شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
آیت‌الله مکارم شیرازی در کتاب «چند نکته مهم درباره رؤیت هلال» می‌نویسد: شریعت اسلام برخی از اعمال فقهی حقوقی و عبادی را معلق به ثبوت هلال، کرده است از این رو؛ ابتدا و آخر ماه‌های قمری به ویژه ماه رمضان، عید فطر، وقوف به عرفات و … وابسته به گردش کره ماه هستند.
به گزارش شبکه اجتهاد، در عصر صنعتی شدن دنیا و عصری که به عصر جهانی شدن لقب گرفته، مشکل اختلاف در برداشت‌های اجتهادی در مسائل سیاسی و اجتماعی می‌تواند در قالب یک مشکل بزرگ، نمایان و موجب ضعف مسلمانان در برابر بیگانگان شود؛ به ویژه آنکه بدانیم مسلمانان جهان مناسک دینی و اعمال مذهبی خود را بر اساس تقویم هجری قمری به جا می‌آورند. مبنای این تقویم رؤیت هلال است که در تاریخ علوم اسلامی به ویژه فقه بسیار مورد توجه علما و فقهای اسلامی قرار گرفته است.
شریعت اسلام برخی از اعمال فقهی حقوقی و عبادی را معلق به ثبوت هلال، کرده است از این رو؛ ابتدا و آخر ماه‌های قمری به ویژه ماه رمضان، عید فطر، وقوف به عرفات در روز نهم ذی‌الحجه، وقوف در مشعر در شب دهم ذی‌الحجه، بیتوته در سرزمین منا در شب‌های یازدهم و دوازدهم ذی‌الحجه، اعمال روز عید قربان، بلوغ، سن ازدواج، ایام عده طلاق و وفات همه و همه اموری هستند که وابسته به گردش کره ماه هستند.
لذا رویت هلال هم در زندگی روزانه مورد استفاده قرار می‌گیرد و هم در عبادت‌هایی که وقت معینی در سال دارد؛ در حقیقت ماه، یک تقویم طبیعی براى افراد بشر محسوب می‌شود که مردم اعم از باسواد و بی‌سواد و در هر نقطه‌اى از جهان که باشند می‌توانند از این تقویم طبیعی استفاده کنند، نه تنها آغاز، وسط و آخر ماه را می‌توان با آن شناخت، بلکه با دقت، شب‌های ماه را نیز می‌توان تشخیص داد و بدیهی است نظام زندگی اجتماعی بشر بدون تقویم یعنی یک وسیل دقیق و عمومی براى تعیین تاریخ، امکان‌پذیر نیست، به همین دلیل، خداوند بزرگ براى نظام زندگی، این تقویم جهانی را در اختیار همگان قرار داده است.
بر این اساس می‌توان دریافت مسأله ثبوت هلال از جمله مباحثی است که بعد اجتماعی‌اش بر بعد فردی آن غلیه دارد؛ زیرا یکی از اهداف آن، اتحاد مسلمانان در رمضان است تا اینکه به عید فطر منتهی شود که به نوبه خود یکی از بزرگترین جلوه‌های اتحاد مسلمانان در کل کره زمین به شمار می‌آید؛ که با شروع ذی‌الحجه و ایام حج بیش از پیش جایگاه خود را نمایان می‌کند.
این نقش کارساز و بنیادین رویت هلال در امور دنیا و آخرت ضرورت واکاوی مسائل مرتبط با آن را به ویژه در ساحت فقه دو چندان می‌کند؛ از این رهگذر کتاب «چند نکته مهم در باره رؤیت هلال» از جمله آثار مهم و ارزشمندی است که به قلم آیت‌الله مکارم شیرازى به زیور طبع آراسته شده است و به بررسى جوانب مختلف و ادله مبحث رؤیت هلال به ویژه مسائل مرتبط با رؤیت هلال با تلسکوپ و اتحاد افق پرداخته است.
انگیزه مؤلف دانشمند اثر که کتاب را طبق درخواست برخى از طلاب و فضلاى حوزه به رشته تحریر درآورده است، حل معضل رؤیت هلال ماه شوال است که موجبات اختلاف‌هاى ناروا، بین امت اسلامى مخصوصاً شیعیان شده است.
