اجتهاد و اصول فقه

«رسائل حجابیه (شصت سال تلاش علمى در برابر بدعت کشف حجاب)» مجموعه ۳۳ رساله و کتاب است که از سال ۱۲۹۰ تا ۱۳۴۸ شمسی درباره حجاب نوشته شده و توسط حجت‌الاسلام رسول جعفریان به زبان فارسی گرد آمده است و در دو مجلد و ۱۴۵۰ صفحه مکتوب و توسط انتشارات دلیل ما روانه بازار نشر شده است. به گزارش شبکه اجتهاد، به دلیل طرح کشف حجاب که پس از مشروطیت اوج گرفت، بسیارى از علما و دانشمندان اسلامى به دفاع از حجاب پرداختند و آثار زیادى در این باب تدوین شد. مؤلف، این آثار را از منابع مختلف گردآورى و …

اختصاصی شبکه اجتهاد: «حجت»، موضوع علم اصول: از مرحوم آقای بروجردی -علی ما فی التقریر- در درس نقل شده – شاید مستفاد از کلمات ایشان است – از کتاب شافعی که موضوع علم اصول، «حجت» است. [۱] اصل این مطلب درست است. مراد از «حجت» هم صورت ذهنی است نه حجت خارجی؛ چراکه منطق و فلسفه به‌ واقع خارجی نظر دارند اما همه بحث اصول تحلیل این صورت ذهنی است. در اصول، تمام مباحث ناظر به حجیت است. حجیت زیربنای فقه و اصول زیربنای کل فقه و اصول و کل معارف بحث «حجیت» است. عرض کردیم حجیت یعنی مرحله دوم …

چهارمین مجلد از «درس‌های مکاسب» دربردارندۀ دروس آیت‌الله سید حسن مرتضوی از سوی بوستان کتاب منتشر شد. به گزارش خبرنگار اجتهاد، جلد چهارم «درس‌های مکاسب» برگرفته از درس‌های آیت‌الله سید حسن مرتضوی، به کوشش حجت‌الاسلام سید محسن مرتضوی به همت مؤسسه بوستان کتاب به زیور طبع آراسته شد. جلد مذکور حاوی مباحث خیارات مکاسب شیخ انصاری (ره) است که در هشت بخش و ۱۱ جلسۀ درسی تنظیم شده که از بحث معنای لغوی و اصطلاحی «خیار» شروع و تا ابتدای بحث «شروط» ادامه می‌یابد. عناوین بخش‌های مختلف این اثر عبارتنداز: معنای لغوی و اصطلاحی خیار، خیار مجلس، خیار حیوان، خیار …

شبکه اجتهاد: نسبت فقه و اخلاق از دیرباز محل گفتگو میان عالمان بوده است و این نسبت به خصوص زمانی پیچیده می‌شود که سخن از اخلاق دینی در میان باشد. هم برای فقه و هم اخلاق دینی سرچشمه‌های ‌اصلی نصوص دینی عبارت از قرآن و احادیث‌اند و هر دو درباره‌ی باید و نباید‌ها ‌سخن می‌گویند؛ بنابراین نه از حیث دستوری بودن و نه از حیث منابع، تفاوت معناداری میان آن دو وجود ندارد. شاید بتوان گفت قابل تکیه‌ترین وجه تمایز میان فقه و اخلاق دینی مرزهایی باشد که به طور تعینی در تاریخ علوم اسلامی کشیده شده و این در …

شبکه اجتهاد: امام علی ابن موسی الرضا (ع) بر اساس نقشه مزورانه مامون و با تظاهر به واگذاری حکومت به ایران دعوت شد، اما امام با زیرکی و هوشمندی کامل تنها ولیعهدی را پذیرفت؛ آن هم بدون دخالت در هیچ کار و بدون پذیرش کوچک ترین مسئولیت در اداره امور که دقیقا به معنای پذیرش مقامی تشریفاتی بود. امام کمتر از چهار سال میهمان ایرانیان بود، هر چند از ایرانیان دست اندر کار مدیریت آن روز نه تنها خیر و خدمتی به آن حضرت نرسید، بلکه آنان خود بانی آزارها و محدودیت‌ها نسبت به آن حضرت شدند. خانه امام ملک …

