شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: از مهمترین وظایف نظام اداری حوزه علمیه، بررسی و اصلاح و برنامه ریزی و تکمیل نظام آموزشی حوزه علمیه در زمینه کتاب‌های درسی و روش‌های آموزشی و مقاطع تحصیلی و کیفیت تعلیم و تعلم است که همواره مورد عنایت سیاستگزاران و مدیران حوزه به ویژه در دوره ده ساله شورای مدیریت حوزه و پس از آن شورای عالی حوزه و همچنین مدیریت حوزه در دوره‌های اخیر بوده و در این باره برنامه ریزی‌ها و مصوباتی تصویب و اجرا شده است. مقاله زیر که در شماره ۲۲ پیام حوزه انتشار یافته، نیز کوششی برای طرح مجدد این مهم در بین حوزویان است.
نگاهی به مشکلات نظام آموزشی درس خارج حوزه
اجتهاد چیست و چگونه می‌‌توان به دست آن یافت؟ زمان بندی و مرحله بندی دوره اجتهاد چگونه است؟ این‌ها تنها بخشی از پرسش‌هایی است که برای طلبه‌ای که به دوره درسی خارج حوزه علمیه وارد می‌‌شود، پیش می‌‌آید.
همواره در حوزه، گروه بزرگی از فارغ التحصیلان سطوح عالیه حضور دارند که در پی تکمیل تحصیلات حوزوی خویش هستند، ولی برنامه و روشی منطقی و قانون‌مند که با نیازها و استعدادهای سرشار و درخشان آنان هماهنگی داشته باشد و وضعیت تحصیلی آنان را مشخص کند، در اختیارشان نیست.
معمولا طلاب بدین گونه عمل می‌‌کنند که پس از مشورت با افرادی که سابقه بیشتری دارند، در یک یا چند درس فقه یا اصول حاضر می‌شوند و سپس براساس ملاک‌هایی که برای خود تعیین کرده‌اند، استاد دلخواه خویش را پس از گذشت مدتی انتخاب می‌‌کنند. این درحالی است که طلبه مجبور است در درس استاد با هر موضوع و در هرمرحله‌ای که باشد، شرکت کند و از همان ابتدا خود را با مباحثی بدون گذراندن پیش نیازهای لازم و شناخته شده در فقه یا اصول درگیر نماید.
عموم اساتید نیز معمولا برنامه خاصی برای طلاب تازه وارد در نظرنمی گیرند. گروهی از این طلاب بر اثر ممارست و تجربه و گذشت زمانی طولانی برای برخی از پرسش‌های خود جوابی می‌‌یابند، جمعی دیگر نیز در وسط راه احساس ملالت نموده و جدیت آنان را در درس و بحث به افول می‌‌گراید.
علاوه بر این موارد، نکات دیگری نیز در دوره خارج قابل بیان است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌‌شود:
الف) نبود زمان بندی مناسب در تعیین مدت لازم برای تحصیل دردوره خارج
ب) نبود شاخص و معیار روشن برای مشخص کردن فارغ التحصیلی دراین دوره
ج) نبود برنامه‌ای کلی در هنگام تحصیل، در جهت شناسایی استعدادها و نیازهای فردی و نیازهای گوناگون اجتماعی برای هماهنگ کردن رشته تحصیلی آنان با این نیازها و استعدادها؛
د) عدم بهره وری از تمامی استعدادها و خلاقیت‌های ممتاز طلاب دردوره تحصیلی اجتهاد.
دور نمای فوق بیان‌گر گوشه‌ای از وضعیت فعلی نظام آموزشی درس خارج است. چنان چه حجم روزافزون ورود طلاب به دوره خارج را باتعداد فارغ التحصیلان و مجتهدان این دوره مقایسه کنیم به خوبی در می‌‌یابیم که نظام آموزشی حوزه در دوره درس خارج با مشکل روبه رو است، لذا لازم است ضمن عنایت به محاسن و برکاتی که این شیوه تاکنون به همراه داشته، با توجه جدی به رسالت بسیارسنگین و خطیر حوزه‌های علمیه در این عصر و بر اساس دیدگاه‌های همه صاحب نظران و فرزانگان، کمبودها با برنامه‌ای صحیح و جامع، برطرف شود.
