شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
در این کتاب موارد اختلاف میان نظرات و فتاوی دو تن از مشهورترین فقهاء قرن چهاردهم، سید محمد کاظم یزدی در عروه و سید ابوالحسن اصفهانی در حاشیه آن، نقل شده و بعد از ذکر دلیل طرفین، حق در مسئله بنظر مؤلف بیان گردیده است.
شبکه اجتهاد: از جمله کتاب‌های مرتبط با عروه الوثقی کتاب ارزشمند «بین السیدین» است که به تازگی منتشر شده است. فقیه مقبول مرحوم آیت‌الله سید احمد حسینی زنجانی در این اثر ارزشمند به تحقیق و بررسی موارد اختلاف نظر مرحوم آیت‌الله سید محمد کاظم طباطبائی در کتاب معروفش- عروه الوثقی- و مرحوم آیت‌الله آقا سید ابوالحسن اصفهانی می‌پردازد و در کنار داوری، به تبیین دیدگاه خویش رو می‌آورد. این کتاب در واقع نوعی تعلیقه بر عروه -و به تعبیر دقیق‌تر تعلیقه بر تعلیقه عروه- است و بر همین اساس باید آن را در ضمن کتب مرتبط با عروه الوثقی برشمرد.
این اثر خواندنی حکایت از ذوق سرشار و سلیقه جالب نویسنده دارد چرا که به جای نگارش تعلیقه/شرحی تکراری به ابتکاری نو دست زده است و ضمن بحث و بررسی مسائل اصلی و اختلافات مهمی که دو فقیه برجسته از دو نسل قبل درگیر آن بوده‌‌اند، ورودی متفاوت به فضای فقه ناظر به عروه کرده است. کتاب را در چند محور صورت‌بندی می‌کنم:
۱- مشخصات کتاب و نشر
این کتاب عنوان چهارم از مجموعه آثار نویسنده است که در سال جاری-۱۴۴۱- توسط مرکز فقهی امام محمد باقر ع در ۳۰۰ شماره به چاپ رسیده است و دو جلد دارد.
جلد اول این کتاب از کتاب اجتهاد و تقلید عروه تا پایان کتاب صلات و بحث نماز مسافر است و با مقدمه و فهرست ۶۷۱ صفحه دارد. جلد دوم از کتاب صیام آغاز و تا پایان عروه-کتاب وصیت-۶۳۰ صفحه دارد.
۲- شخصیت‌های کتاب
هر سه شخصیت کتاب از جمله فقهای برجسته متأخر و شناخته شده هستند و نیازی به اطاله کلام و تکرار مکررات درباره معرفی آنها نیست. به صورت فشرده و برای تازه واردان به عرصه فقه پژوهی می‌توان گفت سه سید بزرگواری که در این کتاب هم‌فکری غایبانه دارند عبارتند از:
۱-۲ آیت‌الله سید محمد کاظم طباطبائی یزدی(۱۲۴۷-۱۳۳۷)
سید اول همان نویسنده متن مورد بحث است که آقا سید محمدکاظم طباطبائی یزدی نام دارد. ایشان پس از مرحوم میرزای شیرازی نامش در کنار مراجع بزرگ عصر مطرح شده و پس از ارتحال مرحوم آخوند خراسانی در سال۱۳۲۹ مرجع اعلای شیعه می‌گردد. کتاب “عروه الوثقی” اثر معروف اوست که با وجود نقصانی که دارد به جهت پر فرع بودن مورد اقبال فقهای نسل بعد قرار گرفت و حواشی زیادی مبتنی بر آن نگاشته شده است.
