تحولات و اقتضائات «فقه حکومتی» در اندیشه شهید صدر

در مورد شهید صدر قدر متیقن از ‌اندیشه سیاسی ایشان، لزوم تشکیل حکومت در زمان غیبت در قالب سه نظریه سیاسی عرضه شده که نماینگر تحولات و اقتضائات ایشان است و در هر دوره تمایزاتی داشته است.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین ملک زاده، مدرس خارج فقه حوزه علمیه قم در اولین روز نشست «هم اندیشی فقه جکومتی» در مشهد، در ابتدای سخنان خود با بیان اینکه فقه الحکومه از فقه حکومتی و فقه السیاسه و فقه الاجتماع متمایز است، گفت: فقه الاجتماع، فقه مضاف و شاخه‌ای از فقه است و فقه حکومتی یک رویکرد در فقه است.

مقرر دیدگاه شهید صدر(ره) در فقه حکومتی، در این نشست جمع بندی کلی در مورد ادورا تفکر سیاسی شهید صدر داشت و اظهار نمود: در مورد شهید صدر قدر متیقن از ‌اندیشه سیاسی ایشان، لزوم تشکیل حکومت در زمان غیبت در قالب سه نظریه سیاسی عرضه شده که نماینگر تحولات و اقتضائات ایشان است و در هر دوره تمایزاتی داشته است. ابتدا نگاهی به این سه دوره خواهم داشت.

دوره اول

وی دوره نخست را دوره نظریه شور است عنوان کرد و گفت: شهید صدر بر اساس آیه شوری بینهم، تشکیل حکومت اسلامی را با الگوی شورایی مشروع و اسلامی می‌داند، تشکیل حزب الدعوه اسلامیه و تدوین اساسنامه آن محصول عملی همین نظریه است، ایشان شورا و انتخابات را در جامعه اسلامی مطرح نموده و اینکه مردم حق رأی دارند و فقها به دعوت مردم می‌آیند و مردم را دعوت به اسلام می‌کنند، اما نه اینکه مشخصاً قائل به ولایت مطلقه فقیه باشند و قیام و تشکیل حکومت را بر عهده او بدانند.

ملک زاده ادامه داد: شهید صدر نظریه منطقه الفراغ را هم در این دوره از حیات علمی مطرح نموده‌اند و نه دوره‌های بعدی، هر چند در دوره‌های بعدی انکار نشده اما بستر طرح آن این دوره است، شبهاتی نظیر اینکه منطقه الفراغ را از ادبیات اهل سنت گرفته‌اند نیز مطرح شده و اینکه همان منطقه العفو اهل سنت است، اما صحیح نیست.

مقرر دیدگاه افزود: شهید صدر بحث جامع نبودن شریعت را به عنوان مفهوم منطقه الفراغ مطرح می‌کنند و اینکه منطقه خالی از شریعت داریم لکن معنای صحیحی از منطق الفراغ نیست، شهید صدر حوزه مباحات را در منطقه الفراغ مطرح می‌کنند و در کتاب اقتصادنا، دوجا به آن پرداخته‌اند، در بخش پایانی کتاب نیز تحت عنوان مسئولیت الدوله و اقتصاد اسلامی، نظریه منطقه الفراغ را مطرح کرده‌اند، در اوایل جلد دوم کتاب اقتصادنا نیز مباحثی دارند.

دوره دوم

وی در تبیین دوره دوم تطور ‌اندیشه شهید صدر بیان داشت: ایشان با استفاده از نظریه تعویض در رجال حدیث، اشکال سندی روایت فأما الحوادث الواقعه را حل نموده و قائل به ولایت مطلقه فقیه می‌شوند. بحث مرجع صالحه و مرجعیت رشیده در همین دوره مطرح شده و جدایی ایشان از حزب الدعوه نیز در این دوره بوده، و کتاب الفتاوی الواضحه که رساله عملی ایشان است در این دوره تألیف شده است.

دوره سوم

استاد حوزه علمیه قم، در تبیین دوره سوم و پایانی تطور ‌اندیشه شهید صدر گفت: اندیشه سیاسی ایشان در کتاب الاسلام یقوده الحیات متبلور است، رساله خلاف الانسان و شهادت الانبیاء محصول این دوره است، در این دوره نظریه سومی مطرح می‌شود که تلفیقی از نظریه شورا و ولایت مطلقه فقیه است.

اشکال یحیی عبدالهی: تذکری راجع به شیوه جمع بندی نظریه‌های صاحب نظران عرض می‌کنم؛ یک شیوه این است که دیدگاه صاحب نظران را که در ادوار مختلف تغییر می‌کند به صورت مراحل تطور‌ اندیشه بدانیم که در هر مرحله تغییر کرده و چه بسا از مرحله قبل عدول می‌کنند. اما شیوه دوم این است که مرحله اول را اصل قرار دهیم و به عنوان محکمات نظریه او تلقی کنیم که اگر در مراحل بعدی دیدگاه ایشان با مرحله اول اختلاف داشت، آنهارا متشابهاتی بدانیم که می‌بایست در سایه محکمات تفسیر شود؛ یعنی حمل متشابه بر محکم کنیم نه اینکه از آنها عدول کرده است. از منظر روشی روی این دو روش می‌بایست دقت شود؛ در حال حاضر اختلاف در جمع بندی دیدگاه‌های شهید صدر به اختلاف درایندو روش بازمی گردد.