بازخوانی مسؤولیت‌ها و رسالت‌های دولت اسلامی

باید دانست مسائل فرهنگی تبدیل به مسائل سیاسی اقتصادی می‌شود و مسائل سیاسی و اقتصادی نیز تبدیل به مسائل فرهنگی می‌شوند و تاثیر و تاثر متقابلی دارند. به عنوان نمونه بسیاری هستند که تلاش دارند به مسایل فرهنگی ضربه بزنند تا مسایل سیاسی و اصل نظام ضربه بخورد چنان که می‌بینیم مسئله عفاف و حجاب مسئله سیاسی شده است. بنابراین دولت باید مسائل فرهنگی و حجاب را از کارمندان خود شروع کند تا به جامعه نیز تسری پیدا کند.

شبکه اجتهاد: اسلام از فرهنگ بسیار غنی و مستحکمی برخوردار است و این قدرت را دارد که با همه فرهنگ‌هامقابله کند، بنابراین تلاش برای حفظ آبروی نظام و کشور اسلامی وظیفه همگان است تا جوانان ما در دام دشمنان گرفتار نشوند‌.

نظام اسلامی مرکب از دو رکن جمهوریت و اسلامیت است. رأی مردم جمهوریت و ارزش‌‌های دینی، جنبه اسلامیت نظام است.[۱] هم چنین دولت[۲] به معنی دست به دست شدن قدرت در میان مردم است و حکومت را نیز به همین دلیل، دولت مى گویند که هر چند روزى، در دست کسى است.[۳]

لذا در حکومت اسلامى، دولت باید در خدمت مردم و مراقب و محافظ آنها باشد. حدیث معروف «کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته»[۴] نیز اشاره به این معنا دارد که همه مردم باید مراقب یکدیگر باشند و در مقابل هم مسئولند.[۵] بدین ترتیب کار دولت و حکومت یک سلسله برنامه ریزى کلان اجتماعى است که مربوط به همه مى‌شود.[۶]

در نگاه دین دولت اسلامى موظف است امکانات عمومى را که به همه مردم تعلق دارد، به گونه‌‌‌ای در اختیار آحاد مردم قرار دهد که فرصت‌‌هاى رشد و ترقى براى همگان فراهم گردد.[۷]

به عنوان مثال دولت باید برنامه‌‌هاى اساسى و بنیادى و زیربنایى را در جهت گسترش فرهنگ دینى انجام دهد، و مردم باید دنبال آن را در جهات مختلف بگیرند.[۸] و یا اینکه آموزش و پرورش براى تمام قشرها لازم است، و یا مسائل اقتصادى در جامعه، در بعد کشاورزى و دامدارى و صنعتى هر کدام برنامه‌ریزى مى‌خواهد و نیز مسائل بهداشت و درمان براى عموم مردم که آن هم نیاز به برنامه ریزى گسترده داردو…[۹] که مجموعه اینها دولت و حکومت را تشکیل مى دهد.[۱۰]

از سوی دیگر مردم نیز به عنوان حامیان حکومت، و بازوهاى دولت اسلامى، و نیز به عنوان نظارت، و امر به معروف و نهى از منکر، و نصیحت و ارشاد، در حکومت نقش دارند.[۱۱]

این نوع نظارت مردم از باب «لزوم همکارى با دولت اسلامى» و بر مبنای کلام الهی در قرآن کریم است که مى فرماید: «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ؛ مردان و زنان با ایمان (یار و یاور) یکدیگرند؛ امر به معروف و نهى از منکر مى کنند».[۱۲]،[۱۳]

هم چنین نظارت صحیح بر دولت‌هاارمغان حوزه مستقل[۱۴] است زیرا حوزه علمیه نقش مهمی در ایجاد، هدایت و حفظ انقلاب از انحرافات دارد،[۱۵] ولی مستقل از حکومت است و همین باعث نظارت صحیح بر دولت‌هامی‌شود.[۱۶]

