شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: ساده زیستی، تقوی و تواضع از ویژگی‌هایی است که در نزد اساتید برجسته حوزه علمیه نجف اشرف به عینه مشهود است. آنان سالهای سال را به درس و بحث علمی پرداخته‌اند و مورد رجوع طلبه‌های جویای فقه اهل بیت علیهم السلام از کشورهای مختلف هستند و در این حال مراقبت از سلوک شخصی و اجتماعی همواره مورد دقت آنان است. استاد شیخ باقر ایروانی که شلوغ ترین درس خارج حوزه علمیه نجف اشرف را بر پا می‌دارند، با صفا و سلوکی مثال زدنی، به دور از آرایه‌های رایج، شخصا به استقبال مهمان خود آمده و بدون حضور هیچ فرد غیری و بدون هیچ تحفظ آزار دهنده یا فاصله‌ی به بیان دیدگاه‌های خود می‌پردازد. بخشی از گفت و گوی شفقنا با این استاد و شخصیت مذهبی حوزه علمیه نجف اشرف را در پی می‌آوریم:
آیا ما مکتبی به نام مکتب یا مدرسه نجف اشرف با خصوصیاتی متمایز از سایر حوزه‌های علمیه داریم که محصول آن حضرت آیت‌الله خویی، حضرت آیت‌الله حکیم، حضرت آیت‌الله سیستانی، حضرت آیت‌الله فیاض و حضرت‌عالی می‌شود؟ یا اینکه این خصوصیات منحصر به این مدرسه نیست؛ در واقع آیا مدرسه و مکتبی به نام نجف اشرف داریم؟
ایروانی: در پاسخ به این سؤال می‌توانیم بگوییم که از زمان شیخ طوسی تا به امروز تحصیل در حوزه علمیه نجف اشرف وجود داشته است. در این حوزه علمای بزرگی حضور داشته‌اند که برخی از آنها از خود عراق و خود شهر نجف اشرف بوده‌اند و برخی دیگر از خارج عراق آمده‌اند. تحصیل در حوزه علمیه به بهترین شکل صورت می‌گرفته است. در خصوص آنچه که تحت عنوان مکتب و یا مدرسه حوزه علمیه نجف با ابعاد و خصوصیات مشخص گفته می‌شود شاید از حیث طرح و برنامه اولیه اساسا وجود نداشته باشد اما ممکن است در واقعیت چنین چیزی به نظر برسد و دیگران چنین واقعیتی را احساس کنند. ممکن است مکتب نجف اشرف همانند انسانی احساس شود که سیره و مسیر مشخصی دارد اما در واقع برنامه و طرحی برای آن ندارد. چنین چیزی اساسا وجود ندارد، اما وقتی دیگران به این مسیر و این حرکت نگاه می‌کنند، برخی از خصوصیات را از آن برداشت می‌کنند. خصوصیاتی که غالبا مقصود نیست و دیگران این‌گونه احساس می‌کنند. در خصوص حوزه علمیه نجف اشرف نیز این‌گونه است. نمی‌توانیم بگوییم که خصوصیات مشخصی دارد که براساس آن بنا شده است، اما طبیعتا اگر از خارج به آن نگاه کنند، شاید برخی چنین ویژگی‌هایی را از آن برداشت کنند. در اینجا به برخی از خصوصیات نجف اشرف اشاره می‌کنم؛ خصوصیاتی که نمی‌گویم تنها به حوزه علمیه نجف منحصر می‌شود، بلکه در دیگر حوزه‌های علمیه نیز وجود دارد. اینکه حوزه علمیه نجف، بیشتر مبتنی بر فقه و اصول است تا علوم دیگر. طلبه تمام تلاش خود را صرف این دو حوزه می‌کند. منظور این نیست که به دیگر زمینه‌ها نمی‌پردازند، بلکه اساس علوم در این حوزه مبتنی بر فقه و اصول است. این موضوع از مسائل برجسته در حوزه علمیه نجف محسوب می‌شود.