اختصاصی شبکه اجتهاد: گاهی بیان می‌شود که رسول خدا (ص) توسط یک یا دو تن از زنان خود، بوسیله‌ی سمی که در دارو به او خورانده‌اند، به شهادت رسیده است. مستمسک این افراد روایت مرسله ای از تفسیر عیّاشی می‌باشد. گویا تمسّک به این مرسله، به جهت إعطای مقام شهادت به پیامبر(ص) صورت گرفته است، غافل از این که رسول خدا(ص) به شهادت قرآن، دارای مقام شهادت بوده (بقره/ ۱۴۳ و نساء/ ۴۱ و نحل/ ۸۹ و حج/ ۷۸) و نیازی به اثبات رحلت ایشان بوسیله‌ی شهادت ندارند. نویسنده‌ی این نوشتار پس از ذکر کاربرد نوع رحلت برای پیامبر(ص) در …

شبکه اجتهاد: یکی از بنیادی‌ترین مباحث پیرامون عرف، مرجعیت عرف در تطبیق مفاهیم عرفی بر مصادیق است؛ مبحثی که در برخی تحقیقات بین آن و موضوع مرجعیت عرف در تعیین مفاهیم فرق گذاشته نشده است. در این مقاله تلاش شده است ‌با بحث پیرامون کارایی و کاربرد عرف در انطباق مفاهیم بر مصادیق، حوزه علمی آن‌ را از کاربرد عرف در تعیین مفاهیم جدا کرده و منشأ اختلاف اندیشمندان در این بحث در دو عرصه عمل و نظر بررسی شود. مقدمه: در نصوص ومتون دینی به هزاران قضیه برمی‌خوریم که نهاد آن عرفی وگزاره‌اش شرعی است؛ از قبیل: غصب حرام …

دوفصلنامه «مطالعات فقه سیاست» که به تازگی از سوی مرکز فقهی ائمه اطهار(علیهم‌‌السلام) تاسیس شده است، به منظور توسعه و تحول و تعمیق مطالعات فقهی مرتبط با عرصه سیاست از اساتید، فضلا و پژوهشگران جهت ارائه مقالات خود دعوت به عمل آورد. به گزارش خبرنگار اجتهاد، دوفصلنامه «مطالعات فقه سیاست»، به منظور توسعه و تحول و تعمیق مطالعات فقهی مرتبط با عرصه سیاست، مشتمل بر رویکرد معرفتی به گرایش بینارشته‌‌ای فقه و سیاست، روش شناسی فقه سیاست، مسائل فقه سیاست، فقه الحکومه و فقه حکومتی توسط معاونت پژوهش مرکز فقهی الئمه اطهار علیهم السلام تاسیس شد. دوفصلنامه مطالعات فقه سیاست …

شبکه اجتهاد: یکی از علل انتشار حدیث و البته انبوه حدیث‌سازی در سده سوم و به ویژه سده چهارم قمری آسان شدن دسترسی و ارزان شدن نسبی کاغذ بود در تمدن اسلامی. پیش از آن معمولاً دستگاه‌های دولتی مانند دبیرخانه‌های اداری دسترسی بیشتری به کاغذ داشتند. محدثان بیشتر کارشان نقل حدیث به صورت شفاهی بود و اگر بنایی بر تدوین و کتابت داشتند طبعاً باید به شکل محدود و شخصی و با حجم پایین این کار را انجام می‌دادند. علوم دیگر هم وضعش بهتر از این نبود. با دسترسی آسان به کاغذ و آسانی ساخت و تولید آن محدثان و …

استاد حوزه علمیه قم با تاکید بر ترسیم منظومه‌ای مستند از عناصر دین؛ اظهار کرد: پس از انقلاب اسلامی، این گونه پرسش‌ها برای فعالان فرهنگی کاملا آشنا است که آیا برنامه‌‌ریزی‌های فرهنگی ما در راستای ترویج نماز باشد یا اول باید آموزه حجاب را نهادینه کنیم و بعد به سراغ نماز برویم؟ آیا اولویتی بین این دو وجود دارد؟ چه نوع ارتباطی بین این دو برقرار است؟ برای فرهنگ‌سازی تقوا در جامعه باید از کجا شروع کرد و مقدمات آن تأکید بر چه عناصری است؟ این گونه پرسش‌ها، توجه به منظومه دین را بیشتر و ضرورت استنباط نظام آن را …

