شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: اولین پیش نشست «همایش روز علم اصول» در سالروز تولد شیخ انصاری؛ با رونمایی از کتاب «تقریرات العالیه فی اصول الفقه» مباحث اصولی مرحوم محقق نائینی به تقریر آیت‌الله سید مرتضوی لنگرودی، با حضور اساتید و اعضای انجمن علم اصول حوزه در سالن اجتماعات مدرسه عالی دارالشفاء برگزار شد.
در این مراسم آیت‌الله رضا استادی و حجج‌اسلام والمسلمین سیدمحمدصادق محمدی و سیدمحمدصادق علم‌الهدی از اعضای انجمن اصول فقه حوزه علمیه قم به ارائه سخن پرداختند که گزیده‌ای از سخنان پیش‌رویتان قرار میگیرد.
استاد رضا استادی: ۲۳۰ سال از تولد شیخ انصاری می‌گذرد و تاکنون همه علما از ایشان استفاده کرده و بر سفره آن مرحوم نشسته‌اند؛ بیش از ۱۵۰ حاشیه و شرح بر آثار مرحوم شیخ نوشته شده است و عظمت ایشان محرز بوده است.
آثار فقهی شیخ انصاری از همان ابتدا که به صورت نسخه‌های خطی و چاپ‌های خیلی قدیمی نشر پیدا کرده، یکی از مهمترین منابع فقه شیعی به شمار می‌آمده است. شاهد آن هم این است که مهمترین فقهایی که بعد از شیخ مرتضی انصاری پا به عرصه فقاهت گذاشتند، بر کتاب رسائل او حاشیه نوشته‌اند.
علم اصول امروزه مورد هجمه‌هایی است؛ فقه مبتنی بر مقدماتی از جمله علم اصول است، اخباریون هم علم اصول دارند و کسی بخواهد اجتهاد انجام دهد، امکان ندارد بدون علم اصول بتواند موفق شود؛ کسانی که در اصول تابع دیگران باشند نباید خودشان را مجتهد بدانند و این را همه قبول دارند، ولی تا چه حد اصول لازم است محل حرف است.
علم اصول در شیعه از شیخ مفید با رساله چند صفحه‌ای شروع شده و مشروح مباحث آن با مباحث اصولی سنی‌ها است که درست نیست و بعد از علامه حلی این اشتراکات اشتباه کم شده است.
صاحب حدائق و علامه مجلسی اخباری نبودند
اتهام اخباری‌گری به برخی از علما سزاوار نیست؛ صاحب حدائق یا علامه مجلسی اخباری نیستند، ولی صدسال که بر محیطی غالب شدند و در آن سبک پیش رفته‌اند؛ در کتابخانه مسجد اعظم قم چند جلد مسالک و حاشیه از مرحوم مجلسی است که با کتب فقهی مجانست داشتند و مباحث مرتبط با اصول در این کتب رو آمده‌اند.
امام خمینی در علم اصول متبحر است؛ مباحثی که در فقه تأثیر ندارد باید از علم اصول کنار گذاشته شود و همین حرف امام (ره) را مرحوم حاج شیخ زده‌اند.
پاسخ به اتهام تبعیت علم اصول از اهل تسنن
اتهامی به شیعه در تبعیت علم اصول از اهل تسنن زده میشود. باید بگویم یکی از علما ۵ هزار حدیث پیدا کرده است که بر مسائل علم اصول اشاره داشته است و من نیز کتابی را جمع‌آوری کردم که برخی از روایات و مبانی اصول در آن جمع شده است.
فلسفه خواندن برای طلاب شرط دارد و این‌گونه نیست که هر کس منطق را خواند بتواند وارد علم فلسفه شود؛ کسی که بحث فلسفی را تدریس میکند باید عقائد را محکم کند و مشخص شود که مسائل شیعه را قبول دارد؛ حوزه قم مبتلای به این حرف است و کسانی فلسفه می‌گویند که آدم باور نمی‌کند که هضم مکتب شده‌اند و معارف را محکم کرده باشد.
داوطلبان فلسفه باید به سطوح عالیه برسند؛ آیت‌الله صافی تأکید داشت که طلاب شرح تجرید را بخوانند وقتی مراحلی از علم را طی کرده باشند؛ به طلاب توصیه می‌کنم گول این حرف را نخورند که علم را باید از هر کس یاد گرفت، بلکه اگر احتمال می‌دهند اندکی انحراف در مباحث ارائه شده یا استاد فلسفه حضور دارد آن را رها کنند، زیرا استاد اثر می‌گذارد.
شروط ذکر شده توسط آیت‌الله مرتضوی لنگرودی در مسیر تحصیل فلسفه مورد تأکید است. شرط دیگر فراگیری علوم عقلی علاوه به محکم کردن عقائد داشتن مهارت است؛ نظر من هم همین است و شاید کسی از نظر من ناراحت شود، اما خب بشنود چراکه دلیل نمی‌شود که من نظرم را نگویم.
