یادداشت فقهی و اصولی

شبکه اجتهاد: فقه از زمان امامان معصوم(ع) به صورت عام و فقه سیاسی به صورت خاص همواره متناسب با تحولات زمانی پیش رفته و به نیاز‌های جامعه پاسخ داده است. هر جامعه‌ای باید نظریاتش را بر اساس هنجار‌های بومی خویش تولید کند، بر این اساس فقه سیاسی، نرم‌افزار اداره جامعه است. در تمام زمان عصر غیبت، فقه سیاسی پاسخ‌گوی نیاز‌های فردی مومنان بود، ولی نمی‌توانست نظام را اداره کند و نیاز‌های نظامی و حکومتی را برآورده کند. کتاب‌های تخصصی فقه سیاسی و اندیشه سیاسی و هم چنین رشته‌های تحصیلی در این زمینه وجود نداشت و شعله اندکی از فقه سیاسی …

شبکه اجتهاد: ظرف هفته‌ها‌ی اخیر بحث‌ها‌ی زیادی بین صاحب نظران در مورد حوزه و سکولاریسم مطرح شد. آنچه مسلم است قول به جدایی دین و حوزه‌ها‌ی دینی از سیاست، بر خلاف مسلّمات و الفبای دین و شریعت است و بدون شک همه انبیای الهی تحقق اهداف والای معنوی و اخلاقی و عدالت خواهی و ایجاد قسط را از رهگذر تحقق حکومت الهی دنبال می‌کرده اند و هیچ حکومت نامشروعی را ـ جز از باب تقیه ـ تأیید نمی‌کردند، اما این همه ماجرا نیست و در این میان نکات دیگری مطرح است که باید در این بحث بدانها هم توجه کرد: …

اختصاصی شبکه اجتهاد: محمدتقی شهیدی، شاگرد مبرز مرحوم آیت‌الله میرزا جواد تبریزی، سال‌هاست که یکی از مهم‌ترین کرسی‌های تدریس خارج فقه حوزه علمیه قم را در اختیار دارد. عضو هیئت استفتاء آیت‌الله سیستانی، در خلال مباحث مکاسب محرمه که در سال تحصیلی ۹۵-۹۶ تدریس کردند، به بحث لهو پرداخته است. در زیر، بخش‌هایی از گفته‌های ایشان در این رابطه می‌آید. ایشان در این مختصر، اقسام قمار را مطرح کرده و ادله هر یک را به‌صورت مختصر بررسی می‌کنند. بحث درباره قمار و ادله حرمت آن است. قمار دارای چهار قسم است: قسم اول: بازی با آلات قمار همراه با برد …

اختصاصی شبکه اجتهاد: شناخت موضوع، شرط موفقیت در هرگونه فعالیت درباره آن است. جست‌وجو از امری که از آن تصوری نداریم و یا از آن تصور ناقصی داریم، عقیم و ناکام است. تصور ناقص و نارسا سبب می‌شود تا ابزارهای شایسته برگرفته نشود. موفقیت در درس خارج، پیش از آن که محتاج روشها و ابزارهای مناسب باشد، در گرو تصور کاملی است که طلبه از آن دارد. به خاطر نداشتن تعریفی از درس خارج، طلاب وارد فضای مه‌آلودی جدید می‌شوند. در این فضا نمی‌دانند چگونه درس بخوانند؟ کدام استاد را برگزینند؟ در درس کدام موضوع فقهی یا اصولی شرکت کنند؟ …

اختصاصی شبکه اجتهاد: اگر حوزه‌‌های علمیه غیر سکولار باور دارند که اندیشه‌‌های دینی باعث شکوفایی و رشد اقتصاد سالم است. اگر باور دارند که اسلام و تحقق آن نه تنها منافاتی با کار و تولید و درآمدزایی ندارد بلکه کار و تولید و عقل اقتصادی داشتن بخش با اهمیت و تعیین کننده زندگی دیندارانه است، ای‌کاش به جای شنیدن این حرف‌ها از بالاترین مقامات حوزوی در نگرش بزرگان و اعاظم فقاهت به مقوله اقتصاد تحولی رخ می‌داد. درس‌‌های اصلی حوزه با تعادل و منطق عقلانی بین اقامه الصلاه و ایتاء الزکات با مفهوم شامل و جامع نماز (پیوند جامع و …