شماره جدید دوفصلنامه «حدیث پژوهی» به منظور گسترش و تعمیق مطالعات حدیثی و پژوهش‌های مرتبط با سنت اسلامی و تبیین آراء و نظریات جدید در حوزه مطالعات حدیثی و نیز ایجاد فضایی برای نقد اندیشه‌های صاحب نظران به منظور ارتقاء جایکاه حدیث در منظومه معرفتی؛ با ۱۵ مقاله علمی به قلم اساتید و حدیث‌پژوهان عرضه شد. به گزارش خبرنگار اجتهاد، بیست‌وپنجمین شماره دوفصلنامه علمی ـ پژوهشی «حدیث پژوهی» به صاحب امتیازی دانشگاه کاشان، مدیر مسئولی محسن قاسم پور و سردبیری سیدرضا مودب (بهار و تابستان ۱۴۰۰) در ۳۷۴ صفحه چاپ و منتشر شد. این شماره حاوی مقالات زیر می‌باشد: «بررسی …

ترجمه کتاب «الفائق فی الاصول» سعید زارعی به همت مؤسسه بوستان کتاب در ۲۸۰ صفحه به چاپ رسید. به گزارش شبکه اجتهاد، علم اصول فقه مهم ترین علم در استنباط احکام فقهی از قرآن و سنت است؛ از این رو در عصر غیبت همواره مورد اهتمام فقها بوده و همچون یکی از مهم ترین ابزار یک مجتهد در راستای استنباط احکام شرعی شناخته شده است؛ لذا کتاب‌های فراوانی برای معرفی این علم و تعلیم مسائل آن توسط اندیشمندان بزرگ اسلامی تدوین شده است. با وجود این مطالعه و بررسی دقیق در هر علم و یا نوشتارهای مربوط به آن، اندیشمندان …

شماره جدید دوفصلنامه علمی پژوهشی «علوم حدیث تطبیقی» (بهار و تابستان ۱۴۰۰)، به صاحب امتیازی جامعه المصطفی (ص) العالمیه، مدیر مسئولی محمدحسن بهرامی و سردبیری مهدی رستم‌نژاد در ۴۰۱ صفحه منتشر شد. به گزارش خبرنگار اجتهاد، این شماره از پژوهش‌نامه «علوم حدیث تطبیقی» با ۱۵ مقاله از اساتید و پژوهشگران حوزه علوم حدیث به چاپ رسیده است که عناوین مقالات عبارتنداز: «بررسی انتقادی روایات عاشورایی تاریخ طبری (بازۀ زمانی عاشورا به بعد)»، «بررسی روایات فریقین دربارۀ آیات آغازین سورۀ برائت»، «بررسی روایی مقابله با احکام ترجیحی»، «رابطه روایت «النساء عیّ و عوره» و وجوب حجاب شرعی تا قرن پنجم»، «بررسی …

شبکه اجتهاد: علامه ذوالفنون استاد حسن‌زاده آملی نمادی از زیست متفاوت در دانش‌ورزی بود. به نظر می‌رسد که او از آخرین نمونه‌های این نسل بود، به بخشی از این تمایزات اشاره خواهم داشت. ۱. جامعیت دانشی: البته حوزه‌های کهن اسلامی نمونه‌هایی از این‌گونه جامعیت‌ها داشتند اما در مرور زمان به‌ویژه در دوره‌های اخیر از این جامعیت کاسته و کاسته شد. شاید استاد بزرگوار ایشان علامه شعرانی و علامه حسن‌زاده را باید از آخرین ستاره‌ها دانست. او را در استمرار سنت علمی خواجه نصیرها و علامه حلی‌ها باید دید، در گستره وسیعی از علوم نه تنها کتاب خوانده بود که شاگردی …

علامه حاج شیخ حسن حسن‌زاده آملی، از علما و اساتید مبرز حوزۀ علمیۀ قم ساعتی قبل در بیمارستان امام رضا علیه‌السلام آمل، پس از عمری مجاهدت‌های علمی در سن ۹۳ سالگی دارفانی را وداع گفت. به گزارش خبرنگار اجتهاد، علامه حسن‌زاده امروز صبح در بیمارستان به علت عارضه ریوی بستری شد و متاسفانه ساعاتی پیش در ایام اربعین حسینی، دارفانی را وداع نمود. این عالم ۹۳ ساله، فقه، اصول، عرفان و فلسفه را از محضر آیات محمدتقی آملی، طباطبایی، الهی قمشه‌ای، محمدحسن الهی، شعرانی، احمد آشتیانی و رفیعی قزوینی بهره برد و سالیان متمادی به تدریس حکمت و عرفان و …

