شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
همزمان با سالروز درگذشت «حاج میرزا حسین نوری» معروف به «خاتَمُ المُحدِّثین»، در گزارشی زندگینامه، تالیفات و معروفترین و معتبرترین اثر او، «مُستَدرک الوسایل» را مرور می‌کنیم.
به گزارش شبکه اجتهاد، میرزا حسین نوری، مفسر، شاعر، محدث و چهره سرشناس علمای شیعه در قرن چهاردهم هجری به شمار می‌آید. او در هجده شوال ۱۲۵۴ ق. در روستای یالو، از روستاهای اطراف شهرستان نور در استان مازندران، چشم به جهان گشود و در ۱۷ جمادی الثانی سال ۱۳۲۰ ق. در ۶۴ سالگی در سامرا در اثر مسمومیت درگذشت. آرامگاه او در نجف و در حرم علی بن ابی‌طالب قرار دارد.
محدث نوری یکی از کم‌نظیرترین چهره‌های علمی است که در ترویج اصول مذهب جعفری و نشر آثار ائمه اطهار (ع)، کوشش بسیار کرد. وی از دانشمندان بزرگی بود که در میان علمای شیعه درخشید و عمر خود را صرف خدمت به دین و مذهب کرد. حیات او صفحه‌ای نورانی از اعمال صالح بود و با تالیفات گرانقدر خود جاودانگی را برای همیشه به یادگار نهاد و همه نویسندگان و مورخان را ملزم به اعتراف به فضل و دانش خود کرد.
علامه نوری عمر خود را وقف خدمت به علم کرد و غیر از بحث و جستجو و تحقیق به چیز دیگری نپرداخت. اخبار و روایات گوناگون را جمع آوری کرد و احادیث مختلف را هماهنگ ساخت و آثار پراکنده را به نظم درآورد.
میرزای نوری، نزد شیخ‌العراقین عبدالحسین تهرانی، شیخ مرتضی انصاری، حاج ملاعلی کَنی، میرزا محمدحسن شیرازی و سیدمهدی قزوینی تلمذ کرد. میرزا حسین نوری همچنین از استادان شیخ آقابزرگ تهرانی، حاج شیخ عباس قمی (صاحب مفاتیح‌الجنان)، محمدحسین کاشف الغطاء و سید شرفالدین عاملی در حدیث نیز بوده است.
میرزای نوری دارای کتابخانه جامع و معتبری بود که شامل هزاران جلد کتاب نفیس و نسخه‌های خطی ارزشمند و گران‌بها و کم‌نظیر و یا منحصر به فرد بود و در ایران و عراقِ عرب نظیر آن در کمیت و کیفیت یافت نمیشد، ولی این کتابخانه پس از مرگ میرزا و قتل شیخ فضل‌الله نوری (دایی و پدر همسرش) به کلی متفرق شد. بسیاری از کتب میرزا حسین، نزد فرزندان شیخ فضل‌الله نوری ماند. بعدها تعدادی از این کتب، توسط سیدحسین طباطبایی بروجردی خریداری و به کتابخانه او در نجف منتقل شد.
بزرگترین، معروفترین و معتبرترین اثر میرزای نوری، مُستَدرک الوسایل و مُستَنبَطُ المَسائل در فقه است که به جهت تألیف این کتاب به ایشان «صاحب مُستَدرَکُ الوَسایل» میگویند. این کتاب دربردارنده احادیث فقهی است که برای تکمیل و استدراک کتاب وسائل الشیعه نگاشته شده است.
این کتاب که در ۱۹ جلد منتشر شده است، دربردارنده احادیثی است که به باور محدث نوری در وسائل‌الشیعه نیامده است و در قرن چهاردهم هجری نگاشته شده است. محدث نوری این کتاب را با تکیه بر ۷۵ کتاب حدیثی نوشته است.
محدث نوری در مستدرک الوسائل، به جمع‌آوری بیش از ۲۳ هزار روایت که در وسائل الشیعه نیامده پرداخته است و خدمت بزرگی در حفظ آثار و روایات اهل بیت (ع) کرده است.
