کتاب‌های مرتبط با موضوع مدارای مذهبی

اگر بخواهیم از هماهنگی میان اجزای بدنه امت اسلامی سخن به میان آوریم، به ناگزیر باید پیش‌زمینه‌های تحقق این وحدت را مورد توجه قرار دهیم.

بخشی از این پیش‌زمینه‌ها به حوزه اندیشه و در حوزه اندیشه نیز فرازهای بسیاری به فقه ارتباط می‌یابند. مدارا از این سنخ است. پرسش فقهی در زمینه مدارا این است که در برابر صاحبان دیدگاه‌های مختلف کلامی و فقهی چه موضعی باید برگزید؟ آیا حکم شرعی در این زمینه مدارا است؟ یا آن که مدارا صرفاً مربوط به حوزه تعامل در زمینه‌های عملی است و در زمینه برخورد با اندیشه وظیفه‌ای را که فقه بر دوش می‌نهد چیزی غیر از مدارا است؟

نویسنده در این اثر ضمن کنکاش در این سؤالات به تاریخچه بحث مدارای بین مذاهب پرداخته و می‌نویسد: از آن جا که مذاهب اسلامی پس از عصر رسالت پدید آمده و روابط بین پیروان آنان در گذر تاریخ سیاسی‌عقیدتی اسلام در سده‌های دوم و سوم هجری و پس از آن، شکل حادی به خود گرفت، این موضوع (مدارای بین مذاهب) نمی‌توانست از همان ابتدای عصر اجتهاد و فقاهت، جزو یکی از موضوعات فقهی در عرصه فقه اسلامی مطرح شود و همچنین بروز اختلافات و برخوردهای مذهبی در اواخر قرن اول هجری نیز سبب جلب توجه فقهای اسلامی به بحث درباره آن نشد، زیرا چیرگی و حدت دینی در روابط بین مسلمانان از یک سو و شدت وحدت مباحث سیاسی و تأثیر به سزای آنها در بروز جنگ‌های موجود از سوی دیگر، چندان اهمیتی برای بررسی آثار و احکام فقهی و ظاهری اختلافات مذهبی در جامعه اسلامی باقی نمی‌گذاشت.

با تمسک خلفای ستمگر اموی و عباسی به مبانی عقیدتی مورد اختلاف مذهب اسلامی و ترویج آنان در جهت توجیه رفتارهای نادرست خود، برخوردهای خشونت‌بار با مخالفان مذهبی و نادیده گرفتن حقوق انسانی و دینی آنان، اصلی مشروع بود که جای خود را در جامعه اسلامی باز کرد.

بی‌توجهی فقها به بحث درباره مبانی علمی و فقهی و مدارا با مخالفان مذهبی در ابتدای پیدایش اختلافات مذهبی در سطح جامعه اسلامی، ضمن مبهم گذاردن محدوده مشروعیت تکفیر مخالفان و یا مدارا با آنان، نوعی تأیید تلویحی بر تعصب‌های کورکورانه پیروان مذاهب مختلف اسلامی و تعارضات ناشی از آن شد.

با ظهور مذهب مالکی و طرح فتاوای سختگیرانه نسبت به برخی از رفتارهای مسلمانان در ارتباط با قبور مطهر اولیای خدا و اماکن مقدس اسلامی در کنار عدم تعریف روشنی از اصول دین و چگونگی موافقت و مخالفت با آن‌ها زمینه جدیدی از اتهام به کفر در بین مذاهب اسلامی پدید آمد که با تفکرات «احمد بن حنبل» به فعلیت رسید و باعث اختلاف بین مذاهب اسلامی شد که برخی از فرقه‌ها همچون سلف‌گرایان به تکفیر مسلمانان پرداختند. با شعله‌ور شدن نزاع‌های مذهبی، فقهای اسلامی برای نخستین بار به بحث درباره احکام مربوط به مخالفان عقیدتی بالاخص مذهبی پرداختند.

تقیه مداراتی و مباحث مربوط به تخطئه و تصویب عقاید کلامی، نخستین رویکرد مذاهب شیعه و سنی به موضوع مزبور بود. تاکید ائمه شیعه بر تقیه و مدارا با مخالفان مذهبی را نمی‌توان عنوان رویکردی مقطعی، اضطراری و ثانوی معرفی کرد، بلکه همان گونه که در جای خود ثابت خواهد شد آن را باید اصلی کلی و قاعده‌ای فقهی دایمی یاد نمود. علاوه بر این که تاکید برخی از دانشمندان اهل سنت بر تصویب در عقاید کلامی و یا معذور دانستن تمام مخالفان عقیدتی و مذهبی نیز خود نشان دهنده اهتمام آن‌ها به نوعی همکاری و اخوت دینی می‌باشد که در ضمن بخش اول این کتاب به آن پرداخته است.

