شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
نوشتار حاضر شامل معرفی، تشریح ابعاد و سویه‌های فقهی واکسیناسیون کرونا به همراه طرح مسائل فقهی مرتبط با آن است که توسط شورای فقهی «مناط» با همکاری مرکز پژوهش‌های مجلس تدوین شده است. این سند با هدف ترسیم نقطه عزیمتی برای بررسی فقهی موضوع واکسیناسیون طراحی شده است.
شبکه اجتهاد: با شیوع ویروس کرونا، راه‌های مقابله با این ویروس در مجامع علمی مطرح شد. با توجه به نوپدید بودن این بیماری و نبود داروی مؤثر برای درمان این بیماری، تولید واکسن بیماری کرونا مورد توجه بسیاری از کشورها قرار گرفت. به‌طوری‌که پیش‌فروش واکسن به یکی از مسائل مهم اقتصادی دنیا تبدیل شد.
در فرایند تولید واکسن چهار مدل رایج در دنیا وجود دارد.[۱] نحوه آزمایش ایمنی‌زایی آن در جوامع انسانی ابهامات و سؤالاتی را در جهات مختلف تولید و یا خرید واکسن ایجاد نمود. بخشی از این سؤالات نیازمند پاسخ‌های فقهی است که به بعضی از مهمترین سؤالات اشاره میشود.
شایان ذکر است گزاره‌های زیر به‌عنوان اصل موضوع در این نظام سؤالات پذیرفته شده است.
* حاکمیت موظف به تلاش برای تأمین سلامت عمومی جامعه به نحو حداکثری است.
* علی رغم وجود راه‌های درمانی مختلف نظیر طب سنتی و …،درمان به وسیله واکسن به‌عنوان موضوع این سؤالات قرار داده شده است.
بخش اول: موضوع شناسی:
موضوع واکسن کرونا را باید در ابعاد زیر مورد توجه قرار داد:
الف) از حیث گیرنده واکسن:
گیرنده واکسن را میتوان در گروه‌های زیر تقسیم‌بندی نمود:
* داوطلبین مطالعه بالینی قبل از فراگیری تزریق در سطح عموم
* بعد از مطالعات اولیه و در مرحله تزریق در سطح عموم:
– گروه پر ریسک مثل کادر درمان
– گروه پرخطر مثل سالمندان
– گروه عمومی
در واکسن گیرنده به نکات زیر باید توجه شود:
* واکسن گیرنده داوطلبانه اقدام به دریافت واکسن نموده است یا اجباری در کار بوده است.
* واکسن گیرنده علم به عوارض احتمالی واکسن داشته یا نداشته است.
* واکسن گیرنده شرایط دریافت واکسن را دارا بوده است یا فاقد شرایط لازم بوده است (مثل بیماری زمینهای).
* درصورتی‌که فاقد شرایط لازم نبوده است آیا فقدان شرایط را کتمان کرده یا پیش از تزریق اعلام کرده است.
ب) از حیث واکسن
فرایند تولید واکسن
در تولید واکسن ۴ فرایند رایج وجود دارد که میتوان آن‌ها را از حیث اثرگذاری و ریسک‌پذیری به دو گروه تقسیم نمود.
الف) واکسن‌هایی که ایمنی‌زایی کمتر دارند ولی تاکنون تجربه طولانی‌مدتی در تولید واکسن دارند که بر اساس تجربه عوارض جانبی کمتری به جا می‌گذارند.
ب) واکسن‌هایی که ایمنی‌زایی و اثربخشی زیادی دارند ولی به خاطر جدید بودن فرایند تولید و کم بودن تجربه پیشین در بررسی عوارض، ممکن است عوارض جانبی زیاد و پرخطری را به دنبال داشته باشد.
شرکت تولیدکننده
شرکت تولیدکننده واکسن به شرکت‌های داخلی و خارجی تقسیم میشوند.
در واکسن‌های تولیدی توسط شرکت‌های داخلی، ضمن تقویت بنیه علمی و اقتصادی و توجه به اصل مهم تولید ملی، در صورت بروز عوارض جانبی امکان پیگیری حقوقی وجود خواهد داشت ولی در برخی از موارد واکسن‌های تولید خارجی در صورت بروز عوارض جانبی امکان پیگیری حقوقی برای دولت‌های خریدار وجود نخواهد داشت. به‌عنوان نمونه طبق قوانین ایالات متحده آمریکا (در مورد برخی واکسن‌ها نظیر واکسن کرونا) درصورتی‌که در خلال درمان با واکسن تولیدی شرکت‌های آمریکایی عوارض جانبی در بدن بیمار ایجاد شود شرکت هیچ مسئولیتی ندارد و بیمار و کشور آن حق هیچ‌گونه پیگیری قانونی را ندارند.
