شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
آیین بزرگداشت فقیه الاقتصاد حجت‌الاسلام والمسلین سید عباس موسویان به مناسبت نخستین سالگرد ارتحال از سوی پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی با رونمایی از مجموعه مقالات همایش در قم برگزار شد.
به گزارش شبکه اجتهاد، در این آیین استاد سیدهاشم حسینی بوشهری، رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، استاد علی‌اکبر رشاد، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حجت‌الاسلام حسن نظری شاهرودی، رئیس سابق پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و حجت‌الاسلام احمدعلی یوسفی دانشیار گروه اقتصاد اسلامی پژوهشکده نظام‌های اسلامی سخنرانی کردند که گزارشی از آن را می‌خوانید؛
موسویان می‌خواست براساس فقه جواهری و فتاوای مشهور، در بانکداری به وضع مطلوب برسیم
استاد حسینی بوشهری: این آئین نکوداشت به‌عنوان نخستین سالگرد ارتحال عالمی اندیشمند، پژوهشگری خستگی‌ناپذیر به‌خصوص در عرصه اقتصاد و بانکداری، انسانی بی‌ادعا و متواضع و فروتن، صاحب تألیفات گران‌بها و مقالات ارزشمند مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعباس موسویان تشکیل یافته است.
ما که در اینجا گرد آمده‌ایم و سایر افرادی که در جاهای دیگری هستند اهداف متفاوتی در زندگی داریم اما شاید یک چیز برای ما یکسان باشد و آن هم اینکه همه ما خواهان موفقیت در کارهایمان هستیم و همه به‌جای پسرفت یا ایستایی به بالندگی می‌اندیشند اما سؤال این است که راه دستیابی به ترقی و بالندگی چیست و چگونه باید این مسیر را طی کرد؟
در تحقیقی دیدم که روانشناسان بر این باورند از صد آدمی که هدفی دارند و هدف را هم می‌شناسند و برای رسیدن به آن تلاش می‌کنند هشت درصد از افراد به هدف دست خواهند یافت و ۹۲ درصد باقی‌مانده که گاهی از اوقات در میانه راه از ادامه سر باز می‌زنند و کار را به سامان نمی‌رسانند. درباره اینکه راه دستیابی چیست باید گفت همه ابعاد هدف باید روشن باشد. فردی که نمی‌داند چه‌کاری را انجام می‌دهد ره به‌جایی نخواهد برد اما کسی که از ابتدا هدفی را برای خود ترسیم می‌کند و سؤالاتی برای خود ترسیم به موفقیت می‌رسد.
سؤالات این است که هدف من چیست؟ مقدورات من کدام است؟ آیا این هدف مناسب با شرایط من هست یا خیر؟ چه چیزی در این راه می‌تواند به من کمک کند؟ آیا در آینده به هدفی که دارم متعهد خواهم بود یا نه؟ وقتی به هدف رسیدم چه اتفاقی خواهد افتاد؟ اگر انسان به این سؤالات پاسخ دهد بدون مانع به‌سوی هدف می‌رود. حضرت امیرالمؤمنین (ع) هم می‌فرماید پنج چیز شامل روح پرسشگر، پرکاری، تهذیب نفس، زانو زدن در مقابل اساتیدِ فن و داشتن رنگ الهی و اخلاص است که انسان را به نتیجه می‌رساند.
مرحوم سیدعباس موسویان، مسیر را خوب شناخته و از عمر طلبگی خودش به‌خوبی استفاده کرده است. ایشان می‌دانست که هدف و پایان راه کجاست. وی عشق و علاقه به حوزه علمیه پیدا کرده بود و از علم سیر نمی‌شد و عطش وی همچنان باقی بود لذا به حوزه و دانشگاه سر می‌زد تا زیرساخت‌ها را کامل کند. نگاه وی به مسئله‌ای همانند اقتصاد بود که با زندگی روزمره مردم و نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران ارتباط تنگاتنگی دارد.
برگزاری این نشست‌ها و طرح این‌گونه مسائل به رشد علمی کمک می‌کند اما باید نظریات را نیز نقد کنیم چراکه بدون نقد، درجا می‌زنیم و این با اجتهاد در حوزه منافات دارد. اگر به کتب فلاسفه نگاه کنید حاشیه‌های زیادی خورده و درباره شبهات علمی نیز دیدگاه‌های مختلفی در حوزه و دانشگاه مطرح شده است. معتقدم باید در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی جلسات نقد و بررسی را به میزان بیشتری برگزار کنید و به جلسات نکوداشت بسنده نشود.
مرحوم موسویان وضع موجود و سیستم بانکداری را شناخته بود و معتقد بود وضع مطلوبی که باید به آن برسیم را هم شناخته است. وی دنبال کار سومی هم بود که برخی به آن نقد دارند. مرحوم موسویان معتقد بود می‌خواهم براساس فقه جواهری و فتاوای مشهور فقها، به وضع مطلوب برسم و کارکنان و مشتری‌ها را آموزش دهم و شاگرد هم تربیت کنم تا دستمایه‌ای برای رسیدن به آن هدف برسم اما اینکه تا چه اندازه به این هدف رسیده‌ایم جای بحث دارد.