این مهم با عنایت به این که حوزه‌های علمیه و نظام آموزشی آن، حاصل تلاش‌ها و تدابیر گران سنگ و زحمات طاقت فرسای فقهای بزرگوار و اساتید معظم «ادام الله ظلهم الشریف» در طول تاریخ است و هم چنین براساس سیره علمای اعلام همواره اصلاحاتی در جهت پویایی بیشتر و رفع نواقص و معایب احتمالی انجام شده است، ضرورت و همیت برنامه ریزی جدی و اصولی برای تکمیل نظام آموزشی مقطع اجتهاد حوزه را آشکارتر می‌‌نماید.
طرح برنامه آموزشی مقطع خارج حوزه قدمی کوچک است که با ارائه آن به اساتید و طلاب محترم، از کلیه صاحب نظران و دلسوزان، انتظار می‌‌رود که با بررسی دقیق آن، زمینه رشد و بالندگی حوزه‌های علمیه را بیش از پیش فراهم کنند. در برنامه آموزشی دوره خارج حوزه‌های علمیه در اولین گام باید مسایل کلان وسیاست‌های اساسی را مورد توجه قرار دهیم.
در سیاستگذاری مقطع آموزشی اجتهاد، فصل‌های زیر دارای اهمیتی خاص هستند:
فصل اول) اهداف آموزشی دوره اجتهاد
فصل دوم) شیوه آموزشی مناسب در دوره اجتهاد
فصل سوم) تعیین مسیر طبیعی و منطقی برای کسب اجتهاد، پس ازتشخیص دقیق موضوع و مستلزمات طبیعی آن
فصل چهارم) شرایط حوزه‌های علمیه برای رسیدن به وضع مطلوب
فصل پنجم) اصول کلی شیوه آموزشی پیشنهادی برای دوره اجتهاد
فصل ششم) مرحله بندی آموزش در دوره اجتهاد با توجه به فراوانی اهداف و حصول آن در مراحل مختلف
فصل هفتم) طرح کلی هر مرحله از مراحل دوره اجتهاد.
مراحل و اهداف آموزشی دوره اجتهاد
اهداف دوره اجتهاد را می‌‌توانیم در سه هدف عمده خلاصه کنیم:
۱) تربیت مجتهد متجزی که در یکی از ابواب فقهی به استنباط بپردازد.
۲) تربیت مجتهد مطلق برای استنباط تمام احکام، یا تربیت کسانی که بالفعل احکام مهم و عمده ابواب فقهی متداول را استنباط کرده باشند.
۳) تربیت مجتهد فقیه نظریه پرداز که توانایی نظام سازی در یک یا چند زمینه از زمینه‌های فقه اسلامی را دارا باشد.
به عنوان نمونه برای رسیدن به نظام اقتصادی اسلام یک فقیه، نخست باید نظریه پردازی خوب و سپس یک مکتشف خوب برای نظام اقتصادی اسلام و یا هر یک از دیگر نظام‌های اجتماعی و سیاسی و قضایی و حقوقی اسلام باشد.
بنابراین می‌‌توانیم میان اجتهاد و فقاهت تفاوت قایل شویم و هر مجتهدی را فقیه ندانیم، زیرا هر مجتهدی نظریه پرداز و نظام ساز نخواهد بود. هر چند هر فقیهی را باید مجتهد بدانیم، زیرا که یک نظریه پرداز و نظام ساز باید مسیر طبیعی اجتهاد را طی کرده باشد.
شیوه آموزشی مناسب دوره اجتهاد
در حال حاضر شیوه معمول، در دوره اجتهاد، شیوه استاد محور است. این روش گرچه از نقاط قوت خوبی برخوردار است، اما بیشتر در جهت تکامل استاد از آن بهره برداری شده است، لذا با توجه به اهداف اساسی این دوره، مناسب است شیوه طلبه محور جایگزین آن شود.
در شیوه طلبه محور، استاد راهنما است و پرورش علمی صحیح و سریع طلاب هدف اصلی او است در این روش پژوهش راطلاب به صورت فردی یا گروهی و یا در مرحله‌ای فردی و در مرحله‌ای بالاتر به صورت گروهی انجام می‌‌دهند؛ و استاد، در این توجیه گر و راهنما و ناظر وارزیابی خواهد بود.