نویسنده در پیش‌گفتار همچنین به اهمیت بررسی فقهی موضوع مدارای بین مذاهب پرداخته و آورده است: مدارای بین مذاهب اسلامی از جمله موضوعات مهمی است که در ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی و علمی‌فقهی به بررسی و موشکافی آن نیاز مبرمی احساس می‌شود.

روشن نبودن دامنه فراگیری حقوق اسلامی نسبت به پبروان مذاهب مخالف اسلامی، پیروان هر مذهب را دچار سردرگمی و تناقض کرده است، زیرا از یک سو آنان خود را ملزم به دلبستگی و وابستگی تام به اصول مذهب متبوع خویش می‌دانند و از سوی دیگر رعایت حقوق مسلمانان را از تکالیف مسلم و مهم در حوزه فقه اسلامی یافته‌اند، اما نه مفهوم و محدوده دلبستگی به اصول مذهب برای آنان روشن شده و نه جایگاه مذاهب اسلامی و حقوق آن‌ها از دیدگاه مذهبشان. آنان در برخوردهای مسالمت آمیز با پیروان مذهب‌های مخالف، ترس از گسسته‌شدن علقه‌های مذهبیشان دارند و در رفتارهای خشن با آنان واهمه پایمال شدن حقوق برادران مسلمان را و در این کشاکش است که تعصب‌ها با تشدید علقه‌های مذهبی، فرهنگ خشونت را در روح و جان مردم در جوامع اسلامی تثبیت می‌کند.

از طرف دیگر مبهم گذاشتن موضوع مدارا از سوی فقهای اسلامی و عدم بررسی کامل آن از دیدگاه قرآن و سنت و سیره، باعث شده که فعالیت پیروان مذاهب مختلف در جهت زمینه‌سازی برای گسترش اسلام، ‌نگ شده و جای خود را به زمینه‌سازی برای جذب پیروان سایر مذاهب دهد یا به سخن دیگر دین را از جایگاه ارزشی خود پایین آورده و مذهب را بیش از آنچه باید، بالا برده‌اند. علاوه بر این که با عدم رعایت حقوق پیروان مذاهب نسبت به یکدیگر اهداف کلی جامعه اسلامی از دید پیروان مذاهب اسلامی تقدس خود را از دست داده و به اهداف جزیی‌تر جوامع مذهبی اسلامی تبدیل می‌شوند، بدیهی است که چنین تغییری با مصالح دین مبین اسلام سازگار نیست.

از بعد علمی و فقهی نیز موضوعی که دارای اهمیت فرهنگی و اجتماعی است و شعاع‌های کاربردی گسترده‌ای دارد، باید بیش از سایر موضوعات فقهی بحث و بررسی شود این در حالی است که فقهای اسلامی یا اصلاً به این موضوع به طور مستقل نپرداخته‌اند و یا سعی کرده‌اند آن را در موضوعاتی مانند: ارتداد و کفر و یا ایمان مندرج کرده و مباحث مربوط به آنان را در خصوص این موضوع نیز تکرار کنند، درحالی‌که این موضوع در فقه اسلامی دارای هویت علمی مستقلی است و مبانی خاص خود را دارد. نقایص موجود در مباحث فقهی درباره مدارا را در دو جهت عمده می‌توان دسته بندی کرد:

۱) تبیین رابطه مدارای بین مذاهب با حقوق غیرمسلمانان و احکام ارتداد و کفر و نیز تأثیر مباحث جاری در آن و نتایج حاصل از آن در تغییرات حکمی و موضوعی سایر مسائل موجود در ابواب مختلف فقهی.

۲) تبیین فقهی این موضوع از دیدگاه قرآن، سنت و سیره به طور مستقل و جداگانه. نظر به اهمیت بحث باید بخش مستقلی را به مباحث قرآنی و سپس بخش دیگری را به مباحث سنن نبوی(س) اختصاص داد و سپس به بررسی سیره خلفا و ائمه شیعه(ع) و صحابه و ائمه مذاهب اربعه پرداخت، زیرا شناخت صحیح از رفتار این بزرگان مانع اظهارنظرهای نادرست در این زمینه خواهد شد.