از این رو مراجع معظم تقلید هیچ نیازی به دولت ندارند و آنان را حمایت هم می‌کنند، اما هر جا خلافی ببینند با صراحت تذکر می‌دهند و از آنجا که وابستگی خاصی ندارند، نظراتشان را با شجاعت بیان می‌کنند و چون این نظرات مشفقانه است، غالباً مؤثر واقع می‌شود.[۱۷]

فرهنگ گرایی مهمترین رسالت دولت اسلامی

اسلام از فرهنگ بسیار غنی و مستحکمی برخوردار است و این قدرت را دارد که با همه فرهنگ‌هامقابله کند، بنابراین تلاش برای حفظ آبروی نظام و کشور اسلامی وظیفه همگان است تا جوانان ما در دام دشمنان گرفتار نشوند.[۱۸]

لذا همۀ رسانه‌هابه ویژه رسانه ملی، دولت، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دانشگاه‌ها و مراکز دیگر مسؤولیتی خطیر در قبال مسائل فرهنگی دارند؛ همه مسؤول هستند تمام ارگان‌‌ها،‌نهادها، دانشگاه‌هاو دبستان‌‌ها، چراکه همه طرفدار نظام اسلامی هستند.[۱۹]

امروزه دشمنان با استفاده از رسانه‌‌های گوناگون هم چون ماهواره، اینترنت و رسانه‌‌های غیراخلاقی در تلاش اند تا فرهنگ مردم را تغییر دهند،[۲۰] حال این وضع فرهنگی که الان داریم، مفاسد اخلاقی، بدحجابی، بی حجابی، رسوایی‌‌های اقتصادی آیا اینها با دستاوردهای انقلاب سازگار است؟.[۲۱]

به راستی چرا جلوی مفاسد اقتصادی گرفته نشد و از آن غفلت شد، چرا از مفاسد اخلاقی پیشیگیری نشد تا به این جا نرسد؟[۲۲] متأسفانه برخی دولت‌ها احساس کردند می‌توان خط قرمزها را شکست،[۲۳] حال آنکه دولت‌هاباید از فرافکنی در مسائل فرهنگی دست بردارند و به وظایف خود عمل کنند. دولت نباید از انجام وظایف خود شانه خالی کند.[۲۴]

باید دانست مسائل فرهنگی تبدیل به مسائل سیاسی اقتصادی می‌شود و مسائل سیاسی و اقتصادی نیز تبدیل به مسائل فرهنگی می‌شوند و تاثیر و تاثر متقابلی دارند.[۲۵]

به عنوان نمونه بسیاری هستند که تلاش دارند به مسایل فرهنگی ضربه بزنند تا مسایل سیاسی و اصل نظام ضربه بخورد چنان که می‌بینیم مسئله عفاف و حجاب مسئله سیاسی شده است.[۲۶]

بنابراین دولت باید مسائل فرهنگی و حجاب را از کارمندان خود شروع کند تا به جامعه نیز تسری پیدا کند.[۲۷] هم چنین باید بحث حجاب در کتاب‌‌های درسی به صورت منطقی وارد شود و ضرر و زیان‌‌های بی بند و باری تبیین شود تا همه بدانند که این یک مسأله مهم است و نمی‌توان به سادگی از کنار آن گذشت.[۲۸]

لازم به ذکر است ما دارای حکومت اسلامی هستیم و معتقدیم که اخلاق اگر فاسد شد مشکلات زیادی ایجاد می‌شود؛ الان چرا طلاق زیاد شده؟ چرا ازدواج کم شده؟ چرا شوهر به زن و زن به شوهر بدبین شده اند؟ یکی از عوامل مهمش همین‌‌هاست.[۲۹] این بی بندوباری‌هانظام خانواده را متلاشی می‌کند؛ ما اگر تذکر می‌دهیم می‌گوییم مصلحت شما این است ما دلمان می‌سوزد. ما مسائل فرهنگی را رصد کنیم و به سهم خودمان تذکر دهیم. گاهی این مسائل برای ما هزینه‌‌هایی دارد که آن را می‌پردازیم.[۳۰]