از دیگر خصوصیات حوزه علمیه تقوا است؛ طلاب در حوزه علمیه همواره در وضعیت تقوا و نوعی آرامش زندگی می‌کنند. منظور من این نیست که این ویژگی در دیگر حوزه‌های علمیه وجود ندارد بلکه منظور این است که تقوا از ویژگی‌های برجسته حوزه علمیه نجف است که آن را از شیخ انصاری آموخته ایم؛ شیخی فقیه و اصولی که برجسته‌ترین ویژگی ایشان تقوا، ادب وخوش رفتاری بود. لذا حوزه علمیه نجف دو ویژگی برجسته دارد؛ ویژگی اول این است که فقه و اصول محوریت آن را تشکیل می‌دهد و ویژگی دوم نیز این است نوعی آرامش و تقوا در بین طلاب آن هویدا می‌باشد. البته صفات دیگری غیر از این دو ویژگی هم در حوزه نجف وجود دارد. نمی‌خواهم بگویم که مثلا در امور سیاسی ورود نمی‌کنند. زمانی که فرصت پیش بیاید علما به جوانب سیاسی هم ورود می‌کنند؛ مثلا سید محمد سعید حبوبی و شیخ الشریعه و علمای دیگری نظیر آنها از حوزه علمیه نجف در انقلاب معروف ثوره العشرین عراق (۱۹۲۰) وارد سیاست شدند و این انقلاب را رهبری کردند؛ اما همان‌طور که گفتم این یک قضیه جانبی است و قضیه اصلی درباره حوزه نجف، همان دو ویژگی است که اشاره کردیم.
شما حتما از دوره آیت‌الله حکیم به بعد را به یاد دارید، وضعیت علمی نجف در حال حاضر چگونه است؟ آیا از نظر شما رشد علمی خودش را ادامه داده یا وسعت کمی پیدا کرده است؟ به طور کلی وضعیت علمی حوزه نجف اشرف را چگونه می‌بینید و آینده آن را چگونه پیش بینی می‌کنید؟
ایروانی: در حقیقت می‌توانم بگویم که حوزه علمیه نجف اشرف در دوران رژیم سرنگون شده صدام دچار مصیبت شد. دوره‌ای که بین سی تا چهل سال به طول انجامید. در طول این دوره حوزه علمیه تحت فشار به حیات خود ادامه می‌داد و طلاب از حوزه نجف اشرف متفرق و پراکنده شدند؛ اما الحمدالله پس از سرنگونی رژیم سابق، طلاب بار دیگر در حوزه جمع شدند و اکنون تحصیل در حوزه علمیه از وضعیت خوبی برخوردار است وعلمای فاضلی در حوزه حضور دارند؛ اما این قضیه به تلاش‌های بیشتر نیاز دارد. منظور من این نیست که در حوزه علمیه علمای فاضل وجود ندارند بلکه برعکس علمای فاضل هم‌چنان در این حوزه حضور دارند، اما نباید انتظار داشت که این وضعیت همانند سابق باشد. موضوعی که باید مد نظر قرار داد این است که در دوره نظام سابق که ۳۰ الی ۴۰ سال به طول انجامید، طلاب و فضلای حوزه علمیه متفرق شدند اما اکنون وضعیت در حال بهبود است و به انسان بیماری شباهت دارد که دوران بیماری را پشت سر گذاشته و دوران نقاهت را سپری می‌کند و به تدریج و آرام آرام رو به بهبودی است.
در برخی از حوزه‌های علمیه دیده شده که چند سال اخیر برخی از جوانان اعلام مرجعیت می‌کنند و اقدام به صدور رساله می‌کنند، سنت‌های حوزه در باب اعلام مرجعیت چه بوده است؟ آیا این وضعیت در گذشته هم رواج داشته و آیا مطلوب هست؟ آیا شما نظر و دقت خاصی درباره این مساله دارید؟
ایروانی: در حقیقت چنین موضوعی در همه زمان‌ها وجود داشته است. این موضوع را هم در قم و هم در نجف اشرف می‌بینیم و با توجه به حضور طولانی مدت من در حوزه علمیه که قریب به چهل، پنجاه سال می‌رسد، چیز عجیبی نبوده و نیست و من این موضوع را مشاهده کرده‌ام. بله شاید چنین چیزی با اختلافات جزئی وجود داشته باشد اما به هر حال موضوع عجیب و غریبی نیست.