برای رسیدن به هدف فوق باید به سؤال‌های زیر پاسخ داد:
الف. آیا در قرآن از اختلافات مذهبی و اخلاق مداراتی سخنی به میان آمده است؟
ب. چه شواهدی در سنت نبوی(ع) بر اخلاق مداراتی در اختلافات مذهبی می‌توان یافت؟
ج. سیره خلفای صدر اسلام در برخورد با اختلافات عقیدتی مسلمانان چگونه بوده است؟
د. سیره ائمه شیعه(ع) در برخورد با پیشوایان مذاهب و پیروان آن‌ها چگونه بوده است؟
و. دیدگاه فقهای مذاهب اسلامی در سده‌های گذشته، مؤید چه نظریه‌ای درباره این اصل کلی است؟

مسلماً در کنار هدف کلی و اساسی مورد نظر باید اهداف جزیی‌تری را نیز دنبال کرد:

الف) احکام فقهی مسالمت‌جویانه در حق مخالفان مذهبی، احکام ثانوی و یا اضطراری نیستند؛
ب) احکام فقهی مذکور در حق آن‌ها ثابت است، زیرا آنان هم کیشان واقعی هستند، نه این که صرفاً به صورت ظاهری محکوم به اسلام باشند؛
ج) اصل کلی مدارا در تمام ابواب فقهی، احکام مربوط به موضوع روابط با پیروان مذاهب مخالف اسلامی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و محدود به ابواب خاصی نیست و اگر هم استثنائات جزیی و معینی دارد، باید به طور دقیق معین شود؛
د) حقوق اسلامی بین مسلمانان و حقوق ایمانی بین هم‌مذهبان، یکسان نیست و حقوق برادران ایمانی یک گام بیشتر و فراتر از حقوق برادران اسلامی است، ولی این به معنای نادیده گرفتن حقوق اسلامی و نیز خشونت با مخالفان مذهبی نیست.
برای اطلاع از مشخصات کامل کتاب کلیک کنید.

۲٫ آیین همزیستی مسلمانان
نویسنده: عبدالحسین شرف‌الدین، مترجم: احمد صادقی‌اردستانی؛ انتشارات: حبیب؛ تاریخ نشر۱۳۹۳؛ تعداد صفحات:۳۲۸٫

رویکردی قرآنی و روایی در مورد همزیستی مسالمت‌آمیز مسلمانان با یکدیگر است. در ابتدای این اثر به بیان مفهوم واقعی اسلام و ایمان پرداخته شده و معیارهای مسلمان بودن و مؤمن بودن با استناد به آیات قرآن و روایات معصومین (ع) بیان شده است. آنگاه ملاک‌های یکتاپرستی و ویژگی‌های اهل نجات و اهل سعادت بیان شده و فتاوای اهل‌سنت در مورد اهل توحید منعکس شده و دیدگاه‌های افرادی مانند: ابن‌تیمیه، محمدبن‌ادریس شافعی، ابن‌تیمیه، خوارج، ابوالحسن اشعری و اهل تأویل در مورد ملاک‌های کفر و ایمان و نیز اسلام و ایمان ذکر شده است. در همین راستا نویسنده به اختلاف نظرهای شیعه و اهل‌سنت در مسائل اعتقادی و فقهی اشاره نموده و ملاک‌های تکفیر کردن برخی از فرقه‌های مسلمان مانند شیعه توسط برخی دیگر از فرقه‌ها، مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته و تهمت‌هایی را که به شیعه در زمینه مسائل اعتقادی زده شده است، پاسخ گفته و آن‌ها را اتهاماتی بی‌اساس تلقی نموده است. وی معتقد است فرقه‌های مختلف اسلامی به دور از هر گونه اعتقادی باید به صورت مسالمت‌آمیز با هم زندگی کنند و حربه تکفیر و دامن زدن به اختلافات مذهبی باعث فاصله گرفتن شیعه و سنی از یکدیگر و دشمنی آنان با هم می‌شود.