لیکن در خیلی از مسائل هم که برخی وارد شده‌اند و خواستند امر به معروف داشته باشند، برخی دولت‌هابعضی موانع ایجاد کرده است و از سوی دیگر تبلیغات گسترده دشمنان موجب شد که جامعه ما به سمت فساد برود و وضع بد فرهنگی کشور بیداد کند.[۳۱]

حال آنکه امر به معروف و نهى از منکر باید در جامعه اسلامى زنده و پر رنگ شود؛ زمانى که امر به معروف و نهى از منکر کم رنگ شود، گناه و فساد پر رنگ مى‌شود. دشمن نیز همین را مى‌خواهد، همان گونه که در اندلس کردند و براى فتح آنجا جوانان را آلوده کردند؛ در حالی که‌‌‌ یکى از اصول قانون اساسى اصل امر به معروف و نهى از منکر است. لذا اگر امر به معروف و نهى از منکر ترک شود جوانان آلوده مى‌شوند و جوانان آلوده نمى‌توانند از مملکت و اسلام دفاع کنند.[۳۲]

بنابراین نباید مسایل ارزشی را در جامعه تضعیف کرد، چرا که این مسایل پشتوانه کشور هستند و برای تداوم انقلاب به آن‌ها نیازمندیم.[۳۳]

بنابراین باید اذعان نمود علاوه بر وظیفه شرعی نسبت به حلال و حرام احکام اسلامی، برای حفظ نظام اسلامی و تضعیف نشدن آن باید به مسایل فرهنگی توجه داشته باشیم،[۳۴] باید در برابر امواج ضدفرهنگی ایستاد و هرگز مایوس نشد زیرا فرهنگ اسلام قوی است و اگر در این اوضاع یک آتش را نیز خاموش کنیم مطلوب است ولی در این زمینه بسیار می‌توان کار کرد و کارهای فراوانی هم انجام شده است.[۳۵] لیکن امروز مسئولیت ما از هر زمانی بیشتر است، باید از همه ابزارهای هنری، سایت‌ها، ماهواره‌ها و… استفاده کرد.[۳۶]

دولت و ضرورت اجتناب از جدال سیاسی

بی شک دشمنان داخلی و خارجی به دنبال آلوده کردن فضای سیاسی کشور و به دست آوردن منافع خود هستند؛ لذا باید احتیاط کرد و از جدال سیاسی، که کشور را ناآرام کند، پرهیز کرد. زیرا امروز مشکل مردم، مسایل سیاسی نیست و مسئولان باید اقتصاد، معیشت و اخلاق جامعه را سامان دهند و این خصومت‌هارا کنار بگذارند.[۳۷]

گاهی در ارائه بحث‌‌ها، دلایل محکم و متقن به میان می‌آید و طرفین بدنبال رسیدن و روشن شدن حقیقت هستند که این گونه مراء[۳۸] و بحث در اسلام صحیح است.[۳۹] لیکن گاهی در بحث، دلایل محکم و متقن است، ولی طرفین به دنبال به کرسی نشاندن حرف خود، رسواکردن دیگری، به وجود آوردن مشکلات و آبروریزی هستند، که این شیوه در شرع نکوهش شده است.[۴۰] حال آنکه‌‌‌ مشکلات اقتصادی، اخلاقی و علمی، کشور را فرا گرفته و مسئولان باید از بحث‌‌های بی ثمر سیاسی بپرهیزند.[۴۱]

لذا کسانی که در این بحث‌‌های سیاسی، با کبر و غرور به دنبال غلبه بر دیگری، دشمنی و عداوت هستند، هرچند حرفشان حق باشد هرگز ایمانشان کامل نخواهد شد و از خدا دورتر می‌شوند.[۴۲] بلکه دامنه این بحث‌هاجامعه را به سمت هلاکت سوق خواهد داد.[۴۳]