وحدت؛ اصل اساسی دین اسلام
معظم‌له ضمن تبیین چالش‌هایی که به واسطه اختلاف نظر در مبحث رؤیت هلال بین افراد جامعه اسلامى و حتى خانواده‌ها به وجود آورده، وحدت را از اصول اساسى دین اسلام برشمرده است. ایشان مى‌فرمایند: چگونه در یک روز جمعى به نماز عید ایستاده و در قنوتش مى‌خوانند… جعلته للمسلمین عیدا؛ یعنى امروز را تو براى مسلمانان عید مقرر کرده‌اى، در حالى که معلوم نیست منظور از مسلمانان چه کسانى هستند، زیرا عده دیگرى در گوشه‌اى مشغول خواندن دعاى ماه مبارک رمضان هستند.
لذا مؤلف این نوشتار را در راستای انجام وظیفه در این شرایط خاص، تنظیم کرد که عمدتاً به اصل مسأله «رؤیت هلال» سپس به «مسأله رؤیت هلال با تلسکوپ» و بعد به «مسأله اتحاد افق» مربوط مى‌شود. کتاب «چند نکته مهم در باره رؤیت هلال» از دو مبحث فرعی و دو فصل اصلی تشکیل شده است که عناوین فرعی آن اثر عبارتنداز: ۱. «اشاره» ۲. «شورای رویت هلال». عناوین اصلی کتاب نیز عبارتند از: ۱. آیا رؤیت ماه با تلسکوپ کافى است؟ ۲. آیا وحدت افق شرط است؟ عناوین فرعی فصل اول نیز به شرح ذیل است: ۱.«تولد ماه در واقع معیار نیست» ۲. «رؤیت ماه معیار روایات متواتره است» «دلایل وحدت افق» عنوان فرعی فصل دوم کتاب است که با عناوینی همچون «طلوع ماه و تولد آن (یک امر آسمانى است نه زمینى)» و «روایت هشام بن الحکم»، همراه شده است.
تشکیل شوراى استهلال؛ راهکارى براى حل معضل رؤیت هلال
معظم‌له در این اثر مهم، تشکیل شوراى استهلال را به عنوان راهکارى براى حل معضل رؤیت هلال مورد بررسى قرار داده است که با جمع شدن عده‌اى از نمایندگان علما مى‌توان به رأى واحدى دست پیدا کرد. با اینکه رؤیت هلال از موضوعات بوده و تشخیص آن به عهده خود مکلفان است و مراجع و فقهاى عظام وظیفه‌اى در این زمینه ندارند، ولى از آن جایى که مردم به بزرگان خود اعتماد کامل دارند، در چنین مواردى به مراجع خود پناه مى‌برند. براى حل این اشکال که ممکن است بینه یکى از نمایندگان بر رؤیت هلال دلالت کند و در مقابل عده دیگرى به عدم آن حکم دهند، مؤلف بحث اکثریت را مورد توجه قرار داده است.
در بخشی از کتاب می‌خوانیم: «نظر اکثریت مى‌تواند معیار باشد چرا که براى غالب مردم اطمینان‌بخش‌تر خواهد بود و به یقین «اقربیت به واقع» دارد زیرا بحث تشخیص موضوع است نه تشخیص حکم، لذا مشکلى ایجاد نمى‌کند. ابزار رؤیت هلال از طریق بررسی روایات رویت هلال از جمله مهمترین مباحث کتاب را شامل می‌شود؛ یعنى اینکه آیا مى‌توان از تلسکوب و امثال ذلک براى رؤیت هلال کمک گرفت یا خیر؟»
مؤلف در این زمینه می‌نویسد: «با اینکه برخى از مراجع به چنین مطلبى فتوا داده‌اند، ما روایات بسیارى در وسائل الشیعه داریم که تعدادشان به بیش از سى روایت مى‌رسد و همگى دلالت دارند بر اینکه رؤیت فقط با چشم عادى حجت بوده و چیز دیگر ملاک نیست؛ مثل«إذا رأیت الهلال فصم و إذا رأیته فأفطر» یا «صم للرؤیه و أفطر للرؤیه»، کما اینکه فقها در تمام ابواب فقه اطلاقات را منصرف به افراد متعارفه مى‌دانند نه افراد نادره؛ مانند آنچه در باب وضو در مورد مقدار لازم براى شستن صورت گفته‌اند که با دست متعارف مراد است یا در مقدار کر مقدار سه وجب و نیم طول و عرض و عمق را با دست افراد معمولى حساب کرده‌اند و نمونه‌هاى دیگرى از حد ترخص، زوال عین نجاست و استهلاک نجاست و… پس از این نمونه‌هاى متعدد به دست مى‌آید که در رؤیت هلال نیز مراد، رؤیت با چشم متعارف و عادى است و این ممکن نیست که بگوییم در همه ابواب، اطلاقات به فرد متعارف منصرف مى‌شوند غیر از رؤیت که مراد فرد خاصى است.