۳٫شیوه‌های تعامل و همزیستی پیروان مذاهب اسلامی
نویسنده: حسین رجبی؛ انتشارات: آثار نفیس؛ تاریخ نشر: ۱۳۸۸؛ تعداد صفحات:۳۱۲٫
پژوهشی در مبانی، روش‌ها و آسیب‌های همزیستی و تعامل مثبت پیروان مذاهب اسلامی است. نویسنده، رویکرد قرآن به تعامل بین مسلمانان را بررسی کرده و مواردی همچون عقیده به توحید، اطاعت از رسول خدا، اخوت دینی و… را از مبانی رابطه میان مسلمانان دانسته است. شیوه‌ی تعامل از دیدگاه قرآن، سنت پیامبر(ص) و سیره امامان(ع) از دیگر مطالب این کتاب است. نویسنده در این باب دستورهای اخلاقی قرآن در ارتباط با دیگر مسلمانان را برشمرده و سیره عملی پیامبر در تعامل با مسلمانان و همچنین نمونه‌هایی از تعامل امامان شیعه با خلفا را آورده است. روش و سیره علمای جدید و قدیم فریقین در تعامل با پیروان دیگر مذاهب و ذکر نمونه‌های تاریخی از این تعامل بخش دیگری از کتاب را به خود اختصاص داده است. آسیب‌شناسی تعامل و بیان موانع همزیستی مسالمت‌آمیز میان مسلمانان از دیدگاه قرآن، سیره نبوی و علما و دانشمندان اسلامی، مطلب پایانی کتاب است.
برای اطلاع از مشخصات کامل کتاب کلیک کنید.

۴٫گذر از تنگناهای مذهبی اتحاد ملی
نویسنده: خورشیداحمد گیلانی، مترجم: نذیراحمد سلامی؛ ناشر: طهارت؛ تاریخ نشر: ۱۳۹۱؛ تعداد صفحات: ۱۶۴٫

این کتاب در پی بررسی راهکارهای ایجاد اتحاد میان مسلمانان و تقریب بین مذاهب مختلف اسلامی است. در این نوشتار ضمن بررسی اهمیت و آثار و ابعاد وحدت مسلمانان، به بیان معنای امت اسلامی پرداخته شده و ویژگی‌های فرقه ناجیه که در روایت نبوی به آن اشاره شده است، پرداخته شده و راهکارهای وحدت بین شیعه و سنی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. نویسنده پیشنهاداتی در این زمینه ارائه نموده و زیان‌های متعدد اختلاف و تفرقه بین مسلمانان را از لحاظ فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی تبیین نموده است. وی ایجاد فضای همدلی در جهان اسلام را بیان کرده و ریشه‌های فرقه‌گرایی و اختلاف بین مسلمانان را ذکر نموده و دهه محرم را عاملی برای اتحاد مسلمین عنوان کرده است. وی نقش علمای مسلمان را در این زمینه حساس ارزیابی و توصیه‌هایی به آنان نموده است.

۵٫ همبستگی ادیان و مذاهب اسلامی
نویسنده: محمدابراهیم جناتی؛ انتشارات: انصاریان؛ تاریخ نشر: ۱۳۸۱؛ تعداد صفحات ۵۴۰٫

کتاب حاضر در دو بخش شامل مباحثی در حوزه دین‌شناسی است. در بخش نخست که «همبستگی ادیان» عنوان گرفته ابتدا مبحث یگانه‌بودن اصل دین مطرح می‌شود، سپس از نقش گفت‌وگوی بین ادیان در گفت‌وگوی تمدن‌ها سخن می‌رود، در پی آن موضوعاتی چون: حقوق بشر از نگاه دین، تئوری طهارت ذاتی مطلق انسان، حکم ارتداد و حکم ذبایح اهل کتاب شرح و بررسی می‌شود. در بخش دوم تحت عنوان «همبستگی مذاهب اسلامی»، نگارنده اساساً موضوعات مشترکی اشاره می‌کند که مذاهب اسلامی می‌توانند حول آن به وحدت دینی دست یابند. برخی از این موضوعات عبارت‌اند از: اجتهاد، فقه تطبیقی و وحدت در دیدگاه ائمه معصومان و علمای اهل سنت.