محرومیت زدایی و لزوم حمایت دولت از اقشار آسیب پذیر

در نگاه اسلام هیچ کس نباید از تأمین نیازهاى اساسى و حیاتى چون: غذا، مسکن، پوشاک و امنیت محروم باشد.لذا چنانچه تعدادى از افراد جامعه توانایى تأمین نیازهاى خود را نداشته باشند در قدم اول بر متمکنان و سپس بر دولت اسلامى است که آن سطح حداقلى را تأمین کند.[۴۴]

همچنین هزینه‌‌هایى که براى آموزش و پرورش، حفظ نظم و امنیت اجتماعى، دفاع در مقابل دشمنان، مبارزه با انواع بیمارى‌‌هاى خطرناک، ایجاد اشتغالات ضرورى، و رفع نیازهاى محرومان مى شود، از مصارف ضرورى شمرده شده و براى جامعه اجتناب ناپذیر است و بر حکومت اسلامى است که به تأمین هزینه‌‌هاى این گونه امور اهتمام جدى داشته باشد.[۴۵]

لذا دولت اسلامی باید در قبال همه احساس مسئولیت داشته باشد و در رسیدگی به امور مردم به‌ویژه در مناطق محروم کوتاهی نکند.[۴۶] بلکه باید با راه‌اندازی معاونت ویژه‌ای، مشکلات مردم در مناطق محروم مورد بررسی قرار گیرد، چراکه همه ما مسئول هستیم.[۴۷]

بی شک تورم ثروت مندان را ثروت مند تر و اقشار کم درآمد را نیازمند تر می‌کند.[۴۸] از سوی دیگر مردم مدام به ما مراجعه می‌کنند که اخیرا موجی از تورم در جامعه پیدا شده است؛[۴۹] دولت باید توجه ویژه داشته باشد که اگر قرار است شاهد افزایش قیمت در جامعه باشیم، باید با شیب ملایم صورت گیرد تا مردم دچار مشکلات حاصل از فشار گرانی‌ها نشوند.[۵۰]

جای بسی تأسف است که مشکل گرانی اکثراً از مصوبات خود دولت سرچشمه می‌گیرد و مسئولان اجرایی باید مبارزه با گرانی را از خود شروع کنند، آن‌هاوظیفه دارند در حل مشکلات مردم بیش از پیش تلاش کنند.[۵۱]

تأسف آور است که بار تورم بر دوش کارمند و کارگری است که حقوق ثابت دارد نه ثروت مندان. دولت فکری به حال گرانی‌هابکند، یارانه این افراد باید افزایش یابد.[۵۲] دولت اجازه ندهد اقشار کم درآمد زیر چرخ‌‌های تورم له شوند،[۵۳] هم چنین دولت به فکر جوانان بیکار، حل گرانی و اشتغال و معضل ازدواج جوانان باشد و به گونه ای نباشد که بار تورم روی دوش اقشار ضعیف و کم درآمد باشد.[۵۴]

ضروری است مسؤولان برای حل مشکل گرانی مطالعه همه جانبه داشته باشند تا اقشار آسیب پذیر بیش از این آسیب نبینند؛ این که تنها عده کمی برای این مسائل فکر و برنامه ریزی کنند درست نیست، امیدواریم دولت و مجلس و دیگر افراد دست به دست هم دهند و قشر نیازمند را از زیر بار تورم نجات دهند؛ ما هم برای موفقیت شان دعا می‌کنیم. ما این مسائل را بیان می‌کنیم تا ان شاءالله عمل کنند.[۵۵]