امیدواریم حوزه ما در عرصه فقه و اقتصاد، مدیریت، روانشناسی و … به کارهای علمی زیادی بپردازد و پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بستر مناسبی برای چنین کارهایی است.
فقه معاصر در مسیر تحول و توسعه نیازمند تدوین قواعد الفقه است
استاد رشاد: از جمله ویژگی‌های شخصیتی، اخلاقی و معرفتی استاد موسویان این بود که درک کرد در این روزگار چه باید بکند؟ به خاطر دارم روزهای اولی که جمعی از دوستان به پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی آمدند و سال‌های اولیه تأسیس این نهاد بود هرکدام از دوستان در حوزه‌ای، کاری انجام داده بودند و مرحوم موسویان هم در حوزه پول و بانکداری کار کرده بودند.
از همان زمان بنایی گذاشتیم که تبدیل به یک روش‌شناسی و دستگاه مدیریتی و روش‌شناختی برای تولید معرفت دینی شد که اصطلاحاً به آن می‌گفتیم تعیین حوزه تمحض؛ یعنی هر یک عضو هیئت علمی در یک حوزه مشخص، عمر خود را صرف کند و بر اساس این تمرکز بر یک حوزه، رفته رفته، صاحب‌نام و نظر شود. از سال‌های آغازین تأسیس بنا شد گروه‌هایی که تشکیل می‌شوند ساختار منطقی و معرفتی آن حوزه را تعیین کند.
بنده شخصاً به این موضوع اهتمام زیادی داشتم و خدمت ایشان عرض کردم که بر موضوع پول و بانکداری تمرکز کنند و خودشان هم علاقه داشتند چراکه موضوع پایان‌نامه و رساله ایشان هم بود. لذا اگر بگوییم مرحوم موسویان در این موضوع بی‌نظیر بود چیز گزافی نگفته‌ایم. وی بر یک حوزه معین تمرکز داشت و پراکنده کاری نمی‌کرد؛ اتفاقی که برای سایر اعضای پژوهشگاه هم افتاده است.
برای حدود دویست و بیست حوزه که در ساختارهای منطقی و معرفتی در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تعیین شده است اولویت‌گذاری شده است که البته این روش سخت و آزموده‌ای شده که مورد توجه تصمیم گیرندگان کشور است لذا وزارت علوم با ما قراردادی امضا کرد که این روش تولید علم، برای دانشگاه‌های علوم انسانی طراحی و مورد استفاده قرار گیرد. چندین مقاله علمی و پژوهشی هم در این زمینه نگاشته شده است اما به نظر می‌رسد برای حوزه‌های جدید، نقشه راهی نداریم.
ما می‌توانیم در حوزه فقه اتفاقات بزرگی را رقم بزنیم، به‌عنوان نمونه فقه السیاسه که ابتدا با شدت و حدت به آن پرداخته شد اما اخیراً بسیار بالنده در مجموعه حوزه‌ها در حال توسعه است، در حوزه فقه الاقتصاد هم همین‌طور. یا در موضوعات جدیدی که فاقد ادبیات مطلقند مانند فقه فضای مجازی، فقه زیست و فناوری که هیچ‌گونه ادبیاتی در جهان ندارد. موضوعات جدیدی آغاز شده است.
حوزه‌های جدید دچار مشکلاتی برای این موضوعات و حوزه‌های جدید نقشه راه نداریم؛ برای توسعه و تحول و ارتقاء و تحول فقه نو (معاصر) نقشه می‌‌‌‌خواهیم.
اولین مشکل اساسی این حوزه‌ها این است که فروعی ندارند گرچه به‌طور پراکنده، فروع و پرسش‌هایی مطرح شده است اما نسبتی بین کسانی که با این مسائل درگیرند و کسانی که اهل‌فن هستند و باید کار فقهی کنند نیست.
دومین مشکل را فقدان ادله است؛ نه آیات الاحکام داریم و نه آیات و روایات مربوط به آنها طبقه‌بندی شده و نه روی قواعد فقهی آنها کار شده است و نه حتی در این حوزه‌های کم‌وبیش کارشده مانند فقه الاقتصاد، قواعد فقهی آنها کار شده است.
تنقیح قواعد فقهی حوزه‌های فقهی جدید یکی از کمبودها در حوزه فقه مضاف است؛ ما نیازمند تولید قواعد الفقه هستیم؛ و بیش از آنچه به آن پرداخته میشود نیازمند تبدیل قواعد الفقه به دانش و متن درسی هستیم. ما نیازمند دانش قواعد الفقهی هستیم که براساس ساختار جدید فقه تنظیم شود چون ۵۲ باب فقه قدیم امروز کافی نیست و باید به بحث‌های جدید فقه ورود کنیم.
کار استاد موسویان تطبیق شریعت در حوزه اقتصاد بود
استاد نظری: مرحوم استاد سیدعباس موسویان سالیان زیادی در ارتباط با علم را سپری کرد و اولین کسی بود که در ایران ادبیات اقتصاد را مطرح و فصلنامه اقتصاد اسلامی را منتشر کرد. ۷۴ شماره را در حوزه اقتصاد اسلامی منتشر کرد و با این فلسفه ادبیات اقتصاد را در دانشگاه رایج نمود.