۶٫ اتحاد یا اختلاف امت (وحدت امت اسلامی و علاج دردهای آن)
نویسنده: محمدشفیع عثمانی، مترجم: صلاح‌الدین شهنوازی؛ انتشارات: گلستان معرفت؛ تاریخ نشر: ۱۳۸۹؛ تعداد صفحات ۷۲٫

این اثر متن دو سخنرانی از مولوی «محمد شفیع عثمانی» مفتی اعظم وقت پاکستان است که در باب اتحاد امت اسلامی و علاج دردهای آن صورت پذیرفته است. این سخنان در شهر لاهور بعد از دوران رهایی از استعمار انگلیس و تأسیس کشور اسلامی پاکستان به نام دارالسلام در مقابل دارالحرب هندوهای هند ایراد گردیده است. وی از علمای سنی حنفی وابسته به گرایش دیوبندی است و لذا برخی از مطالب بیان شده در خصوص اجتهاد و قیاس، خاص اهل سنت می‌باشد. این سخنان به زبان اردو در مجلات پاکستان و برگردان آن نیز در فصلنامه هفت اقلیم به صورت مسلسل چاپ گردیده است.

۷٫ المسلمون: قوه الوحده فی عالم القوی
نویسنده: عبدالقادر ادریسی‌سودانی؛ انتشارات: مرکز الابحاث العقائدیه؛ تاریخ نشر: ۱۳۹۰؛ تعداد صفحات:۳۵۴٫

در این نوشتار با توجه به مشترکات فکری و عقیدتی متعددی که میان مسلمانان جهان وجود دارد، بر لزوم وحدت بین آنان و پرهیز از اختلافات فرقه‌ای و طایفه‌ای تاکید شده و محورهای مهم اتحاد بین مسلمین با توجه به آموزه‌های قرآن و سنت و سیره پیامبر اسلام(ص) مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. نگارنده نخست مفهوم و ابعاد وحدت و مسؤولیت‌هایی که مسلمانان در این زمینه دارند را بررسی و سپس راهکارهای رسیدن به یک وحدت جامع و پایدار و نقش عالمان دینی و متفکران در این زمینه را بیان کرده است. وی به احترام متقابل به افکار و عقاید یکدیگر و پرهیز از تعصب دینی و مذهبی را مورد تاکید قرار داده و پدیده ترور شخصی و شخصیتی در چهارچوب فکر و عقیده‌ای خاص را کاملاً مردود شمرده و معتقد است که اختلافات علمی و فکری با گفتگوی مناسب قابل حل است و قرآن کریم و شخص پیامبر اسلام همواره بر این امر دعوت نموده‌اند. وی محورهای گفتگو و تقریب بین مسلمانان را نیز برشمرده است.

۸٫ خاستگاه‌های اختلاف در فقه مذاهب
نویسنده: مصطفی‌ابراهیم زلمی، مترجم: حسین صابری؛ انتشارات: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی؛ تاریخ نشر: ۱۳۹۲؛ تعداد صفحات: ۵۸۸٫

این کتاب به قلم «مصطفی ابراهیم الزلمی» و ترجمه «حسین صابری» و ویرایش «حمیدرضا شیخی» است.

تقریظ، مقدمه مؤلف، کلیات، پیشوایان مذاهب، عوامل اصلی اختلاف مذاهب و کتابنامه بخش‌های اصلی این کتاب را تشکیل می‌دهد.

در بخش «تقریظ» آمده است: «در انواع مذاهب اسلامی و در بین مسلمانان سه نوع مذهب در رابطه با جوهر دین اسلام یعنی سه رکن دین شامل عقیده، عمل و اخلاق وجود دارد. این سه رکن متناسب با ارکان وجود انسان فکر و اندیشه، عمل و عاطفه است که تدریجاً راجع به هر کدام علمی در اسلام نشأت گرفته و بسط یافته است، علم کلام در رابطه با عقیده و فکر، علم فقه در رابطه با عمل و علم اخلاق در رابطه با غرائز و عواطف.»

در بخش «کلیات» می‌خوانیم: «واژه فقه دارای معنای اصطلاحی یگانه و ثابتی نبوده، بلکه در گذر زمان تحول و تغییر داشته است، در عصر نخست همه آنچه را نصوص کتاب و سنت بر آن دلالت می‌کند، اعم از اعتقادی، اخلاقی و علمی دربرمی گرفت.»
سپس بر معادشناسی و پی بردن به آفت‌های دقیق نفس و آنچه رسیدن به حقیقت آخرت و پستی دنیا را میسر می‌سازد اطلاق شد و بعدها مفهوم خاصی پیدا کرد، یعنی مفهوم علم به احکام شرعی عملی برگرفته از ادله تفصیلی آن‌ها یا (علم به مطلق احکام) بسته به این که علم در چه موردی به کار رود.»