معظم له در ادامه، ادله قائلین به لزوم رؤیت با تلسکوپ که گفته‌اند چنین رؤیتى باعث مى‌شود تا مشکلى در شب‌هاى قدر به وجود نیاید و عید نیز به طور دقیق در زمان واقعى‌اش باشد را مورد تأمل قرار داده‌اند و اینگونه پاسخ گفته‌اند؛ پس با این حساب مى‌توان گفت از زمان پیامبر(ص) تا به امروز به دلیل نبودن وسایل پیشرفته براى استهلال، مردم هیچ وقت نه شب‌هاى قدر را درک کرده‌اند و نه نماز عید به موقع خوانده‌اند در حالى که خود آنها هم سابقاً دیده بودند که چه بسا روز اول ماه رمضان متوجه مى‌شوند که هلال نشانگر روز دوم است یا در روز عید فطر معلوم مى‌شد امروز، دوم شوال است پس باید بگوییم همه عبادات و اعمال با مشکل مواجه شده است در حالى که ملاک در آغاز و انجام ماه رمضان واقعیت وجود هلال نبوده بلکه قابل رؤیت بودنش ملاک است.»
به بیان مولف در بحث امارات علم اصول نیز نظیر این بحث مطرح شده است که تکلیف مکلف، تطابق عمل با واقع نیست بلکه اماره و ملاک داشتن عمل، مراد است.
شرطیت وحدت افق
آیا وحدت افق بین دو شهر شرط است یا خیر؟ دو نظریه وجود دارد: عده‌اى مانند صاحب عروه گفته‌اند مشترک بودن افق شرط است؛ یعنى فقط شهرهاى نزدیک به هم مى‌توانند با رؤیت هلال در یکى، دیگرى نیز به همان عمل کند لکن عده‌اى این را نپذیرفته و معتقدند با رؤیت هلال در منطقه‌اى از عالم براى دیگران نیز ثابت مى‌شود؛ فقط مشترک بودن قسمتى از شبشان کفایت مى‌کند.
مؤلف در این مسأله، بحثى نجومى مطرح مى‌کند تا ضابطه این نظریات مشخص شود. معظم له تکون و تولد هلال را مرتبط با سه کره شمس، قمر و زمین مى‌داند و بعضى از این نظریات را طبق مسطح بودن زمین صحیح مى‌داند که با توجه به کروى بودنش این آرا زیر سؤال است. روایاتى هم در این زمینه از اهل بیت(ع) رسیده است که از آن جمله روایت هشام بن حکم از امام صادق(ع) است: «إنه قال صام تسعه و عشرین قال إن کانت له بینه عادله على أهل مصر أنهم صاموا ثلاثین على رؤیته قضى یوما؛ راوی از امام صادق(ع) سؤال کرد در مورد کسی که بیست و نه روز از ماه رمضان را روزه گرفته است حضرت فرمودند: اگر او را گواهان عادل باشد که گواهى دهند بر اهل بلدى که آنان سى روز تمام را بر اساس رؤیت هلال روزه داشته‌اند او نیز باید روزه یک روز را قضا کند.» قائلین به رؤیت هلال در هر نقطه‌اى از نقاط عالم به این روایت استناد کرده‌اند کما اینکه به بعضى از روایات دیگر هم استناد کرده‌اند و مؤلف در کتاب آنها را ذکر کرده است.
آیت‌الله مکارم شیرازی با بحثى منطقى و اشاره به مقدمات حکمت، اطلاق این روایات را مورد مناقشه قرار مى‌دهند و نهایتاً به این نتیجه مى‌رسند که همان‌طورى که مشهور به آن معتقد شده‌اند و ادله قوى نیز بر آن دلالت دارند، اتحاد افق در رؤیت هلال شرط است و اگر منظور از این حکم ایجاد وحدت بین مسلمانان باشد باید گفت این امر فقط در جاهایى که اتحاد افق دارند ممکن است و نه در همه مکان‌ها و مسلمانانى که در یک نیمه از کره خاکى زندگى مى‌کنند مى‌توانند همگى عید واحدى داشته و به مسئله مهم وحدت نیز برسند.
بنابر گزارش ایبنا، کتاب «چند نکته مهم درباره رؤیت هلال» تألیف آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی در در ۲۴ صفحه، شمارگان ۱۰۰۰ نسخه از سوی انتشارات امام علی‌ابن ابیطالب(ع) روانه بازار نشر شده است. همچنین این کتاب به زبان عربى نیز ترجمه و منتشر شده است.
