شبهات وارده به خمس از کجا نشئت می‌گیرد

کارشناس مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی با اشاره به آیه ۴۱ سوره مبارکه انفال، گفت: موضوع مهمی که باید در این آیه مورد بررسی قرار گیرد و در حقیقت تمام بحث بر آن متمرکز است این است که آیا کلمه «غنیمت» که در این آیه آمده فقط شامل غنایم جنگی می‌شود یا هرگونه درآمدی را در برمی‌گیرد.

به گزارش شبکه اجتهاد، خمس یکی از واجبات شرعی است که نقشی مؤثر در رفع نیازهای مالی جامعه و حکومت اسلامی دارد. این خمس بر اساس اعتقاد فقهای شیعه به دو بخش عمده تقسیم می‏‎شود که یک بخش آن سهم سادات فقیر، یتیم و در راه مانده و دیگری سهم امام زمان است. هرچند در مورد خمس، تفاوت‌هایی بین علمای شیعه و سنی وجود دارد اما متأسفانه برخی افراد مغرض، شبهاتی را به این اعتقاد و عمل دینی وارد کرده‌اند و از جمله معتقدند چرا باید خمس را در اختیار علما قرار داد یا اینکه امامان معصوم، پیروان خود را از پرداخت خمس محروم منع کرده‎اند و مواردی از این قبیل، از شبهاتی است که در این‌باره مطرح شده است. همچنین شبهاتی درباره خمس بر درآمد مطرح شده که همه این موارد نیازمند تحقیقات علمی دقیق و پاسخگویی قاطع و علمی است.

حجت‌الاسلام اکبر بیگی، مدرس احکام و مسائل شرعی در حوزه علمیه قم و از کارشناسان مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی، به بیان نکاتی درباره مفهوم خمس، آثار و شبهات وارد شده بر آن و پاسخ‌های دین مبین اسلام به این شبهات پرداخت و به ایکنا گفت: خمس یکی از واجبات و فروعات دین مبین اسلام است که در این زمینه خداوند متعال در آیه ۴۱ سوره مبارکه انفال می‌فرماید: «وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ؛ و بدانید که هر چیزى را به غنیمت گرفتید یک پنجم آن براى خدا و پیامبر و براى خویشاوندان او و یتیمان و بینوایان و در راه‏ماندگان است اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایى [حق از باطل] روزى که آن دو گروه با هم روبرو شدند نازل کردیم ایمان آورده‏ اید و خدا بر هر چیزى تواناست». موضوع مهمی که باید در این آیه مورد بررسی قرار گیرد و در حقیقت تمام بحث بر آن متمرکز است این است که آیا کلمه «غنیمت» که در این آیه آمده فقط شامل غنایم جنگی می‌شود یا هرگونه درآمدی را در برمی‌گیرد.

وی ادامه داد: شبهه‎ای که برخی مردم نسبت به این آیه دارند این است که این آیه دلالت بر خمس غنایم جنگی دارد و شامل منفعت کسب که فقهای شیعه به آن اعتقاد دارند، نمی‎شود و دلیلی هم که برای این شبهه مطرح می‌کنند این است که شأن نزول این آیه در جنگ بدر است که وقتی مسلمانان بر مشرکان پیروز شدند، خداوند متعال فرمودند یک پنجم آنچه از مشرکان غنیمت گرفته‎اید را به عنوان خمس بپردازید.

بیگی افزود: باید گفت اگر این آیه، تنها خمس غنایم جنگی را بیان می‌کند، در این صورت برای خمس در سایر موضوعات همانند منفعت کسب باید از سنت که قول، رفتار و گفتار پیامبر و ائمه معصومین(ع) است استفاده کرد و هیچ مانعی ندارد که قرآن، به قسمتی از حکم به تناسب اشاره کند و قسمت‎های دیگر در سنت بیان شود که مشابه آن در قرآن وجود دارد.

کارشناس مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی اظهار کرد: به عنوان نمونه وقتی به قرآن کریم مراجعه می‌شود، نمازهای پنج‌گانه روزانه صراحتا در قرآن مطرح شده و همچنین نماز طواف که یکی از نمازهای واجب است در قرآن مورد اشاره قرار گرفته است اما از نمازهای دیگر که مورد اتفاق تمام مسلمانان اعم از شیعه و سنی است ذکری به میان نیامده است در حالی‌که هیچ کس را نمی‎یابیم که بگوید چون نماز آیات یا نماز قضا در قرآن ذکر نشده نباید به آن عمل کرد.

مدرس احکام و مسائل شرعی در حوزه علمیه قم افزود: بنابراین بر فرض که قبول کنیم آیه شریفه سوره انفال فقط دلالت بر خمس غنائم دارد، هیچ اشکالی ندارد که خداوند متعال، بیان و تبیین این خمس سایر موارد همانند منفعت کسب را بر عهده سنت پیامبر(ص) و سایر معصومین(ع) قرار داده باشد؛ بنابراین چنین شبهه‌ای که بگوئیم خمس فقط شامل غنایم می‌شود معنایی ندارد.

کارشناس مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی یادآور شد: دلیل دومی که برای این شبهه مطرح کرده‌اند، بحث شأن نزول است و گفته‌اند که چون این آیه در جنگ بدر نازل شده بنابراین مخصوص غنایم جنگی است اما در جواب باید گفت که آیات قرآن کریم که در بسیاری از موارد آنها شأن نزول دارد، منحصر به همان مورد شأن نزول نیست بلکه آیات قرآن بر سبیل قضایای حقیقه و واقعیه نازل شده‌اند، نه بر سبیل همان قضیه و اتفاق خارجی که بیان شده است که نمونه‌های این موارد بی‎نظیر است.

وی ادامه داد: در موارد زیادی، آیه شریفه‌ای که شأن نزول هم دارد، از طرف خداوند متعال نازل شده اما قطعا منحصر به همان مورد شأن نزول نیست و تا روز قیامت هر مصداقی را که برای آن آیه پیش آید، آن آیه شامل می‌شود؛ اما نکته دوم این است که آیا واقعا آیه منحصر به غنایم جنگی است یا هرگونه درآمدی را شامل می‌شود. ما باید به اهل فن و کتب لغت برای فهم معنای «غَنِمْتُمْ» مراجعه کنید.

بیگی افزود: آنچه از کتب لغت استفاده می‌شود این است که در ریشه معنای لغوی این کلمه عنوان جمع به آنچه از دشمن به دست می‎آید، اشاره ندارد بلکه «غَنِمْتُمْ» هر درآمدی را شامل می‎شود که به عنوان نمونه به یکی از کتب مشهور لغت که مورد استناد همه دانشمندان و ادبای عرب است اشاره می‎کنیم. در کتاب «مفردات راغب» وقتی به واژه غنیمت می‌رسد، بیان می‎کند که غنیمت از ریشه غنم به معنای گوسفند گرفته شده است و سپس در ادامه می‎گوید در هر چیزی که انسان از دشمن یا غیر دشمن به دست آورد به کار رفته است، به آن غنیمت می‌گویند.

مدرس احکام و مسائل شرعی در حوزه علمیه قم افزود: حتی کسانی‌که یکی از معانی غنیمت را غنائم جنگی ذکر کرده‌اند انکار نمی‎کنند که معنای اصلی آن فقط همان غنایم جنگی نباشد و انکار نمی‌کنند که معنای اصلی آن معنای وسیعی است که به هرگونه چیزی که انسان بدون مشقت به آن دسترسی پیدا کند گفته می‎شود. در استعمالات معمولی و متعارف مردم هم غنیمت در برابر غرامت ذکر می‎شود و همانطور که معنای غرامت معنای وسیعی دارد و هرگونه غرامت را شامل می‎شود، غنیمت نیز معنای وسیعی دارد و به هر گونه درآمد قابل ملاحظه را شامل‌ می‎شود؛ خواه از طریق جنگ یا غیر جنگ باشد.

کارشناس مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی یادآور شد: اساسا در مواردی هم کلمه غنیمت استعمال شده اما غیر از حتی امور مالی را شامل می‎شود؛ به عنوان نمونه وقتی به نهج‌البلاغه مراجعه می‎شود، امیرالمؤمنین(ع) در خطبه ۷۶ می‌فرماید: فرصت‌ها را غنیمت شمار؛ بنابراین اینکه «غَنِمْتُمْ» را منحصر در غنایم جنگی بدانیم، با معنای این کلمه همخوانی و سازگاری ندارد.

وی ادامه داد: نسبت به بحث خمس در روایات به یک روایت بسنده می‎کنم که از امام رضا(ع) است که آن حضرت فرمودند: «به راستی که خمس، کمک ما اهل بیت است بر دین ما، فرزندان ما، دوستان ما و وسیله بذل و بخشش ماست و حفظ آبروی ما از کسی‌که از او بیم و ترس داریم». ایشان در ادامه فرمودند: «آن را از ما دریغ ندارید و خود را از دعای ما محروم نسازید تا آنجا که می‎توانید».

بیگی افزود: آثاری هم که برای پرداخت خمس است را امام رضا(ع) در همین روایت فرموده‌اند. پرداخت خمس کلید گشایش روزی شماست. برخی از افراد مراجعه می‎کنند و می‌گویند زندگی ما دچار گره و مشکلات شده و به هر دربی می‎زنیم، آن در به روی ما بسته شده است. امام رضا(ع) در این روایت نورانی، باز شدن درب مشکلات را پرداخت خمس معرفی می‌فرماید و یکی دیگر از آثار پرداخت خمس را مایه پاک شدن گناهان انسان می‎داند.

مدرس احکام و مسائل شرعی در حوزه علمیه قم افزود: ایشان در ادامه فرموده است: مسلمان کسی است که برای خدا، به آنچه او را عهده‌دار کرده است وفا کند و بر عهد خود باشد، مسلمان کسی نیست که به زبان، اسلام را پذیراست و به دل مخالف است. جالب این است که معنای این حدیث شریفه با معنای آیه شریفه ۴۱ در سوره انفال، هم از جهت مصرف و هم از جهت اینکه چه کسانی این خمس را می‎پردازند، هماهنگ است.

کارشناس مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی یادآور شد: در مورد مصرف در آیه شریفه گفته شده است که این خمس برای خدا، پیامبر و برای ذوی‌القربی می‌باشد؛ چنانچه امام رضا(ع) در این حدیث نورانی فرمودند خمس، کمک ما بر دین ما و بر فرزندان ما و بر شیعیان ماست و معلوم است که ذوی‎القربی، کسی که غیر از اهل بیت پیامبر نیست. نکته دیگر این است که در آیه شریفه، یک نکته بسیار ظریفی وجود دارد که شرط پرداخت خمس را خداوند متعال، ایمان به خدا و به ایمان به پیامبر اکرم(ص) می‎داند؛ یعنی چه بسا معلوم می‎شود کسانی هستند که در جنگ شرکت کنند اما حاضر به پرداخت خمس نباشد و همین نکته هم در بیان نورانی امام رضا(ع) آمده است که فرمود: اینکه انسان تظاهر به اسلام کند ولی در عمل مخالفت کند، معلوم می‎شود که این شخص مسلمان واقعی نیست.

آیا خمس هدیه را باید پرداخت کرد

وی در ادامه به بیان چند مسئله مبتلا به پیرامون خمس پرداخت و گفت: سؤال اول برای برخی این است که آیا هبه و مالی که دیگران به انسان می‎بخشند، مشمول خمس است یا نه؟ پاسخ این است که این مسئله از منظر مراجع محترم تقلید تفاوت فتوا دارد و مطابق با نظر حضرت امام (ره) و مقام معظم رهبری اگر چیزی را به انسان ببخشند، مشمول خمس نیست اما مطابق نظر مراجع معظم تقلید دیگر، هدیه، خمس دارد.

بیگی افزود: سؤال دوم این است که آیا مالی که از دیگری به انسان به ارث می‎رسد، خمس دارد یا خیر؟ در پاسخ باید بگوئیم این موضوع دارای دو صورت است. اگر انسان می‎داند که آن کسی‎که از دنیا رفته است، اهل خمس بوده و خمس اموال خود را پرداخت می‌کرده، در این صورت بر ورثه او پرداخت خمس نسبت به مالی که به آنها به ارث رسیده است واجب نیست.

مدرس احکام و مسائل شرعی در حوزه علمیه قم افزود: همچنین اگر ورثه شک دارند که آیا به اموال این شخص خمس واجب شده یا خیر، باز در این صورت ورثه تکلیفی نسبت به خمس اموال ندارد و پرداخت خمس بر آنها واجب نیست اما اگر ورثه یقین دارند که مثلا پدرشان اهل پرداخت خمس نبوده است و همچنین یقین دارند که به این مالی که به آنها به ارث رسیده و یا همچنین به اموال دیگر خمس پرداخت نکرده است، در این صورت مالی که به ورثه می‎رسد باید قبل از اینکه نسبت به تقسیم آن اقدام کنند باید خمس آن را پرداخت کنند.

کارشناس مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی یادآور شد: مسئله دیگر این است که بعضا سؤال می‎کنند که آیا ما می‏‎توانیم خمس را خودمان پرداخت کنیم یا خیر؟ در پاسخ باید عرض شود که مصرف خمس بر دو قسم است که نصف آن سهم امام زمان و نصف آن سهم سادات فقیر است. مطابق با نظر همه مراجع محترم تقلید، مصرف سهم امام باید با اجازه مرجع تقلید و یا با اجازه وکلای آن مرجع تقلید باشد؛ بنابراین اگر بر من خمسی واجب شده، بدون اجازه مرجع تقلید حق تصرف در آن و اینکه آن را بخواهم در راه خیری مصرف کنم، را ندارم.

بیگی در مورد احکام پرداخت خمس به سادات فقیر اظهار کرد: بخش دیگری هم که به عنوان سهم سادات فقیر است و در آن مورد هم نظر اکثر مراجع محترم تقلید از جمله مقام معظم رهبری بر این است که آن سهم سادات هم احتیاطا باید با اجازه مرجع تقلید باشد و بدون اجازه نمی‎توان به سادات فقیر پرداخت کرد؛ هرچند برخی مراجع همانند آیت‎الله العظمی سیستانی و آیت‎الله العظمی صافی‌گلپایگانی می‎فرمایند نسبت به سهم سادات، نیازی به اجازه ما نیست و خود انسان می‎تواند سهم سادات را به سادات فقیری که خمس را در معصیت مصرف نکنند، فقیر باشند و اهل معصیت آشکارا نباشند را خود به آن شخص پرداخت کند.