در بخش دیگر با عنوان «مقایسه فقه و شریعت» چنین آمده است: «از نظر مصوبه، نسبت میان فقه و شریعت به لحاظ مصداق، عموم و خصوص مطلق است، یعنی هر فقهی شریعت است ولی عکس آن صادق نیست.»

«اما به نظر مخطئه این نسبت عموم و خصوص من وجه است، زیرا هر دو در احکام فقهیی که در آن‌ها مجتهد به حکم واقعی الهی رسیده است اجتماع دارند ولی در احکامی که مجتهد در آن‌ها به خطا رفته فقه از شریعت و در احکامی که به مسائل عقیدتی و اخلاقی و داستان‌های امت‌های پیشین مربوط می‌شود شریعت از فقه جدایی می‌یابد. دو واژه پیش‌گفته از نظر مفهوم متغایرند، زیرا در مفهوم هر یک از آنها چیزی سوای دیگری لحاظ شده است.»

علاقه‌مندان باید برای مطالعه این کتاب در «کتابخانه فقه و احکام» سایت «تبیان زنجان»، کتاب «خاستگاه اختلاف در فقه مذاهب» را انتخاب کنند.

۹٫ الامام موسی الصدر
نویسنده: عبدالرحیم اباذری، محقق: محمدجاسم ساعدی؛ انتشارات: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه؛ تاریخ نشر: ۱۳۸۶؛ تعداد صفحات: ۲۰۰٫

امام موسی صدر روز ۱۴ خرداد ۱۳۰۷ هـ ش در شهر قم متولد شد. پدر ایشان جانشین مؤسس حوزه‌ی علمیه‌ی قم بود. امام موسی صدر به هنگام ورود به حوزه‌ی علمیه از استادانی چون امام خمینی(ره)، سید محمدباقر سلطانی طباطبایی و دیگر بزرگان استفاده کرد. وی در کنار تحصیلات حوزوی در دانشگاه تهران به مطالعه‌ی حقوق پرداخت. در ۱۳۳۸ به لبنان رفت و اقدامات بسیاری برای اصلاح امور فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه‌ی شیعیان لبنان و معرفی اهل بیت بر جهان انجام داد. وی مؤسسه‌های خیریه‌ی بسیاری در لبنان راه‌اندازی کرد. از جمله کارهای مهم او تأسیس مجلس اعلای اسلامی شیعیان، روابط همکاری صمیمانه با رهبران دینی مسیحی و اهل سنت و برقراری اولین دور گفت‌وگوهای اسلام و مسیحیت بود. وی در سال ۱۳۴۷ به عضویت مرکز اسلام‌شناسی استراسبورگ درآمد و در ۱۳۵۷ موفق شد رهبران مسلمان و مسیحی لبنان را برای برپایی جبهه‌ای فراگیر علیه صیونیست‌ها متقاعد کند. امام موسی صدر در شهریور ماه ۱۳۵۷ به دعوت رسمی معمر قذافی وارد لیبی و در آن‌جا ربوده شد. تا کنون خبری از وی به دست نیامده است. در کتاب حاضر شرح تفصیلی زندگانی این عالم شیعی به زبان عربی بازگو شده است.

۱۰٫ تنوع مذهبی و حقوق اسلامی Religious Pluralism and Islamic Law
انور در این کتاب به مطالعه رهیافت‌های حاکم بر رویکرد حقوق اسلامی نسبت به بیگانگان همت گمارده است. «تنوع مذهبی و حقوق اسلامی» دربردارنده مباحثی در خصوص آموزه‌های حقوقی اسلام و پیامدهای آن برای تنوع مذهبی و تحمل دیگر ادیان در سرزمین‌های اسلامی است.

نویسنده اظهار داشته است که در طول تاریخ پیدایش، شکوفایی و رشد حقوق اسلامی دیدگاه‌های جدیدی در خصوص حقوق اسلامی و مقوله تنوع مذهبی سربرآورده‌اند. دیدگاه‌هایی که در هر دوره زمانی بی‌ارتباط با ملزومات سیاسی و اجتماعی آن دوره نبوده‌اند.
انور در کتاب «تنوع مذهبی و حقوق اسلامی» تفسیری میان رشته‌ای از موضوع پذیرش یا به رسمیت شناخته شدن و نوع حضور بیگانگان در جامعه اسلامی ارائه داده است.