ج) از حیث متولی تزریق واکسن
در مواردی که تزریق واکسن، عوارض جانبی به دنبال دارد، توجه به متولی تزریق واکسن برای بررسی‌های فقهی اهمیت پیدا می‌کند.
همچنین در مواردی که تزریق واکسن به‌عنوان یک پروژه ملی و حاکمیتی مطرح میشود؛ نقش حاکمیت در تهیه، شبکه توزیع و بررسی عوارض جانبی دوچندان میشود. اهمال یا عدم اهمال در بررسی‌های اولیه تهیه واکسن هم از نظر کیفیت و فرایند تولید محصول و هم از نظر مبادی تهیه واکسن اهمیت ویژه‌ای داشته و نتایج فقهی متفاوتی را به دنبال دارد.
همچنین مسئولیت‌هایی متوجه شرکت تولیدکننده واکسن است. اگر شرکت تولیدکننده در تولید واکسن مرغوب کوتاهی کرده و یا اگر شرکت در مراحل ابتدایی تولید بوده و قصدش از ارائه واکسن به جوامع عمومی کنترل ایمنی‌زایی و اثرگذاری واکسن باشد (قصد درمان نداشته و قصد اختبار داشته) فضای متفاوتی با مواردی که واکسن به قصد درمان و بدون هیچ کوتاهی در تولید به جوامع ارائه شده است.
بخش دوم: سؤالات
با توجه به موضوعات مطرح شده میتوان سؤالات فقهی متعددی را طراحی نمود که در زیر به مهمترین آن‌ها اشاره میشود. برای ارائه پاسخ مناسب توجه به قواعد فقهی و اصولی و برخی اصول مسلم در اندیشه اسلامی ضروری است که عناوین برخی از این موارد در پیوست ارائه شده است.
الف) سؤالات مربوط به مرحله تولید واکسن
سوال ۱. در مرحله مطالعاتی واکسن آیا انسان حق دارد به قصد خیر رساندن به جامعه اسلامی داوطلبانه برای تزریق و امتحان واکسن اقدام نموده و خود را در معرض عوارض جانبی معتنابه مثل مرگ یا فلج شدن قرار دهد؟
سوال ۲. اگر داوطلبی برای تزریق واکسن در مرحله مطالعاتی وجود نداشت وظیفه حاکمیت چیست؟
* آیا حاکمیت باید با مشوق‌هایی برخی از افراد را برای شرکت در طرح مطالعاتی تشویق کند؟ (در این صورت اجباری از سمت حاکمیت نبوده بلکه فقط برخی را به این سمت تشویق کرده است.)
* آیا حاکمیت می‌تواند افرادی را مجبور به حضور در این آزمایش بکند؟ (دراین سؤال باید بین افراد مهدورالدم، محکومین به اعدام و عموم افراد فرق قائل شد.)
سوال ۳. در هر یک از فرض‌های سؤال قبل (شخص داوطلب، شخصی که بر اثر تشویق حاکمیت اقدام نموده است، شخصی که حاکمیت مجبورش کرده است) اگر در اثر تزریق واکسن خسارت و عوارضی متوجه شخص شد آیا حاکمیت مسئول ضررهای وارده است؟ چرا؟
سوال ۴. آیا حاکمیت می‌تواند مردم جامعه را به‌عنوان نمونه آزمایشی برای مطالعات داخلی یا جهانی قرار دهد؟ در این سؤال باید هم به جهات مثبت (قاعده احسان) و هم جهات منفی آن توجه شود.
ب) سؤالات مربوط به خرید و فروش واکسن
یکی از بحث‌های مهم در واکسن کرونا بحث امکان خرید از خارج کشور با وجود امکان تولید واکسن در داخل است که خود به سؤالات متعددی قابل تقسیم است. هم چنین با توجه به اینکه کشورهای تولیدکننده واکسن کرونا همه به دنبال بررسی نتایج به دست آمده واکسن تولیدی خود هستند انتخاب کشور تولیدکننده و خرید از آن اهمیت پیدا می‌کند؛ بنابراین میتوان فروض مختلفی در آن لحاظ نمود که هر کدام حکم مخصوص به خود را دارند. در زیر به برخی از آن‌ها اشاره میشود:
سوال ۵. در هر یک از دوگانه‌های زیر حاکمیت با چه مبنای فقهی باید اقدام به خرید واکسن بکند؟
* خرید از دولت‌ها: در بین کشورهای تولیدکننده برخی متخاصم (مثل امریکا) و برخی غیر متخاصم (مثل چین و روسیه) هستند.
* خرید از شرکت‌های تولید کننده: برخی وابسته به کشورهای متخاصم و برخی وابسته به کشورهای غیر متخاصم هستند.