علم اصول میتواند با محافل علمی دنیا زبان مشترک ایجاد کند
حجت‌الاسلام محمدی: علم اصول یک غرض تدوین و یک غرض ذاتی داشته است و در غرض تدوین انگیزه‌هایی برای حضور آن بوده است؛ فقه معاصر در قم مطرح شده که جدای از فقه سنتی نیست اما مسائل مستحدثه را دارد که احتیاج بیش از پیشی به علم اصول احساس میشود.
در غرض ذاتی علم اصول، عرصه‌هایی برای این علم با ارزش گشوده میشود که فراتر از اکنون حوزه‌های علمیه است؛ علوم انسانی که مورد تأکید رهبر انقلاب بوده نیاز به روش دارد و تعامل حوزه‌های علمیه با رشته‌های علوم انسانی راهی غیر از روش‌شناسی در علوم انسانی ندارد؛ در این مسیر فعالیت‌های خوبی انجام شده و در مبانی علم انسانی تحقیق شده است.
در خصوص مسائل علوم انسانی و کاربردی کردن آن کار جدی صورت نگرفته است و علم اصول میتواند در این مسیر کمک کار باشد و میشود از آن برای تدوین علوم انسانی استفاده کرد و حداقل از روش علمی اصول فقه الگو گرفت.
درختواره دانشی رشته‌های حوزه‌های علمیه در مدیریت آیت‌الله اعرافی جهش پیدا کرده است، تلاش‌هایی که در زمینه رشته‌های تخصصی صورت میگیرد، نیازمند روش استنباط بوده که همین علم اصول میتواند راهگشا باشد.
دانش‌های زبانی، هرمنوتیکی و معناشناسی ارتباطی با علم اصول دارد و علم اصول با غرض استنباط تدوین شده است که میتواند در این امور حضور جدی داشته باشد؛ وجه مشترک بین علم اصول و دانش‌های زبانی مذکور، کار کردن با متن و معنا است.
علم اصول، پل ارتباط اهل سنت و عالم تشیع
بهترین راهی که هیچ‌گونه چالشی به وجود نمی‌‌آورد، همین علم اصول ما است که میتواند پل ارتباطی عالم تشیع و اهل سنت باشد و جا دارد با غرض اینکه ظرفیت‌های بسیار بالای فقه شیعه را معرفی کنیم، از علم اصول استفاده کنیم؛ یکی از اساتید مصر به قم آمده بود که از او در انجمن اصول هم دعوت شد و در آن جمع به عمق اصول فقه شیعه و عرضه ضعیف آن تأکید کرد.
اهل سنت آشنایی با اصول فقه شیعه ندارند و اگر بخواهیم با مجامع علمی دنیا ارتباط برقرار کنیم به اصول فقه احتیاج داریم و این از آن جهت مهم است که در واقع علوم انسانی دنیا بر اساس هرمنوتیک پیش می‌‌رود؛ برای ارتباط برقرار کردن با محافل علمی جهان تنها راه، علم اصول است که مشترکاتی ایجاد میکند.
علم اصول ما با این مشترکات زیاد، میتواند معرف قوت علمی جهان تشیع باشد. در این زمینه‌ها کاری صورت نگرفته است؛ انجمن اصول حوزه کارهای اولیه‌ای در خصوص ارتباط علم اصول و هرمنوتیک انجام داده و مقالاتی نوشته شده که سه مقاله به چاپ رسیده است؛ لازم است حوزه‌های علمیه در این عرصه‌ها است تلاش کنند.
هنوز کسانی در داخل کشور با علم اصول آشنایی ندارند
برای اینکه علم اصول را بتوانیم در محافل علمی معرفی کنیم احتیاج به ابزارهایی بود زیرا در داخل کشور هم کسانی هنوز با علم اصول آشنایی ندارند و همچنین هجمه‌هایی در سال‌های اخیر در رابطه با علم اصول صورت گرفته است که لازم است برای ارائه قوت علمی اصول فقه تلاش‌هایی صورت بگیرد.
اگر بخواهیم دوره طلایی علم اصول که از مرحوم شیخ انصاری تا زمان اخیر شکل‌گرفته را به همین قوت ادامه دهیم باید تلاش کنیم که علم اصول را به خارج از حوزه‌های علمیه معرفی کنیم از همین رو نیاز به تعیین روزی برای علم اصول هست.
تأییدیه مراجع برای تعیین تولد شیخ انصاری به‌عنوان روز علم اصول
میتوان در روز علم اصول فعالیت‌هایی که مؤسسات برای این علم انجام داده‌اند سنجیده شود و زمینه‌سازی برپایی نمایشگاه تخصصی و ارائه تازه‌های نشر صورت گیرد؛ تلاش در جهت ایجاد گفتمان سازی در عرصه مباحثات و مسائل اصولی با تأکید بر مشارکت اساتید حوزه را میتوان در این روز دنبال کرد که باید یک حرکت جدی در این عرصه‌ها صورت گیرد.