اکنون این حوزه با سوابق علمی و تاریخی و سیاسی کم‌نظیر، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، گسترش کمّی و کیفیِ در خورد توجّهی یافته و ظرفیت شایانی برای پرورش علماء و محققان اسلامی در رشته‌های گوناگون پدید آورده است که شکوفائی این ظرفیت نیازمند مدیریتی جامع و پویا است. اختصاصی شبکه اجتهاد: مکتب اسلام مبتنی بر سه اصل مبدأ، معاد و رهبری الهی برای همه ابعاد مادی و معنوی بشر به مقتضای جامعیت و در هر عصری به مقتضای خاتمیت و جاودانگی آن، برنامه و دستورالعمل دارد؛ در این میان، رهبری الهی به عنوان موهبتی الهی و پیونددهنده دو اصل …

شبکه اجتهاد: منزلت روحانیت متاثر از تحولات جهانی عصر جدید و شرایط پس از پیروزی انقلاب اسلامی دستخوش تغییرات قابل توجهی شده است و احساس مساله بودگی در آن در چند سال اخیر زیاد شده است. فارغ از ارزیابی‌های شتاب زده درباره کاهش آن و لزوم نگاه دقیق تر بدان، کشف عوامل موثر بر آن نیز بسیار قابل توجه است. موسسه صراط مبین در راستای توجه به این مساله کتابی با عنوان «بررسی وضعیت و راهکارهای ارتقاء منزلت روحانیتم به همت حجت‌الاسلام وحید نجفی منتشر نموده است. بخش‌هایی از این کتاب با رجوع به اندیشمندان حوزوی و مصاحبه با آنها …

چنانچه توصیه بر آن است که می‌توان با نظارت دقیق‌تر مانع از صوری‌سازی تسهیلات مشارکتی شد، آیا نمی‌توان این مکانیسم نظارتی را برای تسهیلات مبادله‌ای بکار گرفت؟ شبکه اجتهاد: پس از تهیه طرح «قانون جامع بانکداری جمهوری اسلامی ایران» از تلفیق و تجمیع سه طرح «طرح بانکداری جمهوری اسلامی ایران»، «طرح بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران»، «طرح تاسیس بانک توسعه جمهوری اسلامی ایران» و یک لایحه «اصلاح قانون پولی و بانکی کشور» توسط جمعی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی، در برخی از مجامع علمی بحث‌ها و نقدهایی نسبت به این طرح ایراد شده است. جدیدترین این واکنش‌ها ارسال نامه‌ای از …

شبکه اجتهاد: کودک ما، هم‌اینک، فرصت چهل ساله دیگری در اختیار ندارد. به سرعت و با جدّیت، باید فکری کرد. هم‌اکنون هر یک ساعت بایستی به اندازۀ یک سال پیش رفت!؛ که: الفرصه تمّر مرّ السحاب. پرده اول: چهل ساله چهار ساله! انسان چهل ساله‌ای را تصور کنید که به اندازه سن تقویمی خود رشد نکرده و اگرچه چهل سال دارد اما به مانند یک کودک چهار ساله است یعنی درطول زمان چهل ساله، تنها به اندازه چهار سال رشد کرده؛ نه از جهات قوای فکری و ذهنی و نه قوای جسمی و رفتاری و نه قوای روحی و روانی …

شبکه اجتهاد: مروجان مرام امام موسی صدر بیش از هر چیز، نیازمند یک بینش تاریخی و روش اجتهادی هستند و هنوز نتوانسته‌اند از کمند احساسات نوستالوژیک و جمود و تکرار سخنان و رفتار او، فراتر روند. پیروان حقیقی موسی صدر کسانی اند که با شناخت دقیق شرایط و تفکیک میان مواضع و مواقف و با آگاهی از کیدها و کلیدهای زمان، به امتداد اهداف او در قالب راهبردهای جدید و تاکتیک‌های تازه بیاندیشند. ۱- امام موسی صدر در یک زمان و مکان خاص به عرصه آمد و داوری‌های ما هم باید به همان قلمرو محدود شود. اگر او در رسالت …