۲-۲ آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی(۱۲۸۴-۱۳۶۵)
سید دوم که حاشیه او بر عروه مورد بحث قرار گرفته آقا سید ابوالحسن اصفهانی است که پس از رحلت مرحوم سید یزدی مورد توجه شیعه قرار گرفته و مرجعیتش حتی با وجود بزرگانی چون حضرات آیات عظام میرزا محمد حسین نائینی(متوفی۱۳۵۵) و شیخ محمد حسین اصفهانی(متوفی۱۳۶۱) و شیخ محمد حسین کاشف الغطاء(متوفی۱۳۷۳) در حوزه علمیه نجف، نفوذ و گسترش بسیاری پیدا کرد و زعامت حوزه نجف بلکه شیعیان به دست ایشان افتاد.[۱] کتاب فتوایی “وسیله النجاه” اثر ماندگار ایشان است که پس از عروه مورد توجه و حاشیه فقهای زیادی قرار گرفته است.
۳-۲ آیت‌الله سید احمد حسینی زنجانی(۱۳۰۸-۱۳۹۳)
سید سوم، نویسنده کتاب -بین السیدین- مرحوم آیت‌الله آقا سید احمد زنجانی است که از شاگردان برجسته مرحوم آیت‌الله آقا شیخ عبدالکریم حائری یزدی(۱۲۶۷-۱۳۵۵) است. خوشبختانه زندگی‌نامه ایشان در آغاز کتاب ذکر شده است. از آثار دیگر ایشان می‌توان به کتاب ارزشمند “مستنبطات الاحکام” نام برد که در یادداشت دیگری به آن خواهم پرداخت.
۳- سیری در کتاب
درباره مطالب کتاب بحث زیاد است و طبیعتا در این یادداشت کوتاه به محتوا نمی‌پردازم و به بیان چند نکته بسنده می‌کنم:
۱-۳ مبانی اصلی و سبک و سیاق دستگاه استنباط هر سه سید فقیه درکتاب شبیه هم است و به تعبیر مرحوم امام خمینی “فقه جواهری”[۲] دارند. در واقع انتقادات کتاب را باید انتقادات درون مکتبی و بنائی دانست و ایراد مبنایی-اگر باشد چون تا این اندازه که دیدم نبود- بسیار کم است.
۲-۳ بنای نویسنده بر تفصیل و اطناب نبوده است. غالب مباحث ایشان درباره دلیل سخن سید یزدی و چرایی حاشیه سید اصفهانی و داوری خویش، یک تا دو صفحه است و مواردی که بحث بیشتری شده اندک و واقعا چالشی است. این مطلب درسی برای افرادی است که با تکرار کردن-و اخیرا کپی کردن-تلاش در فربه کردن رزومه خویش دارند و حساب وقت و هزینه خواننده را نمی‌کنند.
۳-۳ حجم پردازش نویسنده به مباحث جلد دوم کمتر از مباحث جلد اول است.
۴-۳ کتاب کاملا با سبک و سیاقی فقیهانه نگارش یافته و از مباحث صناعتی اصولی خالی است. آنچه موجود است مباحث پرکاربرد اصول همانند: اعراض مشهور-ج۱ ص۲۶۰-دقت در شبهه مفهومیه یا مصداقیه بودن عام-ج۱ ص۴۲۳- جمع عرفی بین اخبار ج۲ص۳۲۸؛ اطلاق و انصراف ج۲ص۶۶ است.
۵-۳ برخی از اشکالات و مباحث مرحوم زنجانی به جهت نداشتن نسخه تصحیح شده از حواشی سید اصفهانی بر متن عروه است که در محققان کتاب نسبت به آن توجه جدی دارند و متذکر شده‌اند. از جمله ج۲ ص۳۰۸
۶-۳ بنای نویسنده عدم مراجعه به حواشی دیگر بوده است. این مطلب را تنها از ذکر نکردن مطالب حواشی دیگر استفاده نمی‌کنم بلکه از اینکه تاثیری روی نتیجه فکر ایشان مشاهده نمی‌شود حدس می‌زنم. موارد محدودی وجود دارد که به حواشی دیگر توجه نشان داده‌اند. از جمله مرحوم آیت‌الله بروجردی که در ج۲ص۱۵۸ و نیز ج۲ص۳۳۱ که تمام حاشیه ایشان را به عنوان “بعض ارباب التحقیق من المحشّین دام ظله” نقل و آن را هم بر دیدگاه متن و هم بر حاشیه سید اصفهانی ترجیح می‌دهند.