مسیر طبیعی و منطقی گذر از تقلید به اجتهاد
مجتهد کسی است که از منابع تعیین شده بر اساس مبانی انتخاب شده با شیوه‌های صحیح و منتخب، استنباط احکام را انجام دهد؛ بنابراین مجموعه منابع و مبانی و شیوه، قبل از هرگونه استنباطی بایدفراهم باشند. پس بر طالب اجتهاد لازم است:
۱) منابع استنباط را مستدلا تعیین و مجموعه دلایل مورد قبول خوددر اصل حجیت هر منبع را با تعیین قلمرو حجیت آن و هم چنین رابطه منابع با یکدیگر، معین کرده باشد تا براساس آن‌ها به استنباط از این منابع بپردازد.
۲) برای به دست آوردن مبانی اصولی مفید در استنباط، باید در مرحله نخست با تمام مبانی و آثار علمی و عملی هر مبنا و دلایل آن آشنایی داشته باشد سپس خود، انتخاب مبنا کرده باشد.
۳) به دلیل آن که مبنای اصولی به تنهایی در استنباط کفایت نمیکند، لازم است مجتهد شیوه خاصی در استنباط داشته باشد، لذا قبل از ممارست در استنباط احکام، باید مبنا را در شیوه استنباط مستحکم کرد و برای حصول آن وقوف به تمام شیوه‌های استنباط و ارزیابی آن ضرورت دارد.
۴) متعلم پس از تعیین منابع و انتخاب مبانی اصولی و تعیین شیوه مطلوب استنباط، باید به ممارست استنباط بپردازد. این مرحله از کار مستنبط را می‌‌توان به شکل زیر مرحله بندی کرد:
مرحله نخست) پرداختن به استنباط. کلیات و اصول ابواب فقهی وقواعد عمده فقهی.
مرحله دوم) ممارست در استنباط فروع در یک باب فقهی.
مرحله سوم) ممارست در استنباط فروع در مجموعه ابواب فقهی.
مرحله چهارم) آشنایی با نظریه پردازی و سپس پرداختن به نظریه پردازی.
مرحله پنجم) آشنایی با نظام سازی و سپس پرداختن به نظام سازی فقهی.
راه دستیابی به وضع مطلوب در تحصیل دوره اجتهاد
دوره مقدمات در حوزه را می‌‌توان با دوره کارشناسی دانشگاه‌ها برابر دانست. از سوی دیگر در مقطع کارشناسی دانشگاهی، شیوه آموزشی کتاب محور، شیوه مطلوب نیست، پس به طریق اولی در مقطع سطح و خارج حوزه باید از شیوه پیشرفته تری بهره گرفت.
از طرفی نیز پرورش روح تحقیق در تمام مقاطع تحصیلی از مهم ترین اهداف حوزه‌ها و دانشگاه‌های ما است.
هم چنین می‌‌دانیم که ارایه دروس تمام دوره‌های آموزشی براساس تربیت روح خلاقیت و پژوهشگری در دانش پژوهان امری غیر عملی است، اما فعال کردن روح خلاقیت و پژوهشگری در دوره‌های خارج وسطوح عالیه و پس از آن در دوره سطوح پایه و سپس مقدمات، عملی خواهد بود.
با توجه به آن چه بیان شد، سزاوار است در درس‌های خارج از ابتدای آموزش در این دوره شیوه آموزشی شاگرد محور اجرا شود و اساتید راهنما باتوجیه صحیح طلاب به سبک‌های آموزشی، نقاطقوت و ضعف هرکدام و شیوه یا شیوه‌های اجرایی هر سبک را بیان کنند سپس با بیان طبیعت مقطع اجتهاد، لوازم و مقدمات آن، و مسیر طبیعی و چشم اندازها و افقهای دور و نزدیک این دوره آموزشی برای طلاب خود، آنان را راهنمایی کنند. با توجه به شرایط حاکم برحوزه‌ها، چنان چه برخی از اساتید به جای شروع یک دوره اصول و یا فقه به سبک متداول درحوزه‌ها، تعدادی محدود را پذیرش نموده و آنان را در طی چند سال مشخص، براساس یک برنامه مدون به مرحله‌ای معین از رشد علمی برسانند و به جای شیوه اکتفا به القای مطالب علمی، به شیوه فراهم کردن زمینه مطالعه و تحقیق و راهنمایی به سوی منابع توجه نموده و کار نظارت صحیح علمی را اساس حرکت خود قرار دهند، در مدت زمانی محدود بیشترین نتایج را در زمینه پرورش مجتهدین مطلوب به دست خواهند آورد.