شبکه اجتهاد: در خبرها خواندم که حوزویان همایشی برپا خواهند کرد بنام «تصوف‌شناسی انتقادی». صوفی نیستم. اما ملاحظاتی دارم که در زیر می‌نگارم: امام موسی صدر دو دهه در لبنان به تبلیغ فرهنگ اهل بیت (ع) پرداخت. در برابرش هم سنیان قرار داشتند هم مسیحیان. روش صدر، اثبات تشیع بود نه نفی دیگران. نه تنها دیگران را نفی نکرد، بلکه آنها را احترام گذاشت، در آغوش گرفت، به گفتگو و تشریک مساعی در ساختن وطن مشترک دعوت‌شان کرد. صدر هرگز همایش مسیحیت‌شناسی انتقادی برپا نکرد. به جای آن در الندوهِ اللبنانیه با بزرگان مسیحی گفتگوی اسلام و مسیحیت را راه …

شبکه اجتهاد: وقتی هنوز نوجوان بودم تصمیم به تدریس گرفتم حدوداً ۱۶ ساله بودم؛ بدون دنگ و فنگ‌های امروزی یک اطلاعیه تهیه کرده و اعلان درس نمودم، هنوز امکان تدریس آزاد کمابیش وجود داشت؛ به قول مردم کوچه و بازار، چون “دست زیاد بود” جبراً باید خودم را می‌کشتم تا بتوانم یک درس ایده آل ارائه کنم، بهترین آزمون هم همین بود؛ اگر یک روز ناموفق درس می‌گفتم فردا درسم تعطیل می‌شد! همه‌ی اساتید کم‌وبیش همین حال را داشتند؛ یادش به خیر؛ چه نشاطی بود و همین تدریس چه انگیزه‌ای برای ادامه‌ی کار می‌داد؛ آرام آرام بساط تدریس آزاد در …

اختصاصی شبکه اجتهاد: یکی از مسائل فقهی مطرح در باب عاشورا حکم این امر فقهی است که با توجه به آیه «َلَا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَهِ» اگر انسان بداند که نتیجه حضورش در جایی هلاکت می‌باشد، آیا این حضور جایز است یا خیر؟ و آیا قاعده اولویت با این آیه قابل جمع است یا نه؟ بدون شک قاعده اولویت می‌تواند در چنین قاعده‌ای جاری شود؛ مانند زمانی که فرد مسلمان خود را برای حضور در صف مقدم جنگ آماده می‌کند و احتمال کشته شدن را می‌دهد. چنین موقعیتی بدون شک از مصادیق آیه فوق نیست، اما آیا واقعه عاشورا را …

شبکه اجتهاد: ماه‏های حرام، موضوع برخی از احکام شرعی واقع شده که بدین سبب بعضی از زوایای فقهی این ماه‏ها را مورد بررسی قرار می‏‌دهیم: ۱- تعداد ماه‌های حرام به اتفاق تمام فقهای مسلمان، ماه‌های حرام چهار ماه می‌‌باشد که این چهار ماه عبارتند از: «ذی‌القعده»، «ذی‌الحجه»، «محرم» و «رجب» که سه ماه اول پشت سر هم و ماه رجب به‌طور جداگانه است. (۱) ورود قرآن کریم در این زمینه (مانند بیشتر موارد) به روش طرح کلیت و اجمال مطلب بوده و نام هر یک را مشخصاً بیان نفرموده چنان‌چه آیه می‌فرماید: «إنّ عدّه الشهور عند الله اثنا عشر شهراً …

اختصاصی شبکه اجتهاد: شاخت در خصوص پیاده‌سازی فقه اسلامی در امپراتوری عثمانی به عنوان یکی از مهم‌ترین سلسله‌های اسلامی و طرفدار پیاده‌سازی فقه حنفی که مورد بحث او به عنوان محور بررسی فقه اسلامی است آورده است: ترکان در آغاز قدرت یافتن خود، نسبت به جاری‌سازی فقه اسلامی در تمامی ارکان حکومتی خود تأکید زیادی نداشتند به همین دلیل تا مدت‌ها گرایش‌های صوفیانه و شریعت ستیزانه در میانشان رایج بود و حقوق عرفی و اداری نسبت به حقوق شریعت غلبه داشت و مسائل غیر اسلامی چون عوارض دوره‌ای دوشیرم که از مسیحیان دریافت می‌شد و یا مالیات بر عروس و …

