عالی اجتهاد» برگزار می‌شود. برگزارکنندگان، هدف از برگزاری این سلسله نشست‌ها را ایجاد مسیری پیوسته برای انتقال یافته‌های علمی، تقویت گفت‌وگوی تخصصی میان پژوهشگران، و پیوند دادن گزارش‌های کنفرانسی با نیازهای علمی و آموزشی حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها عنوان کرده‌اند.
«اجتهاد» یادآوری می‌کند، نشست یادشده با سخنرانی بانو مجتهده زهره صفاتی، روز یکشنبه ۲۷ مهر ۱۴۰۴، ساعت ۱۳ تا ۱۴ در مؤسسه عالی اجتهاد به نشانی قم، خیابان معلم غربی، کوچه ۸ برگزار می‌شود.