* برخی شرکت‌ها در کشور غیر متخاصم تولید میکنند ولی وابسته به کشور متخاصم هستند. (مثل کشور هند که بسیاری از شرکت‌ها در آنجا تولید دارند)
* در فرض تولید مشارکتی بین یک کشور متخاصم و یک کشور غیر متخاصم.
* در برخی کشورها احتمال ترور بیولوژیک وجود دارد در برخی این احتمال وجود ندارد.
* برخی از کشورها مثل فرانسه سابقه منفی در ارائه اقلام دارویی دارند برخی ندارند.
* خرید واکسن همراه با ارائه تکنولوژی یا بدون ارائه تکنولوژی.
سوال ۶. دوگانه سلامت جامعه اسلامی و تقویت تولید ملی.
تولید واکسن در داخل کشور نیازمند زمانی نسبتاً طولانی است اما توانمندسازی کشور در این زمینه را به دنبال دارد؛ اما واکسن‌های خارجی در حال حاضر به فعلیت رسیده‌اند و قابل عرضه هستند. تقویت توان داخلی نیز به دو صورت تقویت تولید داخلی و تقویت دانش و فناوری داخلی قابل تصور است. بین تقویت توان داخلی و حفظ سلامت جامعه اسلامی دانش فقه وظیفه حاکمیت را چگونه تعریف می‌کند؟ به بیان دیگر حکم به تأخیر انداختن سلامت جامعه به دلیل تقویت توان داخلی چیست؟(خصوصاً در بازه زمانی که واکسن خارجی آماده است و واکسن تولید داخل در شرف آماده شدن است مثلاً تا ۲ ماه آینده به تولید انبوه می‌رسد. در این ۲ ماه تکلیف حاکمیت چیست؟)
سوال ۷. دوگانه سلامت جامعه اسلامی و تقویت کشورهای بیگانه.
اگر خرید واکسن از کشورهای بیگانه منجر به تقویت اقتصاد، رتبه علمی و اعتبار جهانی کشورهای دیگر بشود و از طرفی سلامت جامعه اسلامی را به دنبال داشته باشد حاکمیت چه وظیفه‌ای دارد؟ آیا در این مسئله بین کشورها تفاوتی وجود دارد؟
سوال ۸. دوگانه سلامت جامعه اسلامی و تضعیف نظام سلطه.
اگر تولید واکسن در داخل موجب ضربه زدن به کشورهای متخاصم و سلطه گر شود و از طرفی در سلامت جامعه اسلامی تأخیر یا اخلالی ایجاد شود وظیفه حاکمیت چیست؟ (به بیان دیگر مواجهه فعال حاکمیت اسلامی با نظام سلطه در همه ابعاد سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و … بر اساس مبانی فقهی پگونه باید باشد؟)
سوال ۹. دوگانه اثرگذاری بیشتر و ریسک‌پذیری کمتر.
با توجه به این که ۴ شیوه تولید واکسن را میتوان به دو گروه واکسن با اثرگذاری بالا همراه با احتمال خطر بالا و واکسن با اثرگذاری کمتر همراه با خطر پایین‌تر تقسیم نمود؛ معیار حاکمیت برای انتخاب نوع واکسن چیست؟ (احتمال ضرر کمتر یا توجه به محتمل)
سوال ۱۰. با توجه به سؤال قبل آیا حاکمیت باید برای هر گروه از واکسن گیرندگان واکسن متناسب با خود را خریداری با تولید کند؟ مثلاً برای جامعه پرخطر واکسن کم‌خطر تهیه شود ولو اثرگذاری آن پایین باشد.
سوال ۱۱. در صورت تولید واکسن در داخل کشور فروضی پیرامون فروش واکسن تولید داخل به سایرکشورها نیز مطرح است که در زیر به برخی از آن‌ها اشاره میشود:
* در فرض وجود نیاز داخلی: آیا فروش واکسن به سایر کشورها جایز است؟
* آیا در فروش به کشورهای دیگر بین کشور اسلامی و کشور غیر اسلامی تفاوتی وجود دارد؟
سوال ۱۲. در صورتیکه حاکمیت در اصل تهیه واکسن و یا تهیه واکسن مناسب اهمال کند، آیا حاکمیت مسئول جبران خسارت است؟ (معانی اهمال حاکمیت به درستی تبیین شود)
ج) سوالات مربوط به مصرف کننده واکسن
سوال ۱۳. افراد با علم به عوارض جانبی احتمالی اقدام به دریافت واکسن میکنند و در پی تزریق واکسن عوارض معتنا بهی متوجه این افراد میشود. در این صورت فروضی قابل تصور است که باید به صورت مجزا بررسی شود.
* در صورتی که فرد مشکل خاصی نداشته است و به صورت طبیعی وارد واکسیناسیون شده است.