محدث نوری با جستجوی عمیق خود، به بسیاری از منابع و کتاب‌های معتبر روایی دست یافته که در وسائل الشیعه شیخ حر عاملی نیامده‌اند؛ این منابع شامل ۷۵ کتاب روایی شیعه است که محدث نوری در خاتمه، اعتبار هر یک از آنها را به اثبات رسانده است.
محدث نوری کتاب مستدرک را به شیوه کتاب وسائل نگاشته است:
وی ترتیب باب‌های کتاب را مانند ترتیب باب‌های وسائل نامگذاری کرده تا مراجعه‌کننده به راحتی بتواند روایات مورد نظر را پیدا کند و اگر نظر وی با صاحب وسائل در نامگذاری برخی باب‌ها فرق می‌کرده باز هم رعایت هماهنگی شده تا دو کتاب نوشته یک نفر به نظر آید.
اگر در باب خاصی روایات جدیدی نیافته آن باب را حذف کرده است. همچنین در پایانِ بیشتر ابواب، نکات مهمی درباره مباحث ابواب آمده، مانند احکامی که باید در آن باب‌ها مطرح می‌شد یا نباید مطرح می‌شد و دیگر مباحث مربوط به آن.
گاهی روایتی را شیخ حر عاملی در باب خاصی نیاورده ولی در جای دیگری آورده است. محدث نوری آن روایت را در آن باب خاص نیز که به نظر وی لازم بوده آورده است.
محدث نوری در پایان کتاب مستدرک، بخشی به نام خاتمه را ذکر کرده که بنا بر تعبیر «آقا بزرگ تهرانی» نفیس‌ترین کتاب‌ها بوده و انسان را از تمام کتاب‌های درایه و رجال بی‌نیاز می‌سازد.
از مهارت‌هاى شگفت محدث نورى در خاتمه مستدرک الوسائل این است که با تحقیق در زندگانى برخى از چهره‌هاى ناشناس روات اثبات مى‌کند که آنان از علماى بزرگ و معتبر بوده‌اند. حال یا با استناد به روایات صریح و صحیحى که موضوع آن جداى از این علم بوده و علماى این علم به آن توجه نداشته‌اند یا با اعتماد بر قرائن فراوانى که بر آنها برهان مى‌آورد.
وى به دفاع از روات اکتفا نکرده، بلکه بسیارى از کتاب‌هاى روایى و اصول اولیه شیعه را نیز مطرح ساخته و اعلام کرده که آنها نیز در اعتبار و شهرت همچون خورشید درخشانند و مورد اعتماد بسیارى از علماى مشهور بوده‌اند.
حاجی نوری دارای تألیفاتی چند در موضوعات مختلف بوده که بعضی از آنها به دلیل اهمیت و برخی حواشی پیرامون آن دارای شهرت شده است.
آثار نوری با ملاحظه ترتیب در تاریخ تألیف، چنین است:
۱. مواقع النجوم، شجره‌نامه‌ای است در سلسله اجازات نوریان، و نخستین اثر او است که در ۲۱ سالگی نوشته است.
۲. نفس الرحمن فی فضائل سیدنا سلمان، حدیثی است ازحیات سلمان فارسی و که در شهر کربلا به سال ۱۲۸۳ ق تألیف لطیف آن تمام شده است.
۳. دارالسلام، در دو جلد، درباره خواب و تعبیر خواب است و جلد دوم در اخلاق است که به ترتیب الفبایی و کارساز نوشته شده، و در ۱۲۹۲ ق، به زیر سایه آستان قدس عسکریین، در سرزمین سامرا تألیف آن تکمیل شده است.
۴. فصل الخطاب … (تألیف: ۱۲۹۲ ق. در نجف، چاپ: ۱۲۹۸ ق.).
۵. معالم العبر (تألیف: ۱۲۹۶ ق. در شهر سامرّاء).
۶. میزان السماء (تألیف: ۱۲۹۹ ق. تهران).
۷. کلمه طیّبه (تألیف: ۱۳۰۱ ق. چاپ نخست: بمبئی ۱۳۵۲ ق، در ۶۱۶ صفحه).