اصول کلی شیوه آموزشی پیشنهادی
پس از آن چه تاکنون به آن اشاره شد، به محورهای شیوه آموزشی پیشنهادی در دوره خارج می‌‌پردازیم؛
۱) تعیین دقیق مجموعه سرفصل‌های کلان و لازم برای آموزش در دوره مقطع اجتهاد.
۲) طبقه بندی مباحث و سرفصل‌های تعیین شده.
۳) تعیین نحوه راهنمایی و نظارت و آموزش و مقدار دخالت و نوع نظارت استاد در امر پژوهش به تناسب مراحل مختلف.
۴) تشخیص موارد حساس و لغزش گاه‌های فکری و عملی در مجموعه مباحث اصولی و فقهی که یک استاد باید در آن مباحث بیشترین نقش را داشته باشد.
۵) چناچه استادی مبنانی کار خود را بر نظارت و راهنمایی در حدلزوم قرار دهد به طور طبیعی طلبه دوره خارج از وابستگی به استاد، به سمت استقلال حرکت خواهد کرد.
این تدرج در حذف وابستگی -که براساس اهداف تعیین شده، می‌‌باشدباید به مرور زمان ملموس شود و مطابق معیارها و ضوابط تعیین شده همیشه بتواند زیر نظر استاد خبره، خود را بیازماید وارزیابی کند و برای همیشه رشد خود را مرهون زحمات وراهنمایی‌های مفید استاد یا اساتید خود ببیند و حق نعمت و شکرآن را به نحو احسن ادا نماید تا اساتید محترم نیز شاهد برکات این راهنمایی و نظارت شایسته خود باشند و طلاب، همیشه خود را-به رغم رشد و تکامل مستمر- از غرور علمی برحذر دارند و بالمس تواضع و فروتنی اساتید خود، مجموعه صفات کمالی شایسته رادر خود تحقق بخشند.
۶) اساتید محترم به تناسب توان خود شاگرد بپذیرند و کیفیت کار را فدای کمیت طلاب نکنند.
۷) اساتید محترم نیز با استفاده از این سبک آموزشی، تحقیقات خود را توسط تربیت شدگان تکمیل کنند.
سرفصل‌های اجتهاد
سرفصل‌های اجتهاد در مرحله اول:
۱) آشنایی تفصیلی و تخصصی با تاریخچه فقه و اصول
۲) آشنایی با حقیقت اجتهاد و مراتب و اقسام و راه‌های تحقق آن
۳) آشنایی با کلیه مبانی اصولی با ارایه دلایل آن
۴) آشنایی با طبقه بندی کاربردی کلیه مباحث اصولی
۵) آشنایی با طبقه بندی کلیه مباحث فقهی و قواعد فقهی
۶) آشنایی با انواع و مراتب فقاهت و شیوه‌های گوناگون استنباط از عصر غیبت تا عصر حاضر در کنار کتاب شناسی تفصیلی آن
۷) انتخاب مبنا در دو زمینه منابع استنباط و شیوه صحیح استنباط.
سرفصل‌های اجتهاد در مرحله دوم:
۱) بررسی و مقایسه کلیه مبانی اصولی مورد نیاز در استنباطفقهی و انتخاب مبنا در هر مساله اصولی
۲) به کارگیری شیوه مناسب برای استنباط، در زمینه کلیات ابواب فقهی
۳) به کارگیری شیوه استنباطی منتخب برای تفقه در یک باب فقهی واستنباط احکام کلیه مسایل آن باب فقهی.
سرفصل‌های اجتهاد در مرحله سوم:
۱) استنباط احکام- تمام مسایل قابل توجه- در کلیه ابواب فقهی-اجتهاد مطلق و بالفعل-
۲) نظریه پردازی فقهی
۳) نظام سازی فقهی
کلیات برنامه پیشنهادی مقطع اجتهاد
دوره عمومی اجتهاد
تعریف: دوره اجتهاد یک، در نظام آموزشی حوزه، دوره فوق تخصصی است که طلاب پس از گذراندن دوره تخصصی سطح چهار جهت تحکیم پایه‌های اجتهاد و استنباط خویش، آن را در سه بعد: منابع، مبانی و شیوه استنباط، می‌‌گذرانند.