شبکه اجتهاد: «الوسیط فی اصول الفقه»، تالیف آیت‌الله جعفر سبحانی ، به زبان عربی است که به صورت مختصر، به بحث در مورد کلیه مباحث علم اصول فقه پرداخته است و ادله عقلی و لفظی را تبیین نموده است. این کتاب، در دو جلد تنظیم شده که جزء اول، مشتمل بر مقدمه مؤلف، مقدمه کتاب (شامل نه امر) و پنج مقصد به ترتیب ۱۲، ۳، ۴، ۱۰ و ۵ فصلی و جزء دوم، دارای یک مقدمه، سه مقصد و یک خاتمه است. نگارنده، بدون وارد شدن در نقل اقوال طولانی، سعی کرده است ضمن ارائه تاریخی مختصر از علم اصول …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در میان کتب فقهی امامیه، در باب سلطنتِ انسان بر اموال خودش، به مقوله «الناس مسلطون علی اموالهم» زیاد استناد می‌شود و بدون بررسی، آن را به پیامبر (ص) نسبت می‌دهند. این حدیث به‌لحاظ سندی ضعیف شمرده می‌شود و همگان نیز به آن اقرار دارند؛ اما برخی معتقدند که عمل اصحاب و فقهای شیعه، ضعف سندی آن را جبران کرده است. آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی نوشته است که گرچه این روایت از نگاه سند ضعیف (مرسله) است اما عمل اصحاب متقدم و متاخر امامیه، ضعف سندی این حدیث را جبران می‌کند. (مکارم شیرازی، ۱۴۱۱: ج ۲، ص …

مؤلف با بررسی موردی مدارس فعال نجف اشرف (مدرسه فکری آیت‌الله خویی، مدرسه فکری آیت‌الله سیستانی، مدرسه فکری شهید صدر، جریان مقتدی صدر، جریان شیخ محمد یعقوبی و…) سیر تطورات تاریخی، اصول و مبانی حاکم بر آن‌ها را زیر ذره‌بین پژوهش قرار داده است. به گزارش خبرنگار اجتهاد، اثر جدید دکتر عبدالوهاب فراتی، عضو هیئت علمی و دانشیار گروه سیاست پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با عنوان «مدارس فکری حوزه نجف و نسبت آن با اندیشه انقلاب اسلامی» از سوی انتشارات مکث اندیشه منتشر شد. مروری بر تحولات دین و سیاست قرن بیستم میلادی، در ایران و …

شبکه اجتهاد: در مورد مصلحت در فقه سیاسی یا به تعبیری نقش مصلحت در حکومت اسلامی لااقل چهار سؤال اساسی وجود دارد: سؤال اول: حکم مصلحت در افعال حاکم چیست؟ یا به تعبیر دیگر از نظر فقهی چه نسبتی بین مصلحت و فعل حاکم وجود دارد؟ سؤال دوم: ماهیت مصلحت چیست؟ آیا مصلحت همان متعلق احکام است؟ یا فراتر از آن مصالح مادی و گروهی و … نیز مراد است؟ این سؤال را می‌توان به‌گونه‌ای دیگر مطرح کرد: متعلق مصلحت چیست؟ آیا مصلحت شرع بما هو شرع یا مصلحت مسلمانان یا …؟ سؤال سوم: معیار درک مصلحت چیست؟ آیا معیار …

«انوار الهدایه فی التعلیقه علی الکفایه» اولین تألیف امام خمینی در اصول فقه‌ می‌‌باشد که بخشی از اولین دوره تدریس خارج اصول ایشان است و توسط موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، پس از رحلت ایشان در دو جلد منتشر گردید. شبکه اجتهاد: امام ‌خمینی(ره) آثار پرتعداد و پرتنوعی در ساحت دو دانش در هم تنیده و به هم پیوسته فقه و اصول فقه نوشته است، کتابهایی که به تدریج معرفی و تقدیم شما گرامیان خواهند شد. در این میان اولین کتاب در موضوع فقه و اصول، کتاب «انوار الهدایه فی التعلیقه علی الکفایه» بوده است. پیش از معرفی …

