شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
خواستگاری و نامزدی از مقدمات مهم ازدواج می‌باشند. در فقه و حقوق برای این‌دو احکام، شرایط و اقسام متعددی ذکر شده که در برخی موارد عالمان مذاهب اسلامی و حقوقدانان با یکدیگر درباره آنها اختلافاتی دارند. در این کتاب با توجه به اهمیت و کاربردی بودن موضوع، در ابتدا مفهوم شناسی خواستگاری و نامزدی و اقسام خواستگاری ذکر شده، سپس آداب و احکام خواستگاری و نامزدی همچون موانع خواستگاری، صفات مرد و زن مناسب، جایگاه استخاره در خواستگاری، حکم نگاه در خواستگاری، حکم گفتگو و ارتباط دوران نامزدی و در نهایت انحلال نامزدی از دیدگاه فقه و حقوق تبیین می‌گردد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، خواستگاری به عنوان مقدمه ازدواج ریشه فقهی داشته و از اهمیت بسیاری برخوردار است، از این رو، کتاب «خواستگاری و نامزدی در آیینه فقه و حقوق» اثر حجت‌الاسلام محمد عربشاهی و جواد اکرامی رباط خاکستری به‌تازگی در بهار ۱۴۰۲ از سوی «نسیم رضوان» روانه بازار نشر شد.
ازدواج یک سنت فطری و نهاد اجتماعی است که از دیر باز وجود داشته و همه شرایع و قوانین آن را ترغیب کرده‌اند. در ازدواج، آثار و برکات فراوانی از ائمه معصومین علیهم‌السلام نقل شده است. در روایات، برای اهمیت تشکیل ازدواج آمده است: هیچ بنایی در اسلام، محبوبتر از ازدواج نیست. ازدواج، پیروی از سنت پیامبر خدا (ص) است با ازدواج رزق و روزی افزایش می‌یابد و رسول اکرم (ص) همواره به این سنت حسنه سفارش می‌کردند.
در زمان بسته شدن این پیوند آسمانی، درهای رحمت آسمان، گشوده می‌شود و همسرداران در شمار بهترین، امت رسول اکرم (ص) هستند. روشن است ازدواج زمانی به عنوان یک موهبت آسمانی به ثمر می‌نشیند که مقدمات آن به درستی انجام شده باشد.
یکی از مقدمات مرسوم و پر اهمیت قبل از ازدواج، فرآیند خواستگاری است که ریشه فقهی دارد و مورد توجه حقوقدانان نیز قرار گرفته است. در اصطلاح فقهی از خواستگاری به «خِطْبَه» تعبیر می‌شود و به معنای درخواست مرد از زن برای ازدواج است.
نامزدی نیز به عنوان یکی از فرایندهای پیش از نکاح مورد پذیرش عرف و حقوقدانان قرار گرفته است. در صورتى که مردی از زنی خواستگارى کند و به او وعده ازدواج دهد و زن نیز موافقت نماید، این امر در اصطلاح عرف نامزدى نامیده می‌شود و هر یک از آن دو، نامزد دیگرى خوانده می‌شود و این نامگذاری تا زمان خواندن عقد وجود دارد و سپس به آنها زن و شوهر گفته می‌شود.
در فرایند خواستگاری و نامزدی بررسی دو امر ضروری است: اول اینکه آیا اصل این امور مورد تایید شرع می‌باشد و یا خیر؟ نکته دیگر اینکه آیا آداب و رسومی که در میان جوامع اسلامی در خواستگاری و دوران نامزدی عمل می‌شود، در شریعت اسلام نیز مورد پذیرش واقع شده است و دیدگاه فقهای فریقین درباره نحوه تعامل دختر و پسر در این فرایند چه می‌باشد.
در صورتی که این امور و فروعات خواستگاری و نامزدی به طور کامل بررسی گردد، بسیاری از خرافات و اموری که در جامعه در اثر ندانستن از حکم شرعی، مسلّم و جایز دانسته شده است، روشن می‌گردد و جوانان در شرف ازدواج نیز حدود شرعی را رعایت می‌نمایند.
با توجه به اینکه خواستگاری و نامزدی دارای حالات، شرایط و موانع متعددی است که مذاهب اسلامی در آنها اختلاف دارند، و تاکنون اثری مستقل به این احکام نپرداخته است، نویسندگان در این پژوهش بدنبال آن هستند که اقوال علمای فریقین به همراه ادله آنها، درباره احکام و فروعات مربوط به خواستگاری و نامزدی را بیان کرده، و در صورت نیاز ادله آنها نقد و بررسی نمایند، تا بدین وسیله خلأ موجود برطرف گردیده و پویایی و غنای مذهب اهل بیت علیهم‌السلام نسبت به قوانین موجود بشری و فقه اهل سنت روشن گردد.
البته نگارندگان در برخی موارد، همانند برخی فروعات نامزدی که در گفتار فقها مطرح نشده است، به قوانین و دیدگاه حقوقدانان نیز می‌پردازند.
با مطالعه اثر حاضر، به ذکر برخی نکات پراهمیت می‌پردازیم:
۱. خواستگاری به عنوان مقدمه ازدواج ریشه فقهی داشته و از اهمیت بسیاری برخوردار است.
۲. نامزدی که فقط در حقوق و عرف مطرح است نیز به عنوان یکی از فرایندهای پیش از ازدواج می‌باشد.
۳. خواستگاری که در فقه از آن به «خطبه» تعبیر می‌شود، به معنای درخواست مرد از زن برای ازدواج است.
۴. در صورتی که مردی از زنی خواستگاری کند و به او وعده ازدواج دهد و زن نیز موافقت نماید، این امر در اصطلاح عرف، نامزدی نامیده می‌شود.
۵. ایمان و اخلاق نیکو به عنوان دو کارکرد مهم در فرایند خواستگاری و نامزدی، محوریت داشته و از آثار منشعب از آن می‌توان به اصالت خانوادگی، حیا و عفت، تقوا و پارسایی و امانت داری اشاره کرد.
۶. خواستگاری ممکن است با لفظی انجام شود که بصورت مستقیم یا کنایه دلالت بر آن نماید. بنابراین خواستگاری بر دو قسم است: خواستگاری به تصریح و خواستگاری به تعریض.
۷. در مذاهب اسلامی با توجه به آیات، روایات و اصول و قواعد شرعی، خواستگاری زن از مرد جایز و مشروع قلمداد شده است.
۸. خواستگاری در قرآن و روایات مشروع قلمداد شده و نامزدی هم طبق اصول و قواعد شرعی، عرف و قانون امری جایز است.
۹. از جمله آداب خواستگاری، انگیزه صحیح داشتن، دعا کردن، نگاه کردن، نظرخواهی از زن، انتخاب هم کفو، پرهیز از تعیین مهریه سنگین و شایسته گزینی است.
۱۰. استخاره در مورد اصل ازدواج که امری مستحب است معنا ندارد و لکن در صورتی که پس از تحقیق و رعایت امور شرعی، نسبت به ازدواج با فردی مشخص، تردید داشته باشیم؛ استخاره امری جایز است.
۱۱. نامزدی صرفا وعده ازدواج محسوب می‌شود و ایجاد علقه زوجیت نمی‌نماید بنابراین احکام نکاح بر خواستگاری بار نمی‌شود.
۱۲. چنانچه زن و مرد در دوران نامزدی، مرتکب وطی به شبهه شوند؛ زن مستحق مهر المثل را می‌گردد
۱۳. اگر دو نامزد با وجود علم به نامحرم بودن در دوران نامزدی، اقدام به مجامعت نمایند در صورتی که زن اجبار و اکراه به زنا شده است مستحق مهر المثل است و در صورت رضایت علاوه بر اینکه مهری به او تعلق نمی‌گیرد، حد هم بر او جاری می‌شود.
۱۴. انحلال نامزدی امری جایز می‌باشد ولکن در صورت خسارت دیدن طرف مقابل، به موجب نظریه تقصیر یا مسؤلیت شخصی، هر کس مسؤول خساراتی است که در نتیجه تقصیر او به دیگری وارد آمده است.
۱۵. اگر زن و مرد پس از خواستگاری به دلیل موجهی از اجرای عقد انصراف دهند، آنچه مخطوبه از خاطب به عنوان مهر گرفته باید برگرداند.
۱۶. در فرض انصراف از عقد، نسبت به هدایا، از نظر حنفیه و شافعیه، واهب می‌تواند آن را پس بگیرد مگر این که هدیه از بین رفته باشد یا تغییر پیدا کرده باشد. از منظر مالکیه، اگر انصراف از سوی هدیه دهنده باشد، چیزی پس گرفته نمی‌شود هر چد عین آن باقی باشد اما اگر از سوی غیر هدیه دهنده باشد پس گرفتن عین یا قیمت آن برای هدیه دهنده جایز است. حنابله بین انصراف از سوی خاطب و مخطوبه فرق نهادند که خاطب چیزی را پس نگیرد هرچند عین آن موجود باشد ولی مخطوبه پس بگیرد هر چند از بین رفته باشد. از دیدگاه نگارنده همانگونه که فقهای امامیه می‌فرمایند واهب می‌تواند در غیر مورد ذوی الارحام، مال موهوب را پس بگیرد مگر این که هبه معوضه یا به قصد قربت باشد یا اینکه رجوع پس از بین رفتن مال یا تصرف ناقل در آن یا تغییر اساسی در آن و یا وفات یکی از واهب یا متهب باشد.
۱۷. پس از انحلال نامزدی هر یک از نامزدها حق دارد دیگری را ملزم کند تا عکس‌ها، نامه‌ها و فیلم‌های اختصاصی یا اشتراکی او را حذف نماید.
۱۸. به اتفاق همه مذاهب اسلامی، زنی صلاحیت برای خواستگاری دارد که خالی از موانع ابدی و موقت ازدواج باشد.
۱۹. یکی از شرایط خواستگاری این است که از زنی خواستگاری شود که مورد خواستگاری فرد دیگری که به او پاسخ مثبت داده نباشد.
۲۰. مذاهب اسلامی متفق القول بر این باورند که زوجین باید رضایت به عقد داشته باشند و در صورت اجبار واکراه زوجین یا یکی از آنها، جز حنفیه، سه مذهب از مذاهب اربعه، قائل به بطلان عقد ازدواج هستند.
۲۱. از شروط خواستگاری که منجر به صحت عقد نکاح می‌گردد، معین بودن زوجین است.
۲۲. کفائت یکی دیگر از شرایط جواز خواستگاری است.
۲۳. اسلام، ایمان، تمکن مرد نسبت به پرداخت نفقه و همسانی در نسب، معیارهایی است که فقهای شیعه، همه یا برخی ازآنها را برای هم کفو بودن شرط می‌دانند.
۲۴. مذاهب اهل سنت هر کدام معیارهایی را برای ازدواج با هم کفو بیان نموده‌اند.
۲۵. در فقه مذاهب اسلامی، نه امر از موانع خواستگاری شمرده می‌شوند که برخی دائمی و برخی موقت‌اند.
۲۶. هدف از جواز نگاه، رفع جهالت برای جلوگیری از ضرر و غرر است و قدرمتیقن از ادله جواز نگاه، جواز دیدن وجه و کفین و محاسن زن می‌باشد.
۲۷. فقهای فریقین برای جواز نگاه شرایطی را مطرح کرده‌اند. از جمله شرایط نگاه؛ نداشتن ریبه و قصد تلذذ، قصد ازدواج با زنی خاص، احتمال افزایش بصیرت به زن با نگاه، خالی بودن زن از موانع نکاح و امکان اجابت درخواست مرد از سوی زن است.
۲۸. یکی از خیارهایی که برخی از فقهای امامیه آن را در نکاح جاری دانسته‌اند خیار تدلیس است ولکن مذاهب اربعه بابی تحت عنوان تدلیس، ندارند بلکه مبحثی تحت عنوان غرور دارند.
یادآوری می‌شود، چاپ اول کتاب «خواستگاری و نامزدی در آیینه فقه و حقوق» به قلم حجت‌الاسلام محمد عربشاهی و جواد اکرامی رباط خاکستری، در بهار ۱۴۰۲، به قیمت ۱۸۰ هزار تومان، توسط انتشارات «نسیم رضوان» منتشر شده است. علاقه‌مندان برای خرید اثر می‌توانند به آدرس nasim-rezvan.ir مراجعه نمایند.
