«فقه و امنیت دولت اسلامی»/ محمد اسماعیل نباتیان

شبکه اجتهاد: امروزه از چالش‌ها و دشواره‌های مبتلابه کشورهای اسلامی، مسئله امنیت ملی است. دانش فقه، به عنوان دانشی راهبردی، در جهان اسلام از گذشتۀ دور نقش تأثیرگذاری در حیات سیاسی و اجتماعی مسلمانان از جمله حوزه امنیت داشته است.

با تتبّع در ابواب مختلف فقه می‌توان گفت فقه شیعه به دلیل محوریت اصل امامت در آن و ضرورت صیانت و حفاظت از الگوی نظام سیاسی امامت‌محور، به عنوان تنها نظام مشروع، توجه ویژه‌ای به امنیت دولت اسلامی داشته است؛ از این رو در ابواب مختلف فقه، شاهد گزاره‌های فقهی متعددی هستیم که ناظر بر عوامل و ضوابط تأمین و حفظ و نیز تهدیدهای امنیت ملی می‌باشند.

جهت اثبات این مدعا، با تمسک به روش استنباطی و استنادی، به تتبّع و استخراج گزاره‌های فقهی ناظر بر امنیت ملی می‌توان پرداخت‌ و با استمداد از یک الگوی نظری تلفیقی متشکل از علل اربعه (متخذ از فلسفه اسلامی)، مصالح خمسه (متخذ از فقه) و نظریه دلالت‌ها (متخذ از اصول فقه) به بررسی و تحلیل امنیت ملی از منظر فقه پرداخته‌ایم. بحث براساس علل اربعه در چهار قسم سامان یافته است:

۱- علت مادی: در قالب دو بخش به توضیح گزاره‌های فقهی‌ای می‌پردازیم:

الف) گزاره‌های فقهی اعم از قواعد، احکام و آرای فقهی ناظر بر تهدید و دفع تهدید امنیت ملی دولت اسلامی، نظیر قواعد و احکام مربوط به بغی، محاربه، دارالحرب و …؛

ب) گزاره‌های فقهی اعم از قواعد، احکام و آرای فقهی ناظر تولید و حفظ امنیت ملی، نظیر جهاد، مرابطه، قاعده نفی سبیل و… که ناظر بر تولید و حفظ امنیت ملی و نیز ناظر بر تهدید امنیت ملی می‌باشد، نظیر بغی، جهاد و …

۲- علت صوری: در علت صوری امنیت ملی از ابعاد و سطوح آن بحث می‌شود. با توجه به مطالعات جدید امنیت، امنیت ملی دارای ابعاد نظامی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و زیست محیطی است. براین اساس گزاره‌هایی ناظر بر این ابعاد امنیت هستند.

۳- علت فاعلی: با تتبع در فقه شاهد هستیم که علت فاعلی در سه قالب دیده می‌شود: افراد، نهادها و عموم مردم. البته علت فاعلی در اینجا ممکن است از باب علت تهدیدکننده باشد نظیر حکومت جائر و دارالحرب، و یا علت تأمین‌کننده امنیت باشد مانند حکومت اسلامی و نیروهای مسلح.

۴- علت غایی: غایت امنیت ملی دولت اسلامی، از یک منظر حفظ نظام است و از منظری کلان‌تر، تولید و تأمین امنیت قرب به خدا، الهی‌شدن جامعه اسلامی و شکوفایی استعدادهای انسان در این مسیر می‌باشد که غایت دین و شریعت می‌باشد.

برای مثال از منظر اول، می‌توان به قواعد و آرا و احکام فقهی ناظر بر حفظ و بقای جان شهروندان، صیانت از اموال و املاک مردم (امنیت اقتصادی) و حراست از مرزها و تمامیت ارضی دولت اسلامی در برابر تهدیدهای خارجی(امنیت نظامی) و …اشاره کرد. (منتظری، ۱۴۰۹، ج۳: ۶۴-۶۵/ نجفی، ۱۴۰۴ق، ج۲۱: ۳۹۳-۳۹۴)

اما در سطح کلان، غایت امنیت ملی در واقع تلاش برای تولید امنیت قرب به خدا و الهی شدن جامعه اسلامی است. در حقیقت این غایت دانش فقه هم است که همانا سوق دادن انسان مسلمان به قرب الهی و رضایتمندی در آخرت است. در این خصوص، به گزاره‌های مربوط به حفظ دین و ارزش‌های آن و اعتلای انسان می‌توان اشاره کرد. (محقق اردبیلی، ۱۴۰۳ق، ج۸: ۶۸-۶۹/ شهید اول، ۱۴۱۷ق، ج۲: ۳۰/ رحمت الهی، ۱۳۹۴: ۱۱۵-۱۳۰)

قابل ذکر است، گفتار فوق طی نشستی در قالب کرسی ترویجی عرضه و نقد ایده علمی ۲۵ دی‌ماه ۹۶ با حضور اساتید در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تفصیلاً به بحث گذاشته شده است.