یادداشت فقهی و اصولی

شبکه اجتهاد: تاریخ فقه از یک‌سو، و آثار و خروجی فقیهان از سوی دیگر با وضوح تمام نشان می‌دهد که فقه نیز به‌مانند دانش‌های دیگر نیازمند بازخوانی و هر از چندی پوست‌اندازی است. توسعه کمی و کیفی منابع استنباط در فقه، تنوع و تکثر یافتن ساختارهای فقه، و پردازش مسائل نوپیدا که آثار فقهی را حجیم ساخته، مؤیدات مهم دیگری بر واقعیت مورداشاره است. بر این نکات، یک موضوع مهم نوپیدا را نیز بیفزایید و آن موقعیت جدید فقه در عرصه قدرت رسمی جامعه است که خود به‌تنهایی برای ضرورت دوچندان بازخوانی فقه، کفایت می‌کند. این موقعیت و فضای جدید …

شبکه اجتهاد: مسائل و امورات مبتلابهی در جوامع اسلامی وجود دارد که دغدغه علما و فقها بوده و در ادوار مختلف، سعی کرده‌اند به‌گونه‌ای با آن‌ها مواجه شوند. در دنیای سنتی که ارتباطات کمتر بود، شاید برخی از این مسائل کمتر در مناطق مرکزی مسلمان‌نشین مشهود بود، شهرهایی مانند بغداد، نیشابور، قم، کوفه، حلّه و … با مسئله‌ای که مطرح می‌کنم کمتر مواجه بودند، اما در مناطق مرزی و مواجهه با پیروان ادیان و مذاهب دیگر، این مسائل بیشتر ذهن‌ها را مشغول می‌کرده و فقها سعی داشتند راهکاری برای آن بیندیشند؛اما در شهرهای مرکزی، یهودیان، مسیحیان و زرتشتیان در بعضی …

شبکه اجتهاد: آیا «منفعت» همان «مصلحت» است و در نتیجه فقط تقابل «مصلحت» با «مفسده» معنا دارد و دیگر تقابل­ها نیز به آن ملحق می­‌شود؟ برای صحت یا سقم این مطلب ‌باید مفردات مسئله مورد بررسی قرار گیرد. واژه­‌ی «منفعت» از نظر کاربرد با کلمات «مصلحت»، «صلاح» و «خیر» عجین شده و در لغت، خلاف مضرّت و به معنای «سود و فایده»، «نفع و حاصل»، «بهره و عائد» می­‌باشد (لغت‌نامه­‌ی دهخدا، ۱۳/۱۹۱۵۴).  راغب اصفهانی نیز واژۀ «نفع» را به چیزی تعبیر نموده که برای رسیدن به خیر از آن بهره می‌­گیرند (معجم مفردات، ۵۲۳) و در مقابل «ضرر» به معنای …

شبکه اجتهاد: وهن دین می‌تواند برای اثبات حرمت برخی افعال انسان، به عنوان قاعده‌ای فقهی مطرح شده و مورد استفاده قرار گیرد. ادله‌ای نیز برای اثبات چنین قاعده‌ای وجود دارد. البته باید توجه داشت، ابتدا مفهوم وهن دین را به خوبی شناخت. در مفهوم‌شناسی وهن دین باید دو نکته را مورد توجه قرار داد: شناسایی قیود مؤثر در تعریف وهن دین: زیرا عدم توجه به برخی قیود مؤثر در آن ممکن است موجب انکار این قاعده شود؛ تفاوت آن با برخی مفاهیم مشابه: وهن دین گاه با مفاهیم مشابهی همچون اهانت و تحقیر، استهزاء و تشنیع، استخفاف، هتک و وهن …

شبکه اجتهاد: حرکت حوزه به‌سوی تخصصی شدن _که عمر درازی نیز ندارد_ اگرچه در ابتدای راه خود و دچار کاستی‌های فراوان است اما فی حد ذاته پدیده بسیار مبارکی در حوزه‌های علمیه است که باید گام‌های تکاملی خود را باقدرت بردارد. حال، سؤال اساسی این است که تخصص‌ها کدامند و چگونه باید تعیین گردند؟ ساده‌ترین پاسخ، این است که هر یک از علوم موجود حوزوی به‌عنوان یک تخصص شمرده شود: فقه، تفسیر، حدیث، کلام، فلسفه و …؛ همان رویکردی که مبنای طراحی مراکز تخصصی حوزوی در عمر بیست و اندی ساله خود تاکنون بوده و بااین‌حال، ثمرات قابل‌توجهی نیز نداشته …

  شبکه اجتهاد: احکام شرعی تابع ملاکات هستند و در این میان تفاوتی میان عدلیه و اشاعره نیز وجود ندارد. به عبارتی بر خلاف آنچه مشهور و معروف است اشاعره نیز قاعده تبعیت احکام از ملاکات را پذیرفته‌اند، تنها تفاوت دو گروه در نحوه اثبات این قاعده است. عدلیه قاعده تبعیت را بر اساس استدلال‌های عقلی و نقلی ثابت می‌دانند، اما اشاعره بر اساس استقراء آن را می‌پذیرند. این تفاوت در نحوه اثبات را می‌توان ناشی از برداشت‌های مختلف در رابطه حکم شرعی با ملاکات دانست و این اختلاف نظر در رابطه بین حکم شرعی و ملاکات، متأثر از مسئله …

این یادداشت با فرض قبول عدم صدق وطن در صورت قصد اقامت دو یا سه سال که خود مشهور ملتزم شده‌اند، به طور خلاصه به بررسی نظر مشهور و روایاتی که ممکن است بر خلاف مشهور به آنها استدلال شود می‌پردازد. شبکه اجتهاد: یکی از مسائل مبتلا به بسیاری از دانشجویان و طلابی که برای تحصیل به شهری غیر از وطن خود سفر می‌کنند این مسأله است که آیا دانشجویان می‌توانند در شهر محل تحصیل هم نماز تمام بخوانند؟ منظور از شهر محل تحصیل، شهری است که دانشجو یا طلبه، برای مدتی مجبور است در آن بماند. البته می‌توان با …

تنها نکته ضعفی که فضل‌بن شاذان در مورد سهل نقل می‌کند، کم خردی اوست و این خود نه تنها شاهد بر تضعیف نیست، بلکه می‌تواند شاهدی بر توثیق باشد؛ زیرا اگر فضل، وجه تضعیف دیگری در او می‌دید، آن را بیان می‌کرد نه این که به کم‌خرد بودن اکتفا کند. شبکه اجتهاد: با تورّق کتاب شریف کافی کمتر بابی را می‌توان مشاهده کرد که در اسناد آن،‌ نامی از سهل بن زیاد وجود نداشته باشد. سهل بن زیاد از روات پر روایت است. روایاتی که تنها از طریق او به ما رسیده، کم نیست. در کافی با احتساب سندهای تعلیقی، …

احکام ثانویه برای موارد تبدّل موضوع احکام اولی به ثانوی تشریع شده‌اند نه تبدیل آن‌ها؛ یعنی مواردی که تحصیل مصالح ملزمه، یا دفع مفاسد ملزمه، به دلائل غیر اختیاری برای مکلف متعذر یا متعسر می‌شوند. شبکه اجتهاد: نوامیس ما در محیطی زندگی می‌کنند که امکان تحصیل علوم نافعه و حفظ حجاب توأمان را دارند. آیا جایز است آن‌ها را به محیطی ببریم که در آن محیط باید بین تحصیل علوم واجبه یا حفظ حجاب یکی را انتخاب کنند؟ در شهر یا کشوری مردم امکان انجام واجبات و ترