شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
نشست علمی «فرصت‌های پژوهشی، روش و دیدگاه‌های علمی آیت‌الله سیستانی؛ از مبانی تا کاربست‌ها» در دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد، فرصتی ارزشمند برای بازخوانی یکی از غنی‌ترین گنجینه‌های اصولی معاصر فراهم آورد. گنجینه‌ای سرشار از نوآوری‌هایی کم‌نظیر در حوزه‌هایی همچون حکومت، مدلول‌های التزامی و اختلاف حدیث. اساتید حاضر در این نشست، ضمن معرفی و تحلیل کتاب «المنهج فی علم الاصول»، بر این نکته تأکید کردند که روش اصولی آیت‌الله سیستانی، نه تنها ادامه‌دهنده سیر پویای سنت اصولی در حوزه‌های مشهد، قم و نجف است، بلکه می‌تواند نقطه عزیمتی برای گشودن افق‌های نوین در عرصه پژوهش‌های علمی معاصر باشد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، نشست علمی «فرصت‌های پژوهشی، روش و دیدگاه‌های علمی آیت‌الله سیستانی؛ از مبانی تا کاربست‌ها» به همت دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد. در این نشست که با معرفی مجموعه تقریرات اصول فقه این مرجع عالی‌قدر همراه بود، استاد شیخ محمد مروارید، مدرس دروس خارج و عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان، در سخنانی به تبیین خاطرات و مشاهدات خود از تلاش‌های علمی برادر بزرگوارشان آیت‌الله حاج شیخ مهدی مروارید در نجف اشرف پرداخت.
تلاش‌های علمی آیت‌الله مهدی مروارید در نجف
استاد محمد مروارید در سخنان خود با اشاره به ارتباط علمی و هم‌حجره بودن با برادرانشان در نجف، گفت: در دوران اقامت یک‌ساله‌ام در نجف، همراه ایشان بودم و از درس کفایه ایشان بهره می‌بردم. آن روزها شاهد بودم که ایشان پس از حضور در درس حضرت آیت‌الله سیستانی، ساعت‌ها مشغول نوشتن و بررسی دقیق نکات درسی و مبانی آیت‌الله سیستانی بود.
وی ادامه داد: در آن زمان که پنجاه سال از آن گذشته، محیط طلبگی نجف پر از نشاط علمی بود، اما کمتر طلبه‌ای را می‌دیدم که با آن جدیت در تحقیق و مطالعه وقت صرف کند. در مدرسه آیت‌الله بروجردی، دو نفر را می‌شناختم که عملاً تمام وجود خود را وقف پژوهش کرده بودند؛ یکی حاج مهدی آقا و دیگری آقای سید علیرضا حائری، داماد آیت‌الله مشکینی(ره). این دو نفر افزون بر وجه معنوی و تهجّد، در تحقیق و دقت علمی زبان‌زد بودند.
اهمیت تقریرات اصول و نقش آیت‌الله مروارید در تدوین آن‌ها
این استاد عالی حوزه علمیه مشهد با اشاره به آثار علمی برجای‌مانده از آن دوره، گفت: اگر تلاش‌های حاج مهدی آقا در آن سال‌ها نبود، مجموعه آثار ارزشمندی که اکنون در قالب تقریرات درس اصول منتشر شده و ان‌شاءالله تکمیل می‌گردد، هرگز شکل نمی‌گرفت. این نوشته‌ها با قلم خود ایشان، به عربی فصیح و روان و با سبکی خوانا و علمی تدوین شده‌اند.
عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان ارزش و جایگاه این آثار را بلندمدت دانست و تصریح کرد: اهمیت تحقیقات آیت‌الله سیستانی شاید امروز به‌طور کامل آشکار نباشد، اما در سال‌های آینده قدر این آثار بیشتر شناخته خواهد شد. در دورانی که امکانات علمی بسیار محدود بود، ایشان با اتکا بر دقت و حافظه قوی خود، به بررسی یکایک روایات و اخبار می‌پرداختند و در این زمینه مهارت ویژه‌ای داشت.
نظم علمی و روش پژوهش آیت‌الله سیستانی
استاد مروارید در پایان با اشاره به ویژگی ممتاز آیت‌الله سیستانی در نظم علمی گفت: ایشان افزون بر عمق تحقیق، در تنظیم و ترتیب مطالب اصولی نمونه‌اند. کتاب‌های زیادی را در اصول مطالعه کرده‌ام، اما از حیث نظم، انسجام و دقت علمی، آیت‌الله سیستانی در جایگاه نخست قرار دارند.
این استاد حوزه علمیه مشهد اضافه کرد: روش پژوهش آیت‌الله سیستانی در تلفیق ساختار منطقی با تحلیل فقهی، تحقیقی است که تاکنون نظیری برای آن دیده نشده است. به عنوان نمونه می‌توان به مباحث عمیق و دشوار تزاحم و تعارض در جلد اول کتاب المنهج فی علم الاصول مراجعه کرد و غنای علمی در کنار ساختار منظم بحث مشاهده نمود.
ظرفیت‌های پژوهشی تقریرات اصول آیت‌الله سیستانی
در ادامه نشست حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی نوروزی، استاد دروس سطح عالی حوزه علمیه خراسان، به تبیین ظرفیت‌های پژوهشی موجود در دو جلد تقریرات منتشرشده از مباحث اصولی حضرت آیت‌الله سیستانی پرداخت و در سخنانی تفصیلی، افق‌های تحقیقاتی تازه‌ای را برای پژوهشگران حوزه و دانشگاه ترسیم کرد.
وی در آغاز سخنان خود با تأکید بر جنبه کاربردی تقریرات اصول آیت‌الله سیستانی گفت: مرور دقیق این دو جلد منتشرشده، نشان می‌دهد که می‌توان ده‌ها عنوان پژوهشی برای رساله‌های حوزوی و دانشگاهی استخراج کرد؛ زیرا این آثار نه‌تنها در حوزه فقه بلکه در تمامی علوم اسلامی که مبتنی بر کتاب و سنت هستند، قابلیت کاربرد دارند.
نوروزی با بیان مقدمه‌ای درباره ماهیت پژوهشی علم اصول افزود: دانش اصول فقه یک‌دست نیست و بخشی از مسائل آن صرفاً در علم فقه کاربرد دارد؛ اما برخی مباحث اصولی در همه شاخه‌های علوم اسلامی، از تفسیر و کلام تا اخلاق، اقتصاد و روان‌شناسی اسلامی، قابل استفاده‌اند. به ویژه مبحث تعارض ادله و تعادل و تراجیح از جمله فنونی است که به پژوهشگر قدرت جمع میان دو روایت در هر زمینه‌ای ـ فقهی، تفسیری، اخلاقی یا اعتقادی می‌دهد.
وی با اشاره به جایگاه برجسته آیت‌الله سیستانی در میان اصولیان معاصر خاطرنشان کرد: از دوران شیخ انصاری و آخوند خراسانی تا محقق نائینی و آیت‌الله خویی، مباحث بسیاری در زمینه تعادل و تراجیح نگاشته شده، اما در مقایسه میان این آثار و تقریرات آیت‌الله سیستانی، خطوط نو و افق‌های تازه‌ای دیده می‌شود که کمتر در آثار دیگر به چشم می‌خورد.
برخی نوآوری‌های اصولی آیت‌الله سیستانی: حکومت، مدلول‌های التزامی و اختلاف حدیث
نوروزی در بخش نخست سخنانش به یکی از نقاط قوت این تقریرات اشاره کرد و گفت: در مباحث حکومت و نظارت دلیل حاکم بر دلیل محکوم، آیت‌الله سیستانی تحلیلی جدید ارائه کرده و به‌جای تقسیم چهارگانه معروف میان اصولیان، شش قسم حکومت را تصویر و تببین نموده‌اند. این گونه ورود دقیق به بحث که هم در تقریرات تعادل و تراجیح و هم در تقریرات لا ضرر ایشان وجود دارد، خود به‌تنهایی می‌تواند موضوع یک پژوهش مستقل باشد؛ یعنی بررسی اقسام حکومت و کیفیت نظارت در نگاه آیت‌الله سیستانی و مقایسه آن با آرای سایر اصولیون.
در ادامه، وی به دومین محور پژوهشی اشاره کرد و توضیح داد: یکی از مباحث نوآورانه ایشان درباره مدلول‌های التزامی کلام و نسبت آن‌ها با ظهورات است. آیت‌الله سیستانی با تکیه بر نظریه محقق نائینی، میان مدلول التزامی “بیّن به معنای الأخص” و لوازم کلام تفکیک می‌کنند و با طرح مفهوم “میثاق عقلائی” بیان می‌دارند که متکلم، حتی نسبت به لوازم غیر بیّن کلام خود نیز اخذ می‌شود. این دیدگاه، می‌تواند آثار مهمی در تحلیل فقهی و حدیثی داشته باشد؛ مثلاً در بررسی دشوار جمله «من وَحَّدَ اللهَ قبل عنکم…» از زیارت جامعه کبیره، اگر عکس نقیض آن را بپذیریم، نتایج کلامی کاملاً جدیدی مطرح خواهد شد. چنین بحثی در سطح رساله دکتری حوزه یا دانشگاه قابل پیگیری است.
استاد نوروزی در بخش دیگری، به نوآوری سوم اشاره کرد: آیت‌الله سیستانی در بحث منشأ اختلاف حدیث، دیدگاه تازه‌ای عرضه کرده‌اند. ایشان معتقدند که در بسیاری از موارد، اگر فقیه به منشأ اختلاف احادیث توجه کند، اصل تعارض میان روایات منتفی می‌شود و نیازی به اعمال قواعد ترجیح نیست. در این زمینه، آیت‌الله سیستانی با استناد به میراث علمی سه مدرسه بزرگ یعنی نجف، قم و خراسان، تحلیلی جامع از عوامل اختلاف احادیث، از جمله کتمان حکم واقعی توسط اهل بیت علیهم‌السلام، ارائه کرده‌اند.
وی افزود: این بحث با تحلیل دقیق مفاهیم توریه و معاریض ادامه می‌یابد و ایشان روایات مربوط به این موضوع را به دو طایفه تقسیم کرده‌اند؛ روایاتی با تصریح به وقوع توریه و روایاتی که توریه در آن با قرائن قابل کشف است. سپس روش‌های کشف توریه و معاریض در کلام معصومان را مرحله‌به‌مرحله توضیح می‌دهند و به این نتیجه می‌رسند که شناخت وجود توریه در یکی از دو روایت متعارض، می‌تواند تعارض را به‌طور کامل برطرف کند.
برتری تقریر جدید و پیشنهاد به استادان حوزه و دانشگاه
نوروزی بیان داشت: در آغاز، محور مباحثه ما تقریرات مرحوم هاشمی گلپایگانی بود که در آن از نکات اصولی و رجالی ایشان استفاده می‌کردیم، اما از زمان انتشار این تقریر جدید، با مقایسه آن با تقریر پیشین، روشن شد که حجم کار علمی و دقت در تنظیم مطالب در تقریر جدید، بسیار بیشتر و عمیق‌تر است. لذا از امسال به بعد، همین تقریر را محور مطالعات تطبیقی و مباحثه‌های پژوهشی خود قرار داده‌ایم.
این مدرس خارج فقه حوزه علمیه خراسان در پایان سخنانش ضمن قدردانی از زحمات استاد حاج شیخ مهدی مروارید و تیم تحقیقاتی موسسه به سوی اجتهاد گفت: این آثار که به همت گروه علمی تحت اشراف استاد مروارید منتشر شده، راه تازه‌ای را در پژوهش‌های اصولی گشوده است. پیشنهاد من به اساتید دانشگاه و حوزه در مقاطع عالی این است که در تدریس مباحث تعادل و تراجیح، به این تقریرات جدید مراجعه کنند؛ زیرا افق‌های ناب و بکری را پیش روی پژوهشگران قرار می‌دهد.
جامعیت علمی آیت‌الله سیستانی و تلفیق سه مکتب اصولی
در سومین سخنرانی علمی نشست، حجت‌الاسلام سیدمسعود مرتضوی، محقق اثر و مدرس سطح عالی حوزه علمیه خراسان، در سخنانی به تبیین جایگاه علمی و ظرفیت‌های پژوهشی مباحث اصولی آیت‌الله سیستانی پرداخت.
در نخستین محور، مرتضوی به تبیین جامعیت علمی آیت‌الله سیستانی پرداخت و تأکید کرد: ایشان توانسته‌اند میان سه مکتب بزرگ فکری شیعه، یعنی مکتب قم (آیت‌الله بروجردی)، مکتب مشهد (مرحوم میرزا مهدی اصفهانی)، و مکتب نجف (آیت‌الله‌العظمی خویی و شیخ حسین حلی) جمع کنند. این تلفیق تنها در سطح نظری نیست بلکه در سرتاسر کتاب المنهج فی علم الأصول به صورت کاربست‌محور مشاهده می‌شود؛ کاری دشوار که نشان‌دهنده عمق و تسلط ایشان بر مبانی متنوع اصولی است.