وی همچنین به مطالعه دقیق استعداد حقوق اسلامی نسبت به پذیرش قواعد و کدهای حقوقی دیگر ادیان در درون خود و یا ارائه راهکارهایی جهت رشد حقوق دیگر ادیان در مسیری مجزا و موازی با حقوق اسلامی، تحت نظارت آموزه‌های فقهی و مطابق اصول شریعت اسلامی با نظر به مصلحت جامعه اسلامی، همت گمارده است.

نویسنده در این ارتباط به تنوع دینی در فقه و حقوق اسلامی و بررسی آن از منظر حقوق اسلامی، نظریه حقوقی و تاریخ پرداخته است.

به باور نویسنده تنوع دینی به مثابه مقوله‌ای اجتماعی‌حقوقی، آنگاه که در ارتباط باحاکمیت حقوق اسلامی و حکومت اسلامی مطرح می‌گردد دچار پیچیدگی‌ها و ظرایف بیشتری می‌گردد.

از جمله مفاهیم اصلی که در این کتاب مورد تحلیل قرار گرفته است مفهوم تحمل و مدارا است.

به باور نویسنده تحمل باید به مثابه مفهومی بنیادین، مفید و منسجم برای درک اهمیتی که حقوق اسلامی در ارتباط با اهل ذمه قایل گشته، مورد مطالعه قرار گیرد. تعبیر ویژه‌ای از تحمل و مدرا را می‌توان در آن دسته از آموزه‌های حقوقی اسلام، که اداره و کنترل اقامت دائم غیر مسلمان در سرزمین‌های اسلامی را مجازمی دانند، رصد نمود.

جهت انجام این مهم، نویسنده ذیل مطالعه وضعیت اهل کتاب در فقه و حقوق اسلامی نشان داده است که حقوق اسلامی در ارتباط با غیر مسلمانان در بردارنده مجموعه‌ای از کدهای متنوع و کارآمد جهت دست‌یابی به هم‌زیستی مسالمت‌آمیز است.

نویسنده ذیل مطالعه ارتباط اخلاق و حقوق در فقه اسلامی، بر آن اصرار وزیده است که آموزه‌های سازنده اخلاق اسلامی و حقوق اهل ذمه نشان از پرورش و تنظیم یک جامعه متنوع فرادست می‌دهد. چنین درکی، که حاوی نوعی نگرش اخلاقی‌حقوقی است، از حقوق اهل ذمه مجالی فراهم می‌سازد تا به مشاهده حقوق اهل کتاب در زمینه‌ای بزرگ‌تر از حقوق و پلورالیسم، شامل جامعه، فرهنگ و سیاست، بنشینیم.

نویسنده سرانجام اظهار داشته است که مطالعه حقوق اهل کتاب و بررسی مفاهیمی همچون تحمل و مدارای دینی در حقوق اسلامی به فراخور زمانه رو به سوی ایجاد فضاهایی جدید در راستای تجزیه و تحلیل شریعت به مثابه یکی از نظام‌های حقوقی کار آمد خواهدبرد.

۱۱٫ تقریب مذاهب: از نظر تا عمل
نویسنده: محمد آصف محسنی؛ انتشارات: ادیان؛ تاریخ نشر: سال ۱۳۸۶؛ تعداد صفحات: ۱۲۶٫

کتاب تقریب مذاهب از نظر تا عمل دارای چند فصل است. فصل نخست زندگی‌نامه خودنوشت نویسنده کتاب است که وی در آن به سیر زندگانی علمی و سیاسی خود می‌پردازد. فصل دوم با عنوان «تعامل اهل سنت و شیعه، ضرورت‌ها و پیامدها»؛ بررسی گسترش وهابیت و هشدار نسبت به رواج آن می‌پردازد و مسأله تقیه را دیگر بار برمی‌رسد. نویسنده در این بخش به روایت «بنی الاسلام علی خمس …» اشاره می‌کند و ولایت در این حدیث را به معنای محبت می‌داند نه حکمرانی و رهبری.

فصل سوم درباره مشترکات و اختلافات شیعه و سنی است. این‌که ریشه تعدد مذاهب در اسلام چیست و آیا شدت اختلاف در قرون نخستین اسلامی نیز وجود داشته یا نه از مباحث این فصل است. نویسنده در این فصل، اشتراکات شیعه و سنی در عقاید و فروع را در لیست جامعی ذکر می‌کند و موارد اختلاف را در ۹ مورد می‌داند که در پی، آن‌ها را به تفصیل بررسی می‌کند و سپس موارد اختلاف را در بسیاری از امور جزیی برمی‌شمارد.