از مراجع تأییدیه‌ای در خصوص روز علم اصول گرفته شده و متن همه این تأییدیه‌ها ارائه شده است؛ شیخ انصاری برای ترقی علم اصول تلاش‌های فراوانی کرده و شخصیت علمی ایشان مورد وفاق همه است که سبب شده روز تولد مرحوم انصاری برای روز بزرگداشت علم اصول انتخاب شود.
یکی از برنامه‌های مهم روز علم اصول، رونمایی از آثار فاخر است که در همین راستا تقریرات مرحوم لنگرودی بر دروس شیخ انصاری در اولین پیش نشست آن رونمایی خواهد شد.
اخباریون؛ گروهی در مسیر هویت یافتن علم اصول
حجت‌الاسلام علم‌الهدی: علم اصول ذره‌ذره با ممارست فراوان علما به جایگاه امروز خود رسیده و مورد هجمه‌های فراوان در طول تاریخ خود قرار گرفته است؛ ساختار علم اصول در مباحث علمی اهل تسنن حضور داشت و وقتی به فضای علمی شیعه منتقل شد مورد هجمه‌های فراوانی از جانب بسیاری از علما قرار گرفت.
بعد از هجمه‌های اخباریون و اتهام سنی زدگی اتفاقات مهمی در علم اصول افتاد و مباحثی که متناسب با اندیشه شیعی نبود مانند قیاس به‌طور کلی حذف شد و اصل استصحاب به‌عنوان یک اصل شاخص علم اصول متکی به معارف اهل‌بیت(ع) با ضوابط شیعی شد؛ پیش از آن استصحاب یک اصلی عقلی بود، اما روایاتی که بر چنین اصلی دلالت می‌کرد جمع‌آوری شد و استصحاب اصلاح شد.
هجمه‌های شدید اخباریون در طول تاریخ در دگرگونی علم اصول مؤثر واقع شد؛ من اخباریون را یک گروهی در مسیر هویت یافتن علم اصول در شیعه می‌دانم که سؤالات و گاه بی‌انصافی‌های آنان سبب شد فضای کلی این علم مستحکم‌تر شود.
اصول آیت‌الله وحید بهبهانی نسبت به ماقبل بسیار مترقی است، اما برای برطرف شدن بعضی چالش‌ها، این علم فقط به شیخ اعظم نیاز داشت و میتوان گفت آثار مرحوم وحید در آثار شیخ پیدا است و پس از مرحوم شیخ اعظم، محقق نائینی سهم بزرگی در قاعده‌مند کردن علم اصول و مباحث شیخ انصاری دارد.
محقق نائینی مکتبی اصولی را تحویل شهید صدر داد. محقق نائینی فراتر از یک شخص است که باعث شد تلامذه‌ای در اطراف ایشان شکل بگیرند که شاگردان شاخصی مانند مرحوم لنگرودی که از برجسته‌ترین شاگردان محقق نائینی بود، پرورش یافتند. مرحوم مرتضوی لنگرودی کل ایام تحصیل خود را در نجف حضور داشت و فقط ۲ سال که اوضاع سیاسی عراق در کشاکش استعمار بریتانیا و حضور ملک فیصل به تهران قم آمد.
تقریر آیت‌الله لنگرودی از مباحث اصولی محقق نائینی
پس از بازگشت مرحوم لنگرودی به نجف، ایشان ده سال آخر عمر مرحوم نائینی را درک کرد و یک سال قبل از وفات آن مرحوم اجازات مهمی از ایشان دریافت کرد و مرحوم نائینی تجلیل مفصلی از شاگرد خود دارد.
آیت‌الله سید مرتضی مرتضوی لنگرودی تقریراتی از درس مرحوم نائینی دارد که بسیار جالب است و لازم دیده شد که این اثر جمع‌آوری شده و یکجا منتشر شود. به کمک فرزند مرحوم لنگرودی بر روی تقریرات آن مرحوم که از درس اصول محقق نائینی نوشتند را بازخوانی کردیم و متوجه شدیم خود آیت‌الله لنگرودی در مواردی از تقریرات خود بازنویسی داشتند و از بعضی مباحث دو نسخه وجود دارد؛ این تقریرات اکنون چاپ شده است که این کتاب، جامع هر دو دوره تقریرات مرحوم نائینی است؛ بسط تقریر مرحوم لنگرودی در مقایسه به دو اثر پیشین از تقریرات نائینی کاملاً عیان است از همین رو انتشار این اثر خدمتی به علم اصول میتواند باشد.
گفتنی است، در پایان مراسم کتاب «تقریرات العالیه فی اصول الفقه»، مباحث اصولی مرحوم آیت‌الله نائینی به تقریر مرحوم آیت‌الله سید مرتضوی لنگرودی رونمایی شد. این کتاب پس از تصحیح و تدوین از سوی انتشارات آثار نفیس به چاپ رسیده است.