ما نهادهایی را داریم که شریعت می‌تواند این نهادها را سازماندهی و اجرایی کند و کار استاد موسویان تطبیق شریعت در حوزه اقتصاد بود. اکنون ساختارهای بانکی نیاز به بازنگری دارد. از دو راه پول می‌تواند جریان پیدا کند، جریان وام و پول بیشتر، جریان پول تولید کالا و خدمت و سود سرمایه است که در تولید و توزیع درآمد و مصرف خانوارها تأثیر مستقیم دارد.
سازمان‌هایی داریم که قراردادهای بانکی را اجرایی می‌کنند، هرقدر قراردادهای شرعی را وارد این سازمان‌ها می‌کنیم قید‌های مختلفی بر آن می‌گذارد جوری اجرا می‌کنند که با اهداف سازمان اجرایی تناسب دارد. کار تحقیقاتی در خصوص سازمان‌ها و نهادهای بانکداری کم شده است و ساختارها مشکل‌هایی دارد که نیاز به اصلاح است تا شریعت را از غیرشریعت جدا کنیم.
مباحث پولی و بانکداری اسلامی باید در حوزه و دانشگاه ادامه پیدا کند، نهادها سازمان‌های مناسب خود را دارند و نهادی به‌عنوان بهره، سازمانی را به‌عنوان بانکداری به وجود آورده است. در این چهل سال رنج برده‌ایم و بر اساس نهادها، سازمان‌ها شکل نگرفته‌اند.
موسویان معتقد بود بر مبنای روش امضا و عدم مغایرت مسائل اقتصادی باید کار کنیم
استاد یوسفی، دبیر همایش: پس از ارتحال استاد موسویان، یکی از برنامه‌ها برگزاری این همایش بود. مجموعه مقالات ارزشمند درباره اندیشه استاد موسویان در سه حوزه روش استاد، مباحث اقتصادی و سیاسی، نقد دیدگاه‌های ایشان نوشته شده است، ضمن اینکه نقد دیدگاه یک اندیشمند باعث فراگیری و استمرار اندیشه او میشود.
بر اساس ارزیابی شورای علمی همایش، ۱۶ مقاله به عنوان برتر در مجموعه مقالات گردآوری شده است که رونمایی از آنها خواهیم داشت. از همه نویسندگان، شورای علمی همایش، از ارزیابان مقالان به ویژه اساتید محترم مجید رضایی و توحیدی و دبیر اجرایی و علمی حسام رضایی و مدیر روابط عمومی نجفی قدردانی می‌کنیم.
قبل از همایش، پیش نشست‌ها و جلسه‌های علمی برگزار شد که خروجی‌های بسیار خوبی داشت، امیدواریم که دیدگاه‌های وی ادامه پیدا کند. باید از دیدگاه این استاد فقید در حوزه فقه و اقتصاد پرده برداری شود، چرا که روش او مورد توجه اندیشمندان است.
مرحوم استاد موسویان روابط درون نهادهای اقتصادی را تحلیل فقهی می‌کرد و خروجی آن در دستاوردهای علمی ایشان قابل مشهود است. ایشان این مباحث را شبانه‌روز دنبال می‌کرد و تعطیلی‌بردار نبود، اما توصیه می‌کرد شما باید بر اساس مبانی فقه و براساس روش به ساختن ساختارهای اقتصادی بپردازید. او معتقد بود بر مبنای روش امضا و عدم مغایرت مسائل اقتصادی باید کار کنیم؛ اما شما باید روشی برای ساختن ساختارهای اقتصادی ابداع کنید.
گفتنی است، در این آیین، از کتاب مجموعه مقالات همایش، برگزاری نمایشگاه آخرین دستاوردهای علمی و پژوهشی استاد موسویان و ارائه چند مقاله تخصصی در حوزه بررسی آراء و اندیشه‌های این فقیه اقتصادی رونمایی شد.
همچنین، در پایان به پاس سه دهه مجاهدت علمی این استاد فقید هدایایی به خانواده استاد موسویان اهدا و از تابلو تغییر نام تالار اندیشه پژوهشگاه به نام و یاد استاد موسویان به تالار فقیه الاقتصاد رونمایی گردید.
یادآوری میشود، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعباس موسویان، عضو شورای فقهی بانک مرکزی و عضو کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار، ۱۹ مرداد ۱۳۹۹ در بیمارستان کامکار قم به علت ابتلاء به ویروس کرونا دارفانی را وداع گفت.
استاد موسویان در زمان حیات، عضو شورای فقهی بانک مرکزی، نایب رئیس کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار، عضو هیئت امنا و هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع)، عضو انجمن اقتصاداسلامی و انجمن مالی اسلامی و استادتمام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بود. او برنده اولین جایزه جهانی علوم انسانی اسلامی به خاطر نظریه‌پردازی در حوزه اقتصاد اسلامی بود.