فصل چهارم کتاب، «وحدت اسلامی و تقریب مذاهب» عنوان گرفته است. این فصل، شامل مصاحبه‌ای نسبتاً طولانی با نویسنده کتاب درباره این مقوله است. او بر این باور است که اختلاف ما با اهل سنت در فروع عقاید است و سپس درباره مسأله لعن، به بررسی سند زیارت عاشورا می‌پردازد. فصل پنجم کتاب نیز مصاحبه‌ای در ادامه مباحث یاد شده است.

نویسنده در فصل ششم به تعریف تقریب می‌پردازد و موانع تقریب را برمی‌شمارد و راه‌کارهایی برای تقویت تقریب ذکر می‌کند.
این راه‌کارها در ده عنوان نظام یافته که از جمله آن‌ها اشتراک با غم و شادی پیروان سایر مذاهب که در یک محل زندگانی می‌کنند و تشکیل مدارس دینی مختلط از پیروان مذاهب متعدد است.

۱۲٫ آشنایی با تقریب مذاهب اسلامی
نویسنده: علی بابایی آریا، محمدتقی فخلعی؛ انتشارات: فقاهت؛ تاریخ نشر: ۱۳۸۹؛ تعداد صفحات: ۳۶٫

عناوین اصلی کتاب:
اشاره؛ پیش گفتار؛ مقصود از تقریب مذاهب اسلامی چیست؟؛ آیا تقریب مذاهب اسلامی ممکن و جایز است؟؛ اصول و مبانی تقریب چیست؟؛ موانع تقریب کدام است؟؛ نقش حج در تقریب مذاهب اسلامی؛ فهرست منابع.

۱۳٫ اخوت و برادری در اسلام (به ضمیمه دیدگاه یکصدوپنجاه‌وچهار دانشمند درباره مذاهب اسلامی)
نویسنده: سید عبداللطیف سجادی؛ انتشارات: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی؛ تاریخ نشر: سال ۱۳۸۶؛ تعداد صفحات: ۱۸۴٫

یکی از تعالیم و شعارهای اساسی و ریشه‌دار اسلامی «اخوت» میان مسلمانان است. متأسفانه امروزه یکی از پدیده‌های شوم و خطرناک که زمینه‌ی انحطاط جوامع اسلامی را فراهم کرده، نفاق، اختلاف و جدایی توده‌ها از یک‌دیگر است. علمای اسلامی نیز با توجه به آموزه‌های اسلام به خصوص قرآن کریم و سیره‌ی رسول اکرم(ص) به تقویت و روحیه‌ی برادری میان مسلمانان می‌پردازند. نگارنده در کتاب حاضر موضوع اخوت اسلامی را مطرح می‌سازد و به اساس این اصل در اسلام می‌پردازد. وی ضرورت، اهمیت، مبانی و موانع اخوت را بیان و وظایف دانشمندان مسلمان را در راه ایجاد برادری ذکر می‌نماید. هم‌چنین دیدگاه یکصد‌و‌پنجاه‌و‌چهار دانشمند اسلامی درباره‌ی مذاهب اسلامی و اخوت میان مسلمانان را بیان می‌کند. برخی از این دانشمندان عبارت‌اند از: شیخ محمود شلتوت، محمد فحام، شیخ محمد غزالی، و شیخ محمدجواد مغنیه.

۱۴٫ بیداری اسلامی و مواجه صحیح با اختلافات
نویسنده: یوسف قرضاوی، مترجم: عبدالرسول گلرانی؛ انتشارات: نشر احسان؛ تاریخ نشر: ۱۳۷۸؛ تعداد صفحات: ۲۵۴٫

۱۵٫ رسالت ما: تقریب در اندیشه، وحدت در عمل
نویسنده: محمدعلی تسخیری؛ انتشارات: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی؛ تاریخ نشر: ۱۳۹۲؛ تعداد صفحات:۲۷۲٫

۱۶٫ کتاب‌شناسی وحدت اسلامی
نویسنده: سلمان حبیبی؛ انتشارات: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی؛ تاریخ نشر: ۱۳۹۲؛ تعداد صفحات:۵۹۲٫
برای اطلاع از مشخصات کامل کتاب کلیک کنید.