این دوره برای کلیه رشته‌های فقه به عنوان دوره پایه اجتهاد درآن رشته‌های علمی به شمار می‌‌رود.
اهداف: الف) تحکیم پایه‌های استنباط و اجتهاد محققان و متخصصان علوم حوزوی. ارشد و ب) پرورش اساتید سطوح عالی حوزه و مراکز علمی و آموزشی درمقطع کارشناسی دکترا. ج) ایجاد آمادگی برای ورود به دوره بالاتر اجتهاد.
پذیرش: گزینش طلاب برای این دوره، از میان فارغ التحصیلان سطح چهار (۲) انجام می‌‌شود.
مدت: حداقل دوره، سه سال و حداکثر ساعات آموزشی آن، نه صد و شصت ساعت می‌‌باشد.
چگونگی این دوره: اساس این دوره محوریت تحقیق و پژوهش در آموزش فضلا به شرح زیراست:
الف) نظام تعلیم و تعلم در این دوره براین اساس است که استادنقش راهنما داشته و طلاب جهت فهم و تعمق در مطالب درسی به پژوهش بپردازند به طوری که استاد چارچوب و منابع و شیوه پژوهش را در اختیار آنان نهاده و در پایان، نقاط ضعف ایشان رابرطرف کند.
ب) مجموعه آموخته‌ها و تحقیقات علمی طلاب در این مقطع، به صورت ارایه رساله علمی انجام می‌‌شود و طلاب موظف اند براساس دستورالعمل مربوط در پایان این دوره، رساله تحقیقی تنظیم کنند.
ج) حداکثر یک سال فرصت مطالعاتی جهت تکمیل پایان نامه درنظرگرفته شود. سطح مورد نظر برای فراغت از تحصیل در این دوره به قرار زیر است.
۱) انتخاب دلیل و مبنا در زمینه حجیت هر یک از منابع استنباطبا تعیین دقیق قلمرو هر منبع.
۲) آگاهی تفصیلی از تمام مبانی اصولی موثر در استنباط.
۳) انتخاب مستدل شیوه صحیح استنباط و تدوین آن در رساله‌ای استدلالی.
مدرک تحصیلی: مدرک تحصیلی این دوره، مدرک اجتهاد یک می‌‌باشد.
دوره اجتهاد عمومی دوم
تعریف: دوره اجتهاد دو در نظام آموزشی حوزه، دوره فوق تخصصی است که طلاب پس از گذراندن دوره اجتهاد یک، برای ممارست عملی استنباط و صاحب نظر شدن در یکی از رشته‌های فقهی، باید آن را بگذرانند.
اهداف: الف) تربیت محققان و مولفان صاحب نظر در یکی از رشته‌های فقهی ب) پرورش اساتید سطوح عالی حوزه و مراکز علمی و آموزشی درمقاطع کارشناسی ارشد و دکترا؛ ج) ایجاد آمادگی برای ورود به دوره اجتهاد سه (۳).
پذیرش: گزینش طلاب برای این دوره، از میان فارغ التحصیلان دوره اجتهادیک، انجام میپذیرد.
مدت: حداقل مدت این دوره چهار سال می‌‌باشد و حداکثر ساعات آموزشی آن ششصد و هشتاد ساعت است.
شکل دوره:
۱) کلیه فعالیت‌های علمی و پژوهشی زیر نظر استاد راهنما انجام میپذیرد.
۲) فراغت از تحصیل در این دوره عبارت است از: الف) انتخاب مبنا در کلیه مسایل اصولی دخیل در استنباط فقهی ب) ممارست استنباط در کلیات ابواب فقه و قواعد فقهی، در تمام ابواب فقه ج) ممارست استنباط در یک رشته تخصصی فقهی و تخصص در تمام مسایل کلیدی و مهم آن رشته. د) تدوین رساله‌های علمی در کلیه زمینه‌های یاد شده.
مدرک تحصیلی: مدرک تحصیلی این دوره، مدرک اجتهاد دو می‌‌باشد.
——————————————————-
پی نوشت‌ها
۱ تاکنون مطالب زیر در شماره‌های مختلف پیام حوزه درباره نظام آموزشی منتشر شده است.
