شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
هشتمین مجلد از کتاب «مدارک فقه اهل السنه علی نهج وسائل الشیعه» حاصل پژوهش گروه فقه و حقوق پژوهشکده علوم و معارف حدیث که در بردارنده مباحث کتاب «الزکاه» وکتاب «الخمس والانفال» است، بهار ۱۴۰۳ منتشر شده و در دسترس عموم پژوهشگران قرار گرفته است.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، مطالعات حدیث فقهی از جوانب جدی حدیث پژوهی مسلمین است. این حوزه پژوهشی از دوران نبی مکرم (ص) تا به امروز تلاش‌های بسیاری را به خود معطوف داشته است. در میان هر یک از مذاهب اسلامی کتب و مدونات بی شماری را می‌توان برشمرد که به جمع آوری و رده بندی علمی احادیث فقهی، متناسب با مقاصد و اهداف دانشی گوناگون در بحث فقهی همت گماشته اند.
جمع نگاری تلاش‌های حدیث پژوهان و فقیهان برای بهره‌گیری حداکثری و دستیابی به گستره‌‌ی فراخ روایات حدیث فقهی اسلامی نیز از حوزه‌های جدی پژوهش و نگارش در حدیث فقهی است. تلاش‌هایی که از دیرباز تا به امروز از کتاب شریف «الکافی» تا «من لایحضره الفقیه» شیخ جلیل القدر «صدوق» و «تهذیبین» شیخ طوسی تا جمع نگاری‌های مرحوم فیض کاشانی در «الوافی» و جامع بی نظیر «وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه» در امامیه و جمع نگاری‌های متعدد، همچون: «جامع الأصول» و «التاج الجامع» و … در میان مذاهب اسلامی نمود و بروزی آشکار و تمام یافته است.
تکمیل این مسیر دانشی را آیت‌الله بروجردی در بازیابی «فضای صدور روایات» برای دستیابی به موضوعات مطروحه در عصر معصوم می‌دانست و این مهم را رکنی اساسی برای فهم مراد جدی روایات فقهی ائمه اهل بیت علیهم السلام تبیین نموده و در بحث‌های فقهی خویش به آن پرداخته است.
آیت‌الله بروجردی نزدیک ترین راه برای بازسازی «فضای صدور روایت اهل بیت علیهم‌السلام» را بهره‌گیری از مجموعهی میراث حدیث اسلامی می‌دانست. ایشان بر این باور بود که کنار هم قرار گرفتن گزاره‌های متناظر ـ فارق از موفقت‌ها و مخالفت‌ها در آراء ـ، ترسیم جامعی نسبت به مسائلی است که موضوع و محل کلام در آن عصر بوده است. آیت‌الله بروجردی اگرچه به تدوین جامعی حدیثی در راستای تحقق این ایده دانشی اقدام نمود، اما با شبهه اختلاط و درهم آمیختگی روایات مذاهب و رهزن شدن آن نزد غیر متخصصین مواجه شد و با توجه به عدم آمادگی فضای علمی عصر آیت‌الله بروجردی، ایشان از این پروژه مهم دانشی چشم پوشی نمود.
دانشنامه حدیث فقهی «مدارک فقه أهل السنه علی نهج وسائل الشیعه» که به پیگیری و اهتمام رهبر معظم انقلاب و در دوران حیات آیت‌الله ری شهری، به همت گروه فقه و حقوق پژوهشکده علوم و معارف حدیث، تدوین آن آغاز شد؛ از جمع نگاری‌های معاصر در حدیث فقهی است. این جامع حدیث فقهی به منظور تحقق ایده آیت‌الله بروجردی در قالب طرحی بنیادین در پژوهشگاه قرآن و حدیث در جریان است. در این پژوهش که بر پایه ایده آیت‌الله بروجردی شکل گرفته برای جبران شبهه‌ای که مانع تدوین در دوران آیت‌الله بروجردی شد ـ یعنی شبهه درهم آمیختگی روایات ـ، متون و روایات اهل سنت در مدونه‌ای مجزا، بر پایه کتاب شریف «وسائل الشیعه» تدوین گردید. از این رهگذر هم تناظر روایات محفوظ مانده و هم از اختلاط میان متون احتراز و اجتناب صورت پذیرفته است.
بازسازی گفتمان رایج در عصر معصوم و دستیابی به فهم دقیق مراد جدی روایات صادره از ائمه اهل بیت علیهم السلام، که از ثمرات این پژوهش بنیادین است؛ تنها برای علاج مشکلات و غرایب حدیث مفید نبوده و حتی در علاج تعارضات میان متون و جمع میان اخبار نیز قرائن بسیاری را در اختیار پژوهنده قرار می‌دهد.