لزوم حمایت دولت از بخش خصوصی

بدیهی است حکومت نباید امر اقتصاد را به دست گیرد، بلکه بهترین راه آن است که آن را به بخش خصوصى واگذار کند؛ ولى با این حال نباید جهات حمایتى و هدایتى را از آنها دریغ دارد، زیرا غالبا بدون حمایت و هدایت حکومت به مشکلات زیادى برخورد مى کنند که دامنه آن عموم مردم را دربر مى گیرد. به همین دلیل اقتصاددان‌‌هاى آگاه در دنیاى امروز به همین امر توصیه مى کنند که دولت بى آنکه خود تاجر و صنعتگر باشد باید از آنها حمایت کند و در موارد لازم نظارت و هدایت آنها را نیز به عهده بگیرد و این کار نقش مهمى در موفقیت تجارت و صنعت خواهد داشت.[۵۶]

البته ما نمى گوییم که دست بخش خصوصى آن چنان آزاد شود که به استثمار و دو قطبى شدن جامعه منجر گردد، بلکه مى گوییم در عین نظارت دقیق دولت بر این بخش، باید رابطه کار بیشتر، مدیریت بهتر، و ابتکار فزون تر، را با درآمد زیادتر، همیشه در نظر داشت، و به مقتصاى «وَأَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَی؛ وَأَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُرَی» نتیجه سعى بیشتر او را (به طرز عادلانه اى) در اختیار او گذارد.[۵۷]

متأسفانه فرهنگی در برخی دولت‌هاحاکم است که نباید چیزی را از دست بدهند و خیال می‌کنند عظمت دولت بر این است که همه امور را در دست داشته باشد، در حالی که این فرهنگ دولتی باید اصلاح شود.[۵۸]

گاهی شنیده می‌شود ۵ درصد از سهام بخشی را به بورس دادند؛ با شنیدن این خبر این گونه انسان برداشت می‌کند که دولت از روی اجبار و اکراه بخشی را به مردم واگذار کرده است و افراد صاحب نظر اقتصادی در جامعه باید مسائل را به دولت بگویند.[۵۹]

لذا باید گفت؛ دولت چوب لای چرخ سرمایه گذاران سالم بخش خصوصی نگذارد[۶۰] بلکه هر دوطرف باید با هم همکاری کنند تا رونق اقتصادی شکل بگیرد.[۶۱]

ضرورت نظارت دولت بر سلامت مردم

بی شک دولت باید برای حفظ سلامت مردم و تأمین مواد غذایى سالم و سایر نیازمندی‌‌ها، برنامه ریزى و مدیریت لازم را اتخاذ نماید.[۶۲]

متأسفانه نظارت‌های کنونی که بر مواد غذایی وجود دارد، مناسب نبوده و سبب زیاد شدن بسیاری از امراض و‌‌‌ بیماری‌ها شده است؛ دولت باید به جد این مسأله را دنبال کرده و نظارت دقیقی بر مراحل تولید تا فروش مواد غذایی داشته باشد.[۶۳] زیرا مشکل سلامت مواد غذایی بدون نظارت دقیق دولت حل نشدنی است.[۶۴]

از یک سو جامعه ما هزینه‌های زیادی برای عدم سلامت مواد غذایی می‌پردازد و این سرچشمه‌های مختلفی دارد که یکی از این عوامل منفعت طلبی تولیدکنندگان و فروشندگان مواد غذایی است.[۶۵] برخی برای درآمد بیشتر خود، مواد بی خاصیت و مضری همچون روغن پالم را در مواد غذایی به کار می‌برند و به هیچ وجه به فکر سلامت مردم نیستند؛ این در حالی است که اسلام اجازه چنین چیزی را نمی‌دهد و کسی که اسباب بیماری‌های گوناگون را فراهم می‌کند، ضامن افراد ضرر دیده خواهد بود.[۶۶]