نقاط قوت حوزه‌های علمیه قم، نجف و مشهد در مقایسه با یک‌دیگر چیست؟ تعامل بین این حوزه‌ها در شرایط فعلی چگونه است؟ آیا بین آنها تعامل و یا تبادل علمی وجود دارد؟
ایروانی: در خصوص سؤال اول می‌توانم بگویم که موضوع متداول در حوزه علمیه نجف اشرف، علم اصول و فقه است اما در دیگر حوزه‌های علمیه نظیر قم و مشهد مقدس دیگر علوم نیز تدریس می‌شود مانند فلسفه و عرفان و امور دیگری از این قبیل. این نقاط اختلاف بین این حوزه‌ها هست؛ اما درباره موضوع تبادل تجارب و تبادل علمی نمی‌دانم چقدر اطلاع دارید، سیستم حوزه‌های علمیه همانند سیستم دانشگاه‌ها نیست. شاید در سیستم دانشگاه‌ها تبادل تجارب وجود داشته باشد و یک استاد برای تدریس از یک دانشگاه به دیگر دانشگاه برود و به این شکل تبادل علمی صورت گیرد؛ اما در حوزه‌های علمیه معمولا چنین امری وجود ندارد و اساتید از یک حوزه به حوزه‌های دیگر نمی‌روند. بله شاید طلاب برای تحصیل در حوزه‌های علمیه از یک شهر به شهر دیگر مسافرت کنند مثلا از نجف اشرف به قم و مشهد و یا از قم به نجف اشرف مسافرت کنند. این یک موضوع طبیعی و عادی است که در طول زمان شاهد آن بوده ایم و اکنون هم وجود دارد و موضوع عجیبی هم نیست. اگر منظور شما به این معناست، بله چنین چیزی وجود دارد اما اگر منظور شما سفر [برنامه ریزی شده و سیستماتیک] یک استاد به یک حوزه علمیه و تدریس در آن باشد، من با چنین چیزی در طول دوران حضورم در حوزه علمیه روبرو نشده‌ام.
امام خمینی بحث تأثیر زمان و مکان بر دیدگاه‌های فقهی را مطرح کردند. آیا آنچه که امام مطرح کردند با نظر غالب در حوزه نجف اشرف متفاوت بود؟ یا ایشان همان چیزی را که جاری بود در حقیقت با ادبیات جدیدی مطرح کردند؟
ایروانی: به اعتقاد من دیدگاه امام خمینی (ره) در این خصوص چیز جدیدی نبود؛ زیرا اختلاف زمان و مکان از نظر ما در فقه تاثیر می‌گذارد و همه فقهاء آن را صحیح می‌دانند. در این زمینه برای شما مثالی می‌زنم مثلا ربا. از نظر ما ربا بین دو موزون و یا دو مکیل (دو چیز که قابل وزن و کیل باشند) محقق می‌شود اما در معدود (چیزهای قابل شمارش) ربا تحقق نمی‌یابد. احتمال می‌رود چیزی در یک زمان مکیل باشد اما در زمانی دیگر مکیل نباشد و در یک کشور چنین باشد اما در کشور دوم چنین نباشد مثل ماهی که شاید در برخی کشورها در زمان گذشته معدود بود و به تعداد آن را می‌فروختند یا مثلا تخم مرغ که اکنون در نجف به صورت عددی فروخته می‌شود نه براساس وزن ولی در برخی کشورها کیلویی و با وزن فروخته می‌شود لذا زمان و مکان در این موارد تاثیر خواهند داشت به این اعتبار که یک شئ در یک کشور و در یک زمان مکیل و یا موزون است که شامل ربا می‌شود در نتیجه حرام است اما در زمان وکشوری دیگر معدود است لذا مشمول ربا نمی‌شود و حلال است.