* در صورتی که شخصی دارای بیماری‌های زمینهای بوده و آن را کتمان نکرده است.
* در صورتی که شخصی دارای بیماری‌های زمینهای بوده و آن را کتمان نموده است.
* در هر یک از حالات فوق در صورتی که حاکمیت از واکسنی با عوارض معمولی استفاده کرده است.
* در هر یک از حالات فوق در صورتی که حاکمیت از واکسنی با عوارض خطرناک استفاده نموده است.
سوال ۱۴. حکم رسانه‌ها و فعالان رسانه‌‌ای که علیه سعادت و مصلحت عمومی جامعه اسلامی در موضوع واکسن اقدام می‌‌‌‌نمایند و به نوعی موجب سلب اطمینان به حاکمیت میشوند چیست؟
سوال ۱۵. در هر یک از مراحل چهارگانه تولید واکسن، آیا میتوان از نظر فقهی ضوابط و شرایطی برای واکسن گیرنده تعریف نمود؟
سوال ۱۶. با توجه به اینکه اگر ۷۰ درصد مردم جامعه واکسینه بشوند جامعه در مقابل این ویروس ایمن میشود با چه ملاک فقهی باید ۷۰ درصد دریافت کننده و ۳۰ درصد مابقی ان تخاب شوند؟
د) سؤالات مربوط به متولی تزریق واکسن
سوال ۱۷. آیا حاکمیت حق رتبه‌بندی بین جامعه هدف را دارد؟ اگر دارد با چه ملاک فقهی باید رتبه‌بندی کند؟ (کادر درمان، سالمندان، افراد آسیب پذیر و …)
سوال ۱۸. اگر شخصی از تزریق عمومی امتناع کرد آیا حاکمیت حق اجبار دارد یا خیر؟ در پاسخ به این سؤال ضمن توجه به حکم خدشه دار کردن اعتماد عمومی مردم به حاکمیت باید به دو گروه از امتناع کنندگان توجه نمود:
* کسانی که اساساً واکسن را انکار نموده و از آن استفاده نمی‌‌‌‌کنند.
* کسانی که از واکسن مورد تأیید حاکمیت استفاده نمی‌‌‌‌کنند به بیان دیگر اگر حاکمیت بر اساس نظر کارشناسان به یک مدل خاصی از تهیه و تزریق واکسن دست پیدا کرد و بر اساس آن اقدام به واکسیناسیون عمومی نمود ولی برخی از افراد جامعه مایل به استفاده از مدل دیگری از واکسن در کشورهای دیگر داشتند آیا حاکمیت حق ممانعت از این کار را دارد؟
سوال ۱۹. اگر تزریق واکسن منجر به فوت فردی شود دیه این فرد به عهده کیست؟ (پرستار یا دکتر تزریق کننده، شرکت تولیدکننده، حاکمیت) در مراحل مختلف تولید واکسن این سؤال قابل بررسی است.
سوال ۲۰. با توجه به اینکه تزریق واکسن کرونا یک اقدام ملی است در مورد اطلاع‌رسانی و فرهنگ سازی درباره همه زمینه‌ها و عوارض واکسن، آیا وظیفه‌ای متوجه حاکمیت است؟ اگر حاکمیت به این وظیفه عمل نکرد یا اغراء به جهل نمود عوارض ناشی از این تزریق متوجه چه کسی است؟
سوال ۲۱. نقش اجزای مختلف حاکمیت در تولی تزریق و جبران خسارت‌های احتمالی چگونه تقسیم میشود؟ (وزارت بهداشت، صداوسیما، ساز مان‌های مردم نهاد، مردم و …)
سوال ۲۲. در چه صورت کوتاهی اجزای حاکمیت تبدیل به یک جرم اجتماعی میشود و وظیفه حاکمیت در قبال این جرم انگاری چیست؟
——————————
پیوست ۱- عناوین برخی از قواعد و اصول که در پاسخ به این سؤالات باید مورد توجه قرار بگیرد:
تعارض بین آزادی فرد و مصلحت جامعه
تعارض ضررین
تعرض بین مصلحت فرد و جامعه
حرمت اعانه بر کفار
حرمت اغراء به جهل
حرمت افشای اسرار مسلمین
ضرورت حفظ نظام جامعه اسلامی
قاعده ضمان امین
قاعده ضمان حاکم
قاعده احسان
قاعده اقدام
قاعده تسبیب
قاعده دفع ضرر محتمل از نظر (فرد، اجتماع، نظام)
قاعده غرور
قاعده کتمان
قاعده لاضرر
قاعده نفی سبیل
قاعده اضطرار (الضرورات تتقدر بقدرها)
حدود ولایت بر نفوس
پیوست ۲- لیک گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در خصوص روش‌های ساخت واکسن