پیش شماره: امروز و فردای حوزه‌ها صص ۸۱-۹۴؛ ساختار مدیریت حوزه، صص ۹۵-۱۰۲؛
۲) سیر تاریخی تشکیل شورای عالی و مدیریت حوزه، صص ۷-۲۳؛ گزارشی از رشته تخصصی کلام، صص ۴۷-۵۳؛ نظرخواهی درباره ده مساله مهم حوزوی، صص ۶۷-۷۱.
شماره دوم: مرکز آموزش‌های تخصصی تبلیغ، صص ۳۹-۴۳؛ نظرخواهی درباره ده مساله مهم حوزوی، صص ۴۴-۴۶.
شماره سوم: برنامه چهارساله رشته تخصصی تفسیر، صص ۳۰-۴۲.
شماره چهارم: برنامه آموزشی رشته تخصصی کلام، صص ۲۴-۴۱؛ گزارشی از اجلاسیه بررسی شیوه‌های کاربردی رهنمودهای مقام معظم رهبری، صص ۴۲-۶۰؛ پاسخ خوانندگان مجله به «نظرخواهی درباره ده مساله مهم حوزوی» صص ۶۱-۶۹؛ شرایط اجتهاد از نظر وحید بهبهانی، صص ۸۰-۹۱.
شماره پنجم: طرحی تازه برای مقابله با کمبودها، صص ۲-۴.
شماره ششم: دستاوردهای سه ساله شورای عالی حوزه علمیه، صص ۴۴-۵۰؛ بررسی فعالیت‌های سه ساله مدیریت حوزه علمیه، صص ۵۰-۶۹.
شماره هشتم: بازنگری در نظام آموزشی حوزه، صص ۲-۵؛ گفت وگو باحضرات آیات و حجج اسلام سبحانی، صص ۴۹-۶۲ و اعتمادی، صص ۶۲-۷۵.
شماره نهم: بازنگری در نظام آموزشی و حفظ سنت‌ها، صص ۲-۵؛ برنامه رشته تخصصی تبلیغ، صص ۱۴-۲۴؛ بیانات دو تن از مراجع عظام درباره بازنگری در نظام آموزشی حوزه، صص ۲۴-۳۷ و علامه سیدمرتضی عسگری و محفوظی و پایانی، صص ۵۵-۸۱.
شماره دهم و یازدهم: بیانات سید محسن خرازی و محمد‌هادی معرفت درباره بازنگری در نظام آموزشی حوزه، صص ۱۴۱-۱۶۵.
شماره سیزدهم: دستاوردهای «اجلاسیه بررسی نظام آموزشی حوزه»، صص ۸-۳۵؛ مهم ترین اصول در بازنگری نظام آموزشی، صص ۳۵-۴۰؛ عمده ترین نیازهای جهان اسلام و وظایف حوزه علمیه، صص ۴۰-۴۹.
شماره چهاردهم: جایگاه گروه‌های تخصصی و بررسی مشکلات آنان، صص ۹-۳۱؛ مصلحت در فقه، صص ۷۱-۸۱. شماره هفدهم: طرح دوره آموزشی کوتاه مدت حوزه علمیه، صص ۵-۱۳.
شماره نوزدهم: حوزه و تبلیغ، صص ۲-۶؛ مهم ترین وظایف حوزه ازدیدگاه آیه الله راستی کاشانی (دبیر شورای عالی، صص ۸-۱۵؛ رسالت حوزه‌های علمیه و دعوت از اساتید صص ۱۵-۲۲.
شماره بیستم: و نسل جوان، صص ۲-۵؛ و ویژه نامه شماره ۱۲ حاوی تعداد… مقاله و تعداد… گفت وگو درباره مسایل حوزه و نظام آموزشی و معرفی و نظرخواهی از ۱۶ حوزه علمیه که در مجلات پیام حوزه از پیش شماره تا شماره ۲۱ منتشر شده است.
۲ک منظور از سطح چهار بالاترین دوره سطح است که در حال حاضر به فارغ التحصیلان مکاسب و کفایتین قابل اطلاق است.
۳ک دوره اجتهاد سه (یا دوره فقاهت) دوره فوق تخصصی اجتهاد که برای تربیت مجتهدین مطلق نظریه پرداز و نظام ساز، درنظر گرفته شده است.