این از باب تاثیر زمان و مکان است فقها تا همین مقدار قائل به تاثیر زمان و مکان در امور فقهی هستند و هیچ اختلافی در آن وجود ندارد. یا مثلا پدیده‌ای مثل کراوات که اکنون در عراق یک چیز مألوف است و لباس شهرت و لباس کفار محسوب نمی‌شود اما در ایران کراوات مألوف و معروف نیست و [چه بسا] همانند لباس شهرت با آن رفتار می‌کنند لذا در این صورت حرام می‌شود در حالی که در عراق حلال است. اختلاف زمان و مکان تا همین حد مورد قبول فقها هست و فقهاء تا همین حد با حضرت امام خمینی موافق هستند اما آیا ایشان به تاثیر زمان و مکان بیشتر از این حد قائل هستند؟ که این قضیه دیگری است. ویا مثلا فقیه تحریم در گذشته را درک می‌کند مثلا در زمان قدیم رنگ کردن ریش و بستن تحت الحنک در هنگام نماز مستحب بود و روایت است که «هرکسی عمامه ببندد ولی تحت الحنک نداشته باشد و آن گاه دردی به او برسد که هیچ درمانی نداشته باشد جز خودش را ملامت نکند». این روایت هست رنگ کردن ریش هم به همین شکل است، شاید اگر الان کسی بخواهد چنین اقدامی کند و تحت الحنک بگذارد، مردم بخندند لذا ما می‌گویییم در شرایط فعلی شاید حرام باشد اما در آن زمان چیز مألوف و طبیعی بود … و یا مثلا خضاب در قدیم مستحب بود زیرا مألوف و به معنای مقابله با دشمنان بود به طوری که با این کار افراد پیر، جوان و قدرت‌مند به نظر می‌رسیدند. یا مثال دیگر اینکه قبلا از آموزش خواندن و نوشتن به زنان نهی می‌کردند اما اکنون این‌گونه نیست. در زمان گذشته خواندن و نوشتن زنان مألوف و متعارف نبود و غیرنافع بود اما اکنون زنان به علم نیاز دارند و به یک ضرورت تبدیل شده است چون نحوه زندگی فرق کرده است. پس در اینجا متون مانعه را بر آن دوره زمانی حمل می‌کنیم لذا تاثیر زمان را علما تا همین حد قبول دارند.
رای شما در موضوع سیاست هم همین است؟ به نظر شما ورود علما و مجتهدین در سیاست جایز است؟ یا واجب است؟ یا هیچ کدام؟
ایروانی: اگر ضرورت و مصلت ایجاب کند، جایز است و حتی واجب است اما اگر ضرورت و مصلحت نباشد و ضرروت موجود نباشد، نباید دخالت کرد.
چقدر باید در امور سیاسی دخالت کنند؟ میزانش از نظر شما چقدر هست؟
ایروانی: این یک اختلاف صغروی هست یعنی اینکه مصلحت تا چه حد اقتضا می‌کند. این قضیه دیگری است. ما اینجا در عراق می‌گوییم تا جایی که می‌توانیم نباید در امور سیاسی دخالت کنیم و تنها برای هدایت و رهبری مردم باید ورود کرد؛ زیرا در غیر این صورت هرگونه موضع منفی و نادرست به علما نسبت داده می‌شود و شاید بگویند این حکومت شماست و شما آن را آورده اید. به هر حال مقصود این است که تا هرجا می‌توان باید از سیاست دور شد زیرا این موضوع تبعات منفی در پی دارد که متوجه علما می‌شود و بر حوزه علمیه و طلاب علوم دینی بازتاب خود را برجای می‌گذارد؛ اما اگر مصلحت ایجاب کند که مثلا اگر ورود نکنیم ممکن است دیگران این قضیه را به دست بگیرند و مسیر را تغییر دهند، در این صورت ورود به این حوزه جایز است، لذا در اصل بزرگ‌تر هیچ اختلافی نیست و آن هم اینکه در صورتی که ضرورت ایجاب کند باید ورود کرد.
نظر حضرت آیت‌الله خویی در این زمینه چه بوده است؟
ایروانی: ایشان نیز چون ضرورت دیدند دخالت کردند و کشور را رهبری کردند و رئیس عراق شدند و در دوران انتفاضه شعبانیه، شورای رهبری انقلاب را متشکل از ده نفر در نجف اشرف تشکیل دادند. لذا ضرورت دخالت در امور سیاسی را تشخیص دادند و دخالت کردند. گروهی از علما نیز چون ضرورت دیدند، در امور سیاسی دخالت کردند.