تاریخچه نشر نخستین تقریرات
در محور دوم، وی به تاریخچه نخستین تقریرات درس اصول آیت‌الله سیستانی اشاره کرد و گفت: اولین تقریر منتشرشده از ایشان، کتاب الرافد فی علم الأصول که از سال ۱۴۱۴ قمری به اولین منبع آثار آیت‌الله سیستانی معرفی گردید و به دلیل موانع مختلف امکان انتشار تقریرات شاگرد برجسته آیت =الله سیستانی ، استاد مروارید تا سال ۱۴۴۷ فراهم نگردید و اخیرا این توفیق برای معرفی اثر امکان پذیر گردیده است.
پیشینه‌های پژوهشی موجود درباره آیت‌الله سیستانی
وی افزود: در فضای علمی کشور بالغ بر ۷۰ پایان‌نامه در موضوعات مرتبط با اندیشه فقهی و اصولی، سیاسی و اجتماعی آیت‌الله سیستانی دفاع شده است. در همین دانشگاه فردوسی مشهد نیز سه رساله دکتری با محوریت اندیشه‌های ایشان ارائه شده که شامل پژوهش در روایات تفسیری و افتائی، تحلیل تاریخ تدوین حدیث در نگاه علمای فریقین، و بررسی روش‌شناسی مبانی و نوآوری‌های فکری آیت‌الله سیستانی است.
ساختار کتاب المنهج و محورهای پژوهشی پیشنهادی
در محور سوم، حجت‌الاسلام مرتضوی به معرفی محتوای کتاب «المنهج فی علم الأصول» پرداخت و تصریح نمود: برای شناخت دقیق سیر تدوین این اثر، مطالعه دو بخش مقدمه‌ی کتاب ـ یکی به قلم مقرر، آیت‌الله حاج مهدی مروارید، و دیگری به قلم مؤسسه اجتهاد ـ ضروری است. این کتاب شامل دوره دوم تدریس حضرت آیت‌الله سیستانی در باب تعارض الأدله و اختلاف الحدیث است؛ جامع‌ترین و منسجم‌ترین دوره تدریس ایشان در علم اصول.
سپس در محور چهارم، ایشان چند ایده پژوهشی کلیدی را مطرح کرد:
۱. بررسی تأثیرپذیری آیت‌الله سیستانی از سه شخصیت اصولی برجسته: آیت‌الله بروجردی، مرحوم میرزا مهدی اصفهانی و آیت‌الله خویی، و تحلیل تطبیقی آن در کتاب المنهج.
۲. پژوهش درباره دیدگاه‌های ایشان در فقه مقارن، به‌ویژه مواضع ایشان در بحث تقیه و مرجّحات موافقت با عامّه که با نوآوری‌هایی در تعریف مرجّحات جهتی و تحلیل فضای صدور حدیث همراه است.
۳. بررسی سیر تطور مباحث اصولی و فقهی از قدما تا معاصرین بر اساس روش علمی ایشان، همانند روشی که در بررسی تاریخی مباحث تقیه به‌کار گرفته شده است.
۴. پژوهش در نسخه‌شناسی و اختلاف مصادر حدیثی، با تمرکز بر دقت‌های علمی آیت‌الله سیستانی و تأثیر این تفاوت‌ها بر حل اختلافات روایی.
المنهج فی علم الأصول، نقطه آغاز پژوهش‌های عمیق در فقه و اصول
حجت‌الاسلام مرتضوی در جمع‌بندی نهایی خود تأکید کرد: کتاب المنهج فی علم الأصول و دیدگاه‌های آیت‌الله سیستانی، نقطه شروعی ممتاز برای پژوهش‌های عمیق در حوزه فقه و اصول است. این آثار صرفاً برای پر کردن چارچوب پایان‌نامه‌ها نیستند؛ بلکه پایه‌ای برای تحقیقات اصیل و در تراز فقاهت غنی شیعه محسوب می‌شوند.
وی در پایان خاطرنشان کرد که مؤسسه اجتهاد، کلیه پیشینه‌های پژوهشی شامل مقالات و پایان‌نامه‌ها را گردآوری کرده و آن‌ها را در اختیار محققان قرار خواهد داد تا مسیر پژوهش‌های بنیادین و تولید آثار علمی در این حوزه هموار گردد.
لازم به ذکر است این نشست علمی با حضور جمعی از اعضای هیئت علمی دانشگاه فردوسی، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی قبولی ریاست دانشکده الهیات و دیگر فضلای حوزوی و دانشگاهی بیستم آبان ماه در مشهد مقدس برگزار گردید.