با اینکه مرحوم بروجردی حواشی تاثیرگذار دیگری هم دارند اما اثری از آنها دیده نمی‌شود و منشأش احتمالا عدم مراجعه در وقت تالیف باشد چه اینکه بعید است برخی از مطالب واقعا مهم را دیده و واکنش ایجابی/سلبی نشان نداده باشند.
۷-۳ در موارد متعددی از مستمسک العروه-شرح استدلالی مرحوم آیت‌الله حکیم- مطالبی را نقل و بررسی می‌کنند و روشن است که به این کتاب ارزشمند و خوش خوان برای تبیین ادله مراجعه داشته‌اند. از جمله : ۲ج ص۱۷۰؛۲۷۶
۸-۳ از دیگر مطالبی که به نظرم آمد اینکه نویسنده-با وجود طولانی بودن مدت استفاده-از استاد خویش مرحوم حاج شیخ مطالب زیادی را نقل نمی‌کند تنها موردی که دیدم در ج۱ ص۴۶۶
۴- درباره تصحیح
درباره تصحیح کتاب نکات زیادی را می‌توان برشمرد که به چند مورد اشاره می‌کنم:
۱-۴ در تصحیح با مراجعه و دقت در محل حاشیه مرحوم اصفهانی بر متن عروه، تلاش شده تا از سید اصفهانی دفاع شود. ج۱ص۳۳۹ این حواشی که گاهی مفصل هم هست آنگونه که در مقدمه آمده از آن آقای سید عبدالحسین آل یاسین است ج۱ص۴۰
و نیز تحقیقی که درباره واژه “وهم” در پاورقی ج۱ص۵۶۷
۲-۴ تاریخ پایانی مذکور در انتهای جلد دوم عید قربان۱۳۸۰ قمری ذکر شده است و این در حالی است که در مقدمه ج۱ص۲۲آمده است: پایان کتاب وصیت و جلد دوم۱۳۸۸ است و روشن است که این دو تاریخ با هم تناسبی ندارند و اگر اشتباهی نشده باشد، توضیح می‌خواهد.
۳-۴ کتاب متاسفانه فهرست آیات و روایات و نیز فهرست اعلام ندارد و این کاستی برای محققان ناراحت کننده است.
در پایان این نکته را هم درباره چاپ کتاب بد نیست توجه بدهم و آن هزینه بالای کتاب است که با قطع نظر از گرانی بی‌سابقه کاغذ در سالهای اخیر، منشأیی جز نفاست کاغذ آن ندارد. این قبیل آثار مراجعه کننده‌ای جز اساتید و فضلا ندارد و آثار زینتی نیستند تا خریدار آن ثروتمندان باشند لذا چه بهتر که با انتخاب کاغذ عادی تلاش می‌شد هزینه تمام شده برای خواننده به حداقل برسد.
نویسنده: حجت‌الاسلام سید محمد‌مهدی رفیع‌پور، مدرس سطوح عالی حوزه علمیه قم
——————————–
[۱] – در ایران هم مراجع متعددی بودند: مرحوم آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم یزدی(متوفی۱۳۵۵) در مناطق مرکزی؛ مرحوم آیت‌الله شاه آبادی(متوفی۱۳۶۹) در تهران؛ مرحوم آیت‌الله انگجی(متوفی۱۳۵۷) در آذربایجان مرحوم آیت‌الله حاج آقا حسین قمی(متوفی۱۳۶۶) در مشهد و نیز مرحوم آیت‌الله بروجردی(متوفی۱۳۸۰) در لرستان که زعامت شیعه را پس از مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی برعهده گرفتند.
[۲] -درباره فقه جواهری در جای دیگر بحث کرده‌ام.