پس تفاوت نظر آیت‌الله خویی با آیت‌الله خمینی در چه بود؟
ایروانی: شاید این اختلاف در وسعت و میزان دخالت در امور سیاسی باشد. شاید حضرت آیت‌الله خویی معتقد بودند که ابتداءا لازم نیست در امور سیاسی دخالت کنیم. نظر بنده هم در راستای همین نگرش هست؛ نگرشی که می‌گوید اگر ضرورت اقتضا کند، دخالت می‌کنیم و در غیر این صورت دخالت نمی‌کنیم.
این سوال به این دلیل مطرح شد که چنین دیدگاهی اکنون هست که نجف فعلی در جایگاهی فی ما بین رأی آیت‌الله خویی و آیت‌الله خمینی قرار دارد؟
ایروانی: در حقیقت اکنون این دیدگاه متفاوت است و اقتضا شده است که حوزه علمیه ورود کند یعنی اگر حضرت آیت‌الله سیستانی در آن دوره، حوزه را وارد نمی‌کردند، شیعه نمی‌توانست سهمی داشته باشد. لذا نخست وزیری اکنون از برکات فعالیت‌ها و تحرکات ایشان است که به شیعیان رسیده است. ورود در چنین شرایطی از دیدگاه‌های صحیح ایشان بوده هرچند که برخی نتایج منفی هم شاید حاصل شده باشد اما من معتقدم که این موضوع در تاریخ به ثبت خواهد رسید. اینکه حوزه وارد سیاست شد و منصب نخست وزیر را به شیعیان اعطا کرد؛ اما اینکه نخست وزیر مسیر درستی را طی نکند، این موضوع دیگری است. اگر حوزه دخالت نمی‌کرد، به حوزه ایراد وارد می‌شد و قطعا تاریخ می‌نوشت که حوزه دوری کرد و فقط به فقه و اصول مشغول است و در امور مورد نیاز عموم دخالت نمی‌کند درحالی که پس از ورود به این حوزه، همه این مشکلات مرتفع شد و تاریخ خواهد نوشت که دخالت حوزه دراین موضوع به صورت صحیحی صورت گرفت هرچند که برخی افراد مسیر درستی را طی نکردند.
پیامبر (ص) و امیرامومنین(ع) نیز وارد سیاست شدند اما برخی افراد مسیر ورود آنها به سیاست را منحرف کردند. این موضوع از زمان پیامبر (ص) وجود داشته و طبیعی بوده است.
حضرت‌عالی بین مراجع عظامی که درک کردید، آیا بین آیت‌الله سیستانی و سایر مراجع پیشین تمایزی می‌بینید؟ ویژگی و ممیزه آیت‌الله سیستانی چیست؟ دلیل تکریم همه فرق و مذاهب و حتی بی دینان نسبت به ایشان را چه می‌دانید و آیا این مربوط به شرایط بازشدن حوزه و فضای بازی است که حوزه در تدبیر امور نسبت به گذشته پیدا کرده ویا اینها هم اضافه بر فقه و اصول بر مساله هست.
ایروانی: شاید هر دو موضوع مطرح باشد. در حقیقت در زمان گذشته این فرصت برای علمای ما مقدور نشد که به مسائل سیاسی ورود کنند، چرا که آنها تحت فشار زندگی می‌کردند، اما در شرایط کنونی یعنی دوران جدید درحقیقت این شرایط فراهم شد و در این صورت مرجعیت وارد امور سیاسی شد. نباید انکار کنیم و قبلا هم گفته‌ام ویژگی متمایز حضرت آیت‌الله سیستانی جنبه عقلانی بودن ایشان هست یعنی ایشان هرآنچه را که مناسب ببینند مورد ملاحظه قرار می‌دهند. ایشان در امور مختلف مصلحت دیگران را مد نظر قرار می‌دهند و همین باعث شده است که نگاه جهانیان را به خود جلب کنند. به همین دلیل است که اکنون شما می‌بینید که ایشان اهل سنت، یهودیان و مسیحیان را به حضور می‌پذیرند و همواره می‌گویند که اهل سنت نفس ما هستند و این همان جنبه عقلانی ایشان است. تعبیری که برای اهل سنت به کار بردند بازتاب مهمی در جهان دارد و سبب می‌شود که بدانند نماینده شیعیان قائل به این است که اهل سنت نفس ماست، در حالی که اهل سنت چنین چیزی را نمی‌گویند. این درواقع جنبه عقلانی موضوع است که ایشان به آن متمایز هستند. در کنار این موضوع فرصت ورود به امور نیز برای ایشان فراهم شد و عنایت ربانی هم موجود است. چنین صفاتی در ایشان وجود دارد.