۸. جنّه المأوی (تألیف:۱۳۰۲ ق) تصنیفی است در مقام مهدی (عج) و با سوز فراق حضرت یار (روحی فداه)
۹. فیض القدسی (تألیف: ۱۳۰۲ ق، سامرّاء) اولین کتاب مستند و معتبر در خصوص زندگانی علامه مجلسی است. این کتاب چندی پیش به قلم مترجم معاصر حجت‌الاسلام سیدجعفر نبوی به فارسی ترجمه و منتشر شد.
۱۰. بدر مشعسع: (تألیف: ۱۳۰۸ ق.) در شرح حال فرزندان موسی مبرقع پسر امام جواد (علیه السّلام) است که همراه با تقریظ و تأیید میرزای بزرگ چاپ شد.
۱۱. کشف الاستار (۱۳۱۸ ق.) پرتویی است از حُسن دل‌انگیز حضرت مهدی (روحی فداه)
۱۲. صحیفه ثانیه علویه (۱۳۰۳ ق.)
۱۳. صحیفه اربعه سجادیه.
۱۴. سلامه المرصاد (۱۳۱۷ ق.).
۱۵. مستدرک مزار بحار.
۱۶. حاشیه بر منتهی المقال.
۱۷. ظلمات الهاویه در معایب معاویه و …
۱۸. نجم الثاقب (۱۳۰۳ ق) پرانتشارترین کتاب محدث نوری.
۱۹. موالید الائمه.
۲۰. شاخه طوبی.
۲۱. دیوان شعر محدث نوری که با نام «مولودیّه» چاپ شده است.
۲۲. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل.
۲۳. لؤلؤ و مرجان (۱۳۱۹ ق.)
۲۴. تحیّه الزائر، از متون زیارتی است.
۲۵. تقریرات بحث استادش شیخ العراقین.
۲۶. تقریرات درس استاد دیگرش میرزای بزرگ.
۲۷. اربعونیّات، همان که در حاشیه کلمه طیّبه چاپ شده است.
۲۸. اخبار حفظ القرآن.
۲۹. رساله‌ای در شرح حال مولی‌ابی‌الحسن شریف عاملی فتونی که در ۱۲۷۶ ق نوشته است.
۳۰. کشکول، گلستانی که گلبرگ‌های گوناگونی را شامل می‌شود.
۳۱. حواشی بر توضیح المقال حاج ملا علی کنی که در آخر رجال ابی علی چاپ شده است.
۳۲. رساله فارسی در جواب به شبهات فصل الخطاب و در ردّ تحریف قرآن مجید.
۳۳. ترجمه جلد دوم دارالسلام به فارسی.
۳۴. اجوبه المسائل.
۳۵. حواشی بر رجال ابی علی که نیمه تمام مانده و غیر از شماره ۳۱ می‌باشد.
۳۶. فهرست کتابخانه بی‌نظیر خویش که به ترتیب الفبایی نوشته شده و در مقدمه‌اش به تفصیل در خصوص کتاب و نویسندگی سخن گفته است.
۳۷. نامه‌ها و اجازه‌نامه‌ها و اعلامیه‌ها. که اگر در کتابی گردآوری شود گنجینه گرانبهایی را تشکیل خواهد داد. بیش از ده نامه از محدث نوری که در جواب نامه‌های میر حامد حسین هندی نویسنده اثر گران سنگ «عبقات الانوار» نوشته شده است که در مجله نور علم البته بخش‌های بریده‌ای از آنها چاپ شد.
همچنین در سال ۱۳۷۸ش به مناسبت صدمین سال درگذشت محدث نوری، کتابی با عنوان علامه محدث نوری، منتشر شد. محمدحسین صفاخواه و عبدالحسین طالعی این کتاب را جمع‌آوری کرده‌اند و انتشارات ابرون آن را منتشر کرده است. این کتاب دارای هفت بخش است و به زندگینامه، خاندان، اساتید و شاگردان نوری، اجازات او، و تألیفاتش پراخته است. در بخش ششم تحت عنوان بخشی از سیره علمی و عملی محدث نوری داستان‌هایی از زندگی او را نقل کرده است و در بخش هفتم نظر ۴۴ نفر از دانشمندان و مشاهیر را درباره نوری نقل کرده است.