شبکه اجتهاد: برای آن که کاستی‌های متون آموزشی حوزه آشکار گردد، لازم است بایستگی‌های متون آموزشی را مرور کنیم. به نظر می‌رسد هر متن آموزشی مطلوب باید واجد سه ویژگی باشد که عبارتند از: ۱. برخوردار بودن از محتوای مناسب؛ ۲. منطبق بودن با سطح علمی مخاطب؛ ۳. برخورداری از شیوه فرا آموزی. اینک مناسب است درباره هریک از عوامل توضیحاتی ارایه نماییم: ۱. برخورداری از محتوای مناسب هر متن آموزشی به منظور انتقال دادن دانش به مخاطب در یکی از زمینه‌ها،‌ آخرین دستاوردهای دانشمندان آن رشته را به همراه نقد و بررسی به فراخور حال ارایه می‌نماید. وقتی می‌گوییم …

چهارمین شماره دو فصلنامه علمی – تخصصی مصباح الفقاهه به صاحب‌امتیازی معاونت پژوهش حوزه علمیه خراسان منتشر شد. به گزارش شبکه اجتهاد، چهارمین شماره دو فصلنامه علمی – تخصصی مصباح‌الفقاهه، دربردارندۀ مقالات علمی در حوزه مباحث فقه و اصول و با رویکرد انعکاس جدیدترین دستاوردهای علمی و نظریات فقهی و اصولی است که زمینه‌ای را برای تبادل اندیشه و همکاری دانش‌پژوهان، پژوهشگران، طلاب و اساتید حوزه علمیه فراهم می‌کند. نشریه حاضر، با در نظر گرفتن اهدافی ازجمله «کمک به ایجاد تحول فراگیر پژوهشی در سطح حوزه علمیه خراسان، تولید و نگارش متون پژوهشی معتبر جهت پاسخگویی به نیازهای علمی حوزه، …

شبکه اجتهاد: در کتاب‌هایی که درباره تاریخ فقه شیعه نوشته شده (که البته با اشکالات متعدّدی چه از لحاظ ساختار، چه محتوا و چه نگاه تاریخی مواجه است) از دوره صد ساله پس از شیخ طوسی تا عهد مرحوم ابن ادریس حلی، به دوره رکود فقه شیعه و یا دوره مقلّدین شیخ طوسی یاد می‌شود(۱). این مطلب، در بسیاری از کتب تراجمی که به زندگانی این ادریس پرداخته‌اند نیز تکرار شده است. اما به نظر می‌رسد تعبیر «تقلید» و یا «رکود» برای این دوره، از سوئی، نگاه نادرست به تاریخ فقه و ازسوئی، کم لطفی در حقّ فقهاء و زعمای …

مدیر حوزه‌های علمیه گفت: در دو سال گذشته با همراهی اساتید شناخته شده دروس خارج، درس‌هایی را در موضوعات فقه پول، فقه پزشکی، فقه بورس و فقه رمزارزها برگزار کردیم که به همت دفتر فقه معاصر تقریرات این دروس به صورت کتبی فاخر به زودی انتشار خواهند یافت. به گزارش شبکه اجتهاد، استاد علیرضا اعرافی مدیرحوزه‌های علمیه در گفت و گویی برنامه‌های جدید حوزه در موضوع فقه معاصر، آن را نشان از عزم جدی مسئولان و اساتید حوزوی در تحول اجتهادی مطلوب دارد. اعرافی در ابتدا با اشاره به سابقه طولانی حوزه‌های علمیه به این مهم تاکید کرد و گفت: …

استاد حوزه و دانشگاه در تبیین نسبت معنویت و فقاهت گفت: اگر نسبت بین معنویت و فقاهت از منظر نصوص دینی و نه صرفاً کتب فقهی و رساله‌های عملیه سنجیده شود، معنویت عین فقاهت و فقاهت عین معنویت اسلامی خواهد بود. به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و استاد حوزه و دانشگاه، در نشست علمی «نسبت معنویت با فقه»، با اشاره به تلقی خود از معنویت و فقه، گفت: قدر متقن مؤلفه‌های بینشی معنویت، اعتقاد به ماوراء طبیعت و حداقل عبور از مرز ماتریالیسم است. باور به هدفمندی طبیعت و …

اختصاصی شبکه اجتهاد: استاد سید محمدمهدی میرباقری روز جمعه چهارم تیرماه ۱۴۰۰ با حضور در منزل استاد سید احمد مددی با ایشان دیدار و گفتگو کرد. این جلسه با تکریم و تجلیل اساتید از یکدیگر آغاز شد و به‌سرعت بحث علمی شروع گردید و عمدتاً به بیان شیوا و عالمانه استاد مددی در حوزه‌های مختلف تاریخ، حدیث شناسی و روش شناسی تفقه گذشت و تا حدود اذان ظهر ادامه داشت. کسانی که با استاد مددی آشنا هستند می‌دانند بیان رسا و دل‌نشین، اطلاعات جامع و دقیق در زمینه‌های مختلف، تحلیل‌های عمیق و ریشه‌ای، نگاه فرایندی در تاریخ تفکر و همچنین …

اختصاصی شبکه اجتهاد: یکم. مبانی انقلاب اسلامی مانند هر حرکت سیاسی-اجتماعی دیگر باید در سه ساحت تعریف شده و از سایر انقلاب‌ها متمایز گردد: الف: وضعیت موجود جامعه، اجزای آن و نهادهای اجتماعی؛ ارزش‌ها، اندیشه‌ها، فرهنگ‌ها، نظام سیاسی و نظام اجتماعی حاکم بر جامعه‌ی امروز چیست؟ ب: وضعیت مطلوب و آرمانی جامعه؛ چه تصویر واقعی و عینی از جامعه‌ی آرمانی وجود دارد؟ چه روابطی میان اجزای جامعه‌ی آرمانی برقرار است؟ جایگاه عدالت، آزادی، مالکیت، ثروت، قدرت و … در این جامعه کجاست؟ آیا در جامعه‌ی آرمانی، باز هم شاهد ارتکاب جرم هستیم؟ آیا در جامعه‌ی آرمانی، ظلم وجود دارد؟ ج: …

شبکه اجتهاد: برخی معتقدند علم اصول و مباحث مختلف آن در طی دویست سال اخیر تورمی بیش از اندازه و نیاز فقه به آن پیدا کرده است؛ به این معنا که یا بسیاری از بحث‌های آن دارای ثمره‌‌ای علمی در مباحث اصلی و سنتی اصول فقه نیست و یا اینکه ثمره‌‌ای در مباحث اجتهادی فقه و فتوا ندارد. درستی و یا نادرستی این داوری را باید در جای خود بررسی کرد. منتهی یک نکته معمولا در این تحلیل و ارزیابی مورد غفلت قرار می‌گیرد و آن اینکه علم اصول تنها مجموعه‌‌ای از مباحثی نیست که در خدمت حجیت در فقه …

استادیار جامعه المصطفی در گفت‌وگویی به معرفی طرح نظام عناصر دین پرداخت و گفت: «نظام عناصر دین» عنوان طرحی پژوهشی است که به دنبال کشف درختواره روابط میان عناصر معارف دین به شکل جامع و مستند است. اختصاصی شبکه اجتهاد: ضرورت نگاه منظومه‌ای به دین، امری است که امروزه کمتر اندیشمندی در آن تردید می‌کند. توجه به برخی از ابعاد و تعالیم دینی و نادیده گرفتن ابعاد و آموزه‌های دیگری که به نحوی با موارد دیده شده در ارتباط هستند، خطری است که کمترین آسیب آن، عدم وصول به اهداف دین است. تأکید بر این نکته در سخنان بزرگان به …

اختصاصی شبکه اجتهاد: اعتبار شهر قم و شهرت تاریخی و مذهبی قم سبب توجه به این شهر در مآخذ مختلف تاریخی از قرن دوم هجری به این سوی شده است، به‌طوری که در بیشتر کتاب‌های جغرافیایی نوشته شده در قرن‌های چهارم و پنجم هجری و بعد از آن از این شهر که قدری در مذهب متفاوت با بلاد دیگر بوده، یاد شده و به‌ویژه روی تشیع آن و نیز ویژگی عربی آن با حضور اشعری‌ها، تأکید شده است. نگارش «تاریخ قم» در قرن چهارم آن هم به شکل کاملاً علمی و با اسلوبی ممتاز، در مقایسه با دیگر تواریخ محلی …