با تشکر از شما گفت و گوی خود را با دو پرسش مهم برای مسلمانان، اما متفاوت با بحثی که داشتیم به پایان می‌بریم:
ایروانی: یک پرسش درمورد حدیث «باهتوهم» هست. در حدیثی آمده است :«إذا رأیتم أهل الریب و البدع من بعدی فأظهروا البرائه منهم و أکثروا من سبِهم و القول فیهم و الوقیعه و باهتوهم کیلا یطمعوا فی الفساد فی الاسلام و یحذرهم الناس و لایتعلموا من بدعهم یکتب الله لکم بذلک الحسنات و یرفع لکم به الدرجات فی الآخره».
اینکه اگر در شرایط بدعت قرار گرفتیم، برخی تفسیر کرده‌اند که شما می‌توانید حریف و فردی که بدعت آورده را با تهمت از میدان بیرون کنید؛ و اما برخی دیگر تفسیر کرده‌اند که این باهتوهم به این مفهوم نیست بلکه از این بابت است که تدبیری بیندیشیم که حریف متحیر و مبهوت شود شود و عرصه را خالی کند. این اختلاف در تفسیر مشخصا در عمل اجتماعی تاثیرگذار هست. برخی جریانات به رقبای خود به این بهانه بهتان می‌زنند و برخی بر این باورند که این تفسیر ظالمانه است و بهتان خلاف شرع و با اصل عدالت در تشیع ناسازگار است. نطر شما، در رابطه با این حدیث شریف چیست؟
من به عنوان نماینده مکتب اهل بیت علیهم السلام ذره‌ای احتمال نمی‌دهم که منظور از باهتوهم، بهتان زدن باشد. استغفرالله چگونه چنین چیزی را بر زبان می‌آورید. سیره امام صادق(ع) و سیره بقیه ائمه علیهم السلام هیچ‌گاه این گونه نبوده است. در واقع منظور همان معنای دوم هست اینکه با رفتار و دلایلتان با چنین فردی برخورد کنید. همان‌طور که امام صادق(ع) در چنین شرایطی با اصحاب خود رفتار می‌کردند. در حقیقت با دلایل و حجت قاطع آنها را متحیر می‌کردند لذا منظور در اینجا همان معنای دوم هست و منظور از آن به هیچ وجه معنای اول نیست
اما پرسش دیگر در رابطه با مصحلت مسلمانان است که بعضا تابع زمان و مکان است. می‌خواهیم رای شما بر یک موضوع مشخص را بدانیم. اکنون مسلمانان و شیعیان در جهان گسترده شده اند، اقتضاءات در محیط برخی کشورهای غربی برای تحصیل مخصوصا برای خانم‌ها متفاوت است یعنی به طور مثال بعضا اجبار هست اگر خانمی آنجا می‌خواهد پزشک شود، دست این زن در محیط بیمارستان تا آرنج باید مکشوف باشد. از یک طرف اگر اینها تحصیل نکنند، مسلمانان تخفیف پیدا می‌کنند و در سطوح پایین اجتماعی باقی می‌مانند، از طرف دیگر اگر بخواهند تحصیل عالیه کنند برخی از این حدود قابل اجرا نیست. مثال دیگر از همین باب، باب سیاست است اگر آنجا وارد پارلمان نشوند، عملا در تصمیمات درباره مسلمانان نمی‌توانند دخالت کنند. اگر در پارلمان وارد شوند، طبیعتا فقط نمی‌توانند راجع به تصمیمات مسلمانان نظر دهند در امور دیگری هم باید نظر بدهند… باتوجه به آنچه عرض شد رای شما در رابطه با مسلمانانی که در غرب زندگی می‌کنند و تاثیر زمان و مکان بر این گونه مسائل چیست؟