اما باید توجه داشت که ـ بر خلاف تصورات رایج و مراجعات معمول ـ، دستیابی به گفتمان رایج در عصر معصوم با مراجعه‌‌ی بسیط و غیر فنی به آراء ائمه مذاهب قابل تحصیل نیست. بلکه مراجعات غیر فنی و غیر تخصصی به مصادر حدیث اهل سنت نیز تأمین کننده مقصود در دستیابی به گفتمان رایج در عصر معصوم نیست؛! برای درک گفتمان رایج در عصر معصوم، دستیابی به شناخت جامع نسبت به فضای عام فکری فرهنگی در دو قرن اول، و همچنین دستیابی به آراء و اندیشه‌های معاصر با صادقین علیهما السلام به شکل ویژه باید تدارک شود؛ امری که تا پیش از تدوین کتاب «مدارک فقه اهل السنه» تحقق نیافته است.
نمونه‌هایی از مصادیق اثر بخشی بازیابی گفتمان رایج در عصر معصوم از رهگذر کتاب مدارک، که اثر گذار بر جمع میان روایات است، را می‌توان در قالب مطالعه تطبیقی میان جمع روایات شیخ طوسی و تکمیل بحث بر پایه یافته‌های کتاب مدارک فقه ردیابی نمود.
حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمدکاظم طباطبایی مدیر پروژه پژوهشی «مدارک فقه اهل السنه» و مولف این کتاب، بخشی از این مصادیق کاربردی را در قالب نشستی علمی با عنوان «کاربست قرینه بودن روایات شیعه و سنی در جمع روایات (مقایسه موردی کتاب تهذیب الاحکام و کتاب مدارک فقه اهل السنه)» طرح و تبیین کرده است.
تکیه بر مصادیق دانشی قابل تحلیل و ارتقای سطح بحث استدلالی نسبت به متون روایی از ثمرات این پژوهش بنیادین است. امری که تا پیش از این بر پایه یافته‌های موردی و شخصی و گاه تابع سلایق پژهندگان سامان می‌یافت؛ و خطاهای پژوهشی بسیاری را پدید می‌آورد.
امروز با بهره‌گیری از پژوهش سامان یافته در «مدارک فقه اهل السنه»؛ جوانب بحثی و استنادی و استدلال روایی در بحث فقهی، به پژوهشی روشمند با دستمایه‌های فراوان و قرائن بسیار، با قابلیت نقد و تحلیل بدل شده است. این پژوهش بنیادین دستمایه‌های پژوهشی فقیه را در مقام استنباط احکام؛ و همچنین تسلط و احاطه فقیه را بر جوانب بحثی استدلال به روایات فقهی گسترده تر می‌نماید.
تمهید جوانب نظری بحث و تکمیل اندیشه و ایده آیت‌الله بروجردی تا رسیدن به نظریه‌ای علمی و بازخوانی مصادیق و موارد تطبیقی در قالب مقالات دانشی نیز، از دیگر جوانب تکمیلی پژوهش «مدارک فقه اهل السنه علی نهج وسائل الشیعه» است. این دست پژوهش‌های مکمل، در نگاشته‌های حجت‌الاسلام سید محمدحسن حکیم و همچنین مقالات حجت الاسلام محمود کریمیان و دیگر پژوهشگران در پروژه پژوهشی «مدارک فقه اهل السنه» نمود و انتشار یافته است.
طبقه‌‌‌گذاری و تبیین مراتب اعتباری حدیث فقهی از متفقات و گزاره‌های متسالم علیه تا فروع اختلافی؛ و روشمندسازی ارجاع فروع به اصول، در حوزه تحلیل روایات فقهی نیز، از دیگر حوزه‌های کاربردی است که در پرتو پژوهش بنیادین «مدارک فقه اهل السنه» در اختیار پژوهندگان عرصه فقه قرار گرفته است.
ردیابی متشرکات حدیث فقهی مسلمین، دفع شبهات و پیرامون حدیث فقهی امامیه و رهیابی به عرصه‌های متشرک پژوهشی و استنباطی نیز، از دیگر جنبه‌های پژوهشی و ثمرات پژوهش بنیادین «مدارک فقه اهل السنه» است.
کتاب «مدارک فقه اهل السنه علی نهج وسائل الشیعه» نگاشته حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمدکاظم طباطبایی با همکاری سید محمدحسن حکیم، محمود کریمیان و محسن جیرایی شراهی؛ تا کنون ۸ مجلد منتشر شده از آثار پژوهشگاه قرآن و حدیث را به خود اختصاص داده است. محتوای مجلدات منتشر شده تا به امروز از کتاب «مدارک فقه اهل السنه»، مجموعهی کتاب‌های فقهی: «طهارت»، «صلات»، «زکات»، «خمس و انفال» را در بر می‌گیرد.