شبکه اجتهاد: حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمد تقی سبحانی استاد حوزه علمیه قم و مدیر بنیاد فرهنگی امامت طی یادداشتی تحلیلی به قیام امام حسین (ع) و ایستادگی قهرمانانه در برابر ستم و سیاهی پرداخته است که در پی می‌آید: ۱- در سده معاصر این پرسش بارها به میان آمده و دیدگاه‌ها‌ی گوناگونی را برانگیخته است. در این خصوص، دیدگاه روشنفکران دینی ایران و روحانیت همسو با آنان، از همه جالب‌تر و عبرت‌انگیزتر است؛ آنان که پیش از انقلاب، در فضای چپ مارکسیستی می‌زیستند، با تفسیر انقلابی‌منش از نهضت حسینی، نه تنها این حرکت را منحصر در یک قیام سیاسی می‌کردند …

شبکه اجتهاد: عاشورا به عنوان یک حادثه در جهان اسلام و در گفتمان شیعی پس از شکل‌گیری و استقرار آن در فرهنگ شیعی با رویکردهای متفاوت و نگرش‌ها‌ی گوناگونی مواجه شد که پاره‌ای از آن‌ها‌ نه تنها سودی به این واقعه نداشته‌اند بلکه زمینه ساز آسیب‌ها‌ی چندی نیز برای این واقعه شده‌اند. عاشورا دو ساحت دارد: ساحت اندیشه و تفکر و ساحت احساس و عاطفه که هر یک همراهانی و ره‌آوردهایی به دنبال داشته است. توجه به این دو ساحت نه تنها ضروری است بلکه آن چه عاشورا را می‌تواند جاودانه کند توزیع دقیق و صحیح سهم هر یک از …

این بحث بی سابقه نیست، اما من به نوبه خود تلاش کردم تا نشان دهم چرا فقها برای قرن‌ها جز در یک بحث کلامی، به عاشورا از زاویه فقه توجهی نکردند و این اواخر چه عواملی سبب شد تا برخی از فقها و نویسندگان، به عاشورا از منظر فقهی بنگرند. شبکه اجتهاد: نخستین پرسش این است که آیا کربلا یک حرکت فقهی است یا فرا فقهی؟ اگر عاشورا موضوعی فقهی باشد، یعنی امکان بررسی رسیدگی فقهی به آن باشد، طبعا قابل تأسی برای شیعیان است و می‌توان از آن به عنوان یک منبع فقهی استفاده کرد؛ اما اگر حادثه ای …

شبکه اجتهاد: باید متن زیارت عاشوراء را به عنوان مرامنامه شیعیان در دوره اموی و اوائل عصر عباسی دانست. این متن بازتاب دهنده باورها و اندیشه‌ها‌ی ضد اموی شیعیان است در دورانی که یاد و خاطره قیام امام حسین (ع) در دل و ضمیر شیعیان به عنوان موتور محرک بر علیه سلطه امویان به کار گرفته می‌شد و مایه وحدتبخشی به جامعه شیعه بود. امویان ایدئولوژی قدرت پرستانه خود را تحت پوشش اندیشه وحدت جماعت و خلافت اللهی قرار داده بودند و متن زیارت عاشوراء با ادبیاتی برخاسته از عمق متون دینی هم امویان و مذهبشان را به چالش می‌کشد …

شبکه اجتهاد: بی‌گمان تشکیل حکومت در فلسفه قیام حسینی می‌گنجد. دیدگاه عده‌ای این است که هدف قیام تشکیل حکومت توسط خود امام در آن دوران بوده است؛ در مقابل، عده‌ای نیز چنین دیدگاهی را نمی‌پذیرند. در هر صورت باید میان تشکیل حکومت به مثابه فلسفه به معنای عام و هدف به عنوان فلسفه خاص در آن دوران و از سوی امام تفکیک قائل شویم. در این نوشتار برخی دیدگاه‌های مطرح‌شده توسط هردوگروه را مرور می‌کنیم.

اختصاصی شبکه اجتهاد: طبق گزارشات تاریخی در قرن چهارم هجری «القادر بالله» خلیفه عباسی به چهار تن از علمای چهار مکتب فقهی مشهور آن زمان یعنی «ابو حسین قدوری» مطابق مذهب «ابوحنیفه»، «ابو محمد عبدالوهاب» مطابق مذهب «مالک بن انس»، «ماوردی» مطابق مذهب «محمد بن ادریس شافعی» و «ابوالقاسم خرقی» مطابق مذهب «احمد بن حنبل» رساله‌هایی بنگارند، سپس «القادر بالله» فرمان داد که مردم فقط طبق آن کتاب‌ها عمل نمایند. این امر تأثیر بسیاری بر حصر مکاتب فقهی اهل سنت بر این چهار مذهب داشت به خصوص که محاکم قضا نیز مکلف به اجرای احکام و حدود بر اساس فتاوای …

اختصاصی شبکه اجتهاد: فقه یکی از مهمترین علوم اسلامی است که حوزه‌های علمیه متقبل رشد و تکامل آن و تطبیق مسائلش با زمان‌های مختلف هستند. اهمیت فقه در میان سایر علوم اسلامی سبب گردیده تا تقسیم مذاهب مهم اسلامی بر اساس آن شکل گیرد. اگر از مسلمان سنی سوال شود که آیا معتزله است یا اشعری، شاید نتواند پاسخی شایسته بدهد اما اگر پرسیده شود که حنفی است یا مالکی، شافعی یا حنبلی، سریعا پاسخ خواهد داد و مذهبش را مشخص خواهد کرد. این بدان معناست که فقه با هویت دینی مسلمانان عجین شده و فراتر از یک مکتب فقهی، …

شبکه اجتهاد: قیام عاشورا را باید محور گسترش تفکرِ سیاسیِ تشیع در جهان قرار داد. توضیح مطلب اینکه: همه می‌دانند که شعارهای امام حسین علیه‌السلام در نهضت عاشورا، شعارهای یک مذهب خاص به نام تشیع نبود، بلکه شعارهایی مبتنی بر آموزه‌های اصیل الهی و انسانی بود که هر انسان حقیقت‌جویی را شیفته و تابع نهضت حسینی می‌کند. به دیگر سخن، کشتیِ نجات امام حسین علیه‌السلام اختصاص به پیروان یک اندیشه و مذهب خاص به نام شیعه نداشته و ندارد، همچنان که اصحاب امام حسین علیه‌السلام در روز عاشورا از یک مذهب و اندیشه خاص نبودند. حقیقت این‌که در روز عاشورا …

شبکه اجتهاد: در پی ارتحال آیت‌الله حاج شیخ مرتضی اشرفی شاهرودی، ابوالفضل فاتح (خواهر زاده ایشان) و موسس خبرگزاری ایسنا و پایگاه شفقنا، دست نوشته‌ای با عنوان «برای عزیز سرفراز، عالم عامل، حضرت آیت‌الله حاج شیخ مرتضی اشرفی شاهرودی» منتشر کرده که به این شرح است: بسم الله الرحمن الرحیم. انا لله و انا الیه راجعون. إذا مات العالم ثلم فی الإسلام ثلمه، لا یسدها شیء … حضور ذی جود و ربانی علمای متأله و مردمی که در وانفسای دینی و اعتقادی همچون کشتی نجاتبخش در کولاک فتنه‌های آخرالزمانی، یگانه مأمن و مأوای اهل سلم و ایمان است، یقینا باید …

اختصاصی شبکه اجتهاد: استاد شهید مرتضی مطهری(ره) در چند جلسه سخنرانی، نظرات خود را درباره بیمه مطرح نموده‌ که در آخر کتاب «مسئله ربا و بانک» منتشر شده است. ربوی وغرری بودن بیمه عمر و مشروعیت و اجرایی بودن بیمه عاقله, از جمله اهم نظرات ایشان در این باب است. نکات مهم دیگری نیز در مباحث تفصیلی ایشان به چشم می خورد که ما در این یادداشت به اختصار بیان می‌کنیم: ۱- بیمه؛ یک عقد مستقل: ما هیچ دلیلی نداریم که همه معاملات صحیح باید داخل در یکی از معاملات متعارفی که در فقه مطرح است، باشد. ما یک سلسله …

اختصاصی شبکه اجتهاد: مقدمه اول: اگر نگوییم تمام مصادیق فساد با اعمال عقل و خرد انسان قابل شناخت و درک و دریافت است بی‌تردید بیشترین مصادیق فساد این گونه است. به تعبیر روشن‌تری باید گفت انسان‌ها برای این که بفهمند چه چیزی و چه کسی فاسد و و یا فسادآور و صالح و اصلاح‌گر است بر مبنای عقل عمل‌ می‌کنند. انسان با عقلی که دارد‌ می‌فهمد در عرصه اقتصاد و سیاست و فرهنگ و اخلاق و زندگی حالت فساد چگونه است. فساد‌های هر عرصه با منطقی عقلانی قابل فهم و تفسیر است. از نظر دینی هم این گونه است که …

اختصاصی شبکه اجتهاد: همچنان که در دوران عباسیان اولیه مکاتب فقهی که مهم‌ترین دلیل جدایی‌شان جغرافیا بود از مکتب به سمت دیدگاه‌های شخصی افراد سوق یافت، در هر منطقه‌ای نیز این دیدگاه‌های متعدد شخصی به برتری یک دیدگاه کشیده شد و مجتهدانی که تا پیش از این خود را صاحب دیدگاه و نظر شخصی در باب مسائل فقهی‌ می‌دانستند ترجیح دادند تا حول محور نظرات فقهی اساتید خود به طرح مباحث پرداخته و تنها اختلافات میان خود و او را مطرح نمایند. بعدها به دنبال تلاش‌های این شاگردان، دیدگاه این اساتید به عنوان یک مکتب غالبی در هر منطقه جغرافیا …

شبکه اجتهاد: بحث از تأثیر زمان و مکان در استنباط احکام دینی همواره مورد کاوش و پرسش بوده است. برخی از روشنفکران، عنصر زمان و مکان را چنان برجسته می‌بینند که کمتر آموزه‌ای از متون کهن دینی را می‌توان در دنیای جدید به کار بست. آیت‌الله جعفر سبحانی از جمله مراجعی است که در آرای خود کوشیده اقتضائات دنیای جدید را نیز مورد توجه قرار دهد. وی پنج سال پیش در گفتاری با عنوان «تأثیر زمان و مکان در استنباط احکام شرعی» اصول چهارگانه‌ای را بر‌شمرد تا مبانی شریعت را برای استنباط احکام در دنیای جدید تبیین کند. نخستین اصلی …

اختصاصی شبکه اجتهاد: ضرورت تحول حوزه در شؤون مختلف قابل انکار نیست و به مضمون فرمایش مقام معظم رهبری اگر تحول صورت نگیرد خواهیم مرد یا دست‌کم منزوی خواهیم شد. نهادهای مدیریتی حوزه در واقع  زمینه‌ساز و بسترساز این امر مهم بوده و تصمیم‌سازی و ایجاد بستری متناسب و به‌روز در جهت تحول معقول از درون حوزه با همراهی شخصیت‌های برجسته و نخبه و فعّال و خلّاق و با انگیزه صورت می‌گیرد. علی‌رغم قیام بزرگانی هم‌چون آخوند خراسانی، شیخ مجتبی قزوینی و شهید هاشمی‌نژاد و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای و … در عرصه اجتهاد و فقاهت و عمل در این حوزه …

اختصاصی شبکه اجتهاد: سکولاریسم اصطلاحی که به فراخور هویت نظام دینی ما هر از گاهی مطرح می‌گردد و اتفاقا اخیرا نیز شاهد التهابات و هیجاناتی در جامعه بودیم که ریشه‌ی آن را در حوزه و دانشگاه جستجو می‌کرد. ترجمه‌ی دقیق این واژه همواره با مشکلاتی روبرو بوده است؛ لکن در یک تعریف نسبتا جامع می‏‌توان گفت: سکولاریسم عبارت است از گرایشی که طرفدار و مروّج حذف یا بی‏اعتنایی و به حاشیه راندن نقش دین در ساحت‏های گوناگون حیات انسانی از قبیل سیاست، حکومت، علم، عقلانیت و اخلاق است. البته بررسی سیر تاریخی این اصطلاح حاکی از آن است که خواستگاه …