ایروانی: شاید دیدگاه من با دیگران در این خصوص و درباره تشخیص ضرورت متفاوت باشد. موضوع در اینجا وجود یا عدم وجود ضرورت است؛ اما اگر بر وجود ضرورت به توافق برسیم، گمان نمی‌کنم که فقیهی پس از توافق بر ضرورت، از این ناحیه مخالفت کند و قائل به عدم جواز آموزش زنان و مسائلی نظیر به مکشوف بودن دست آنها تا آرنج (در صورت اجبار در برخی بیمارستان‌های کشورهای غربی) شود. این در فقه ذیل باب تزاحم قرار می‌گیرد؛ یعنی اینکه گاهی حرام با واجب دچار تزاحم می‌شود. باب تزاحم در فقه مورد اتفاق علما است و قاعده کلی باب تزاحم، تقدیم اهم یا محتمل الاهمیه است. مثال رایج بین فقها در باب تزاحم، این است که مثلا هرگاه نجات فردی که در دریا یا رودخانه درحال غرق شدن است، مستلزم تصرف در ملک غیر باشد (در صورتی که آن غیر راضی نباشد) در نتیجه تصرف ملک غیر مقدمه نجات غریق و نجات غریق ذی المقدمه و اهم خواهد بود و تزاحم آن دو در این است که تصرف ملک غیر بدون رضایت مالک حرام، در حالی که نجات غریق واجب است.
بنابراین هیچ اختلاف نظری در اصل کبری وجود ندارد و همه فقها بر این اصل توافق دارند و هیچ اختلافی بین آنها نیست بلکه اختلاف در امور صغروی و کوچک است و الا اصل بزرگ که همان وجود یا عدم وجود ضرورت است، مورد توافق همه فقها است. لذا ما اگر تشخیص دهیم که گروهی از مسلمانان در کشورهای غربی باید درچنین زمینه‌هایی مشارکت کنند و اگر مشارکت نکنند دیگران و افراد منحرف جای آنها را می‌گیرند اینجا ضرورت مشارکت آنها موجود است. یا مثلا به ما ابلاغ شد که در بعضی کشورها وهابیون دارای مناصب رسمی در ارتش هستند و در راستای منافع خود وارد ارتش شده‌اند در حالی که شیعیان وارد ارتش نشده‌اند لذا بنابر وجوب ضرورت آنها نیز وارد ارتش شدند زیرا اگر وارد نمی‌شدند، تنها به نفع وهابی‌ها تمام می‌شد در اینجا ضرورت ایجاب می‌کند که وارد ارتش شویم به همین خاطر شیعیان وارد ارتش شدند. لذا اگر ضرورت ایجاب کند که زنان مسلمان درکشورهای غربی در مدارس و دانشگاه‌ها و امور دیگر مشارکت کنند، مانعی در این زمینه وجود ندارد [اگرچه] مثلا دانشگاه آنها را مجبور کند دستشان مکشوف باشد.
من به عنوان یک قضیه کلی دارم صحبت می‌کنم. اگر ورود به این زمینه‌ها را ضروری بدانیم، مانعی وجود ندارد. شاید در وجود یا عدم وجود ضرورت اختلاف نظر وجود داشته باشد که ما از آن به نزاع صغروی تعبیر می‌کنیم. آیا ضرورت وجود دارد یا وجود ندارد؟ اگر وجود ضرورت را تشخیص دهیم در این صورت ورود به این مسائل جایز و حتی واجب است و در این هنگام مکشوف شدن دستانشان جایز است. فتوای جواز و لزوم را من موضوع عجیبی نمی‌بینم بلکه شاید در قضیه وجود یا عدم وجود ضرورت اختلاف نظر وجود داشته باشد. این قضیه دیگری است و اختلاف کوچکی است اما اصل بزرگ‌تر یعنی همان ضرورت مورد توافق همه فقها و اصولیین است.