از سوی دیگر مردم به دنبال مواد غذایی می‌روند که برای آن‌ها لذت بخش است که این مسأله در بسیاری از مواقع سلامت غذایی را به حاشیه می‌برد.[۶۷] تقلیدهای کورکورانه، بسیاری از مردم از غذاهایی با عنوان غربی که ارزش غذایی چندانی هم ندارد و ترجیح آن‌‌‌ بر مواد خوراکی سالم از جمله آسیب‌‌های کلیدی در سلامت مردم است.[۶۸] حال آنکه دولت باید در راستای سلامت جامعه، دلسوزانه مردم را آموزش دهد تا با خوردن غذاهای چرب، پرنمک، سرخ کردنی و امثال این موارد، اسباب بیماری‌ها، پیری زودرس و مشکلات عدیده را در خود به وجود نیاورند.[۶۹] هم چنین دولت باید‌‌‌ نسبت به کشاورزان، دامداران، تولید کنندگان و فروشندگان مواد غذایی نظارتی دقیق‌تر داشته باشد.[۷۰] اینگونه است که طرح امنیت و سلامت غذایی از مزرعه تا سفره باید به عنوان یکی از مهم‌ترین مسائل اجتماعی مورد توجه قرار گیرد.[۷۱]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت هیچ کس معصوم نیست و انسان جائزالخطاست؛ بنابراین، دولتمردان با دلایل واهی، خطای خود را توجیه نکنند و لجاجت نورزند.[۷۲] اگر مرتکب خطا و اشتباهی می‌شوند، آن را پذیرفته و سعی در جبران آن داشته باشند و از تاریخ و داستان‌‌های قرآن درس عبرت بگیرند و زمینه رضایت و بخشش خداوند را فراهم کنند.[۷۳]

زیرا مردم از دولتی که اشکالات خود را متوجه احزاب، گروه‌ها و دیگران کرده و مشکلات را توجیه کند و مسئولیت آن را نپذیرد فاصله می‌گیرند،[۷۴] لذا نباید معایب و مشکلات را متوجه به دیگران قرار داد،[۷۵] بلکه مسئولان در کنار نقاط قوت باید نقاط ضعف را هم قبول کنند، در غیر این صورت در مردم نارضایتی عمومی ایجاد خواهد شد.[۷۶]

تأکید می‌کنم دولت محترم نباید از انتقادهای سازنده ناراحت شود؛[۷۷] چراکه اگر نقد نباشد اشتباهات تکرارت خواهد شد.[۷۸] البته انتقاد سازنده تلخ است لیکن‌‌‌ باید تلخی آن را تحمل کرد و پذیرفت.[۷۹] زیرا مشکلاتی هست که باید تدریجا حل شود و مهم این است امیدی که برای مردم پیدا شده چه در مسائل اقتصادی، چه در مسائل خارجی و چه در مسائل فرهنگی و اجتماعی روز به روز شکوفاتر شود.[۸۰]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی

—————–

[۱] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، ۱۳۹۳/۰۶/۱۹.

[۲] «دوله» به معناى «انتقال از جایى به جاى دیگر» است. (پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج۲، ص۸۹).

[۳] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج۲، ص۸۹.

[۴] استفتاءات جدید، ج۲، ص۲۴۱.

[۵] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج۹، ص۷۱.

[۶] همان، ج۲، ص۴۴۱.

[۷] دائره المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۳۳۹.

[۸] استفتاءات جدید، ج۳، ص۵۴۶.

[۹] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج۲، ص۴۴۱.

[۱۰] همان، ص۴۴۲.

[۱۱] استفتاءات جدید، ج۳، ص۵۴۶.

[۱۲] سورۀ توبه؛ آیه ۷۱.

[۱۳] دائره المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۳۰۶.

[۱۴] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی، حرم مطهر حضرت امام خمینی رحمه الله، ۲۴/۶/۱۳۹۰.

[۱۵] همان.

[۱۶] همان.

[۱۷] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار جمعی از روزنامه نگاران و سردبیران روزنامه‌‌های کویت، ۱۹/۶/۱۳۹۰.

[۱۸] افق حوزه، ۱۸/۶/۱۳۸۸، شماره ۲۳۹، اخبار حوزه.

[۱۹] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، ۱۳۹۳/۰۶/۱۹.

[۲۰] افق حوزه، ۱۸/۶/۱۳۸۸، شماره ۲۳۹، اخبار حوزه.

[۲۱] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، ۶/۷/۱۳۹۰.

[۲۲] همان.

[۲۳] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار رئیس سازمان تبلیغات اسلامی، ۳/۱۱/۱۳۹۲.

[۲۴] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، ۱۳۹۳/۰۶/۱۹.

[۲۵] همان.

[۲۶] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار دبیر کل و اعضای شورای مرکزی حزب مؤتلفه اسلامی، ۱۹/۱/۱۳۹۲.

[۲۷] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی، صحن جامع رضوی، ۲/۶/۱۳۹۲.

[۲۸] همان.

[۲۹] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، ۱۳۹۳/۰۶/۱۹.

[۳۰] همان.

[۳۱] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار دبیر کل و اعضای شورای مرکزی حزب مؤتلفه اسلامی، ۱۹/۱/۱۳۹۲.

[۳۲] مشکات هدایت، ص۲۱۹.

[۳۳] افق حوزه، ۱۲/۱۱/۱۳۹۲، شماره ۳۸۳، خبرهای گوناگون ایران.

[۳۴] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار دبیر کل و اعضای شورای مرکزی حزب مؤتلفه اسلامی، ۱۹/۱/۱۳۹۲.

[۳۵] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار رئیس سازمان تبلیغات اسلامی، ۳/۱۱/۱۳۹۲.

[۳۶] همان.

[۳۷] افق حوزه، ۱۳۸۸/۰۶/۱۸، شماره ۲۳۹، اخبار حوزه.

[۳۸] «گفتگو کردن در چیزى است که در آن« مریه» (شک) وجود دارد.( تفسیر نمونه، ج۲۰، ص۲۱).

[۳۹] افق حوزه، ۱۳۸۸/۰۶/۱۸، شماره ۲۳۹، اخبار حوزه.

[۴۰] همان.

[۴۱] همان.

[۴۲] همان.

[۴۳] همان.

[۴۴] دائره المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۳۴۷.

[۴۵] همان.

[۴۶] افق حوزه؛ ۲۱/۱۲/۱۳۹۱؛شماره۳۶۰.

[۴۷] همان.

[۴۸] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، ۲۷/۱/۱۳۹۳.

[۴۹] همان.

[۵۰] افق حوزه، ۱۲/۱۱/۱۳۹۲، شماره ۳۸۳، خبرهای گوناگون ایران.

[۵۱] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار با اصناف و هیئت رئیسه مجامع امور صنفی قم، ۹/۴/۱۳۸۲.

[۵۲] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم، ۲۷/۱/۱۳۹۳.

[۵۳] همان.

[۵۴] همان.

[۵۵] همان.

[۵۶] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج۱۱، ص۵۱.

[۵۷] خطوط اقتصاد اسلامى، ص۵۷.

[۵۸] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار با اعضای اتاق بازرگانی کشور، ۶/۲/۱۳۹۳.

[۵۹] همان.

[۶۰] همان.

[۶۱] همان.

[۶۲] پیام قرآن، ج۱۰، ص۱۸.

[۶۳] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار دست اندرکاران هفته سلامت، ۱/۲/۱۳۹۴.

[۶۴] همان.

[۶۵] همان.

 [۶۶] همان.

[۶۷] همان.

[۶۸] همان.

[۶۹] همان.

[۷۰] همان.

[۷۱] همان.

[۷۲] افق حوزه، ۱۸/۶/ ۱۳۸۸، شماره ۲۳۹، اخبار حوزه.

[۷۳] همان.

[۷۴] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، ۱۲/۷/۱۳۹۱.

[۷۵] همان.

[۷۶] همان.

[۷۷] بیانات آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار با رییس مجلس شورای اسلامی، ۹/۶/۱۳۹۳.

[۷۸] همان.

[۷۹] همان.

[۸۰] افق حوزه، ۱۲/۱۱/۱۳۹۲، شماره ۳۸۳، خبرهای گوناگون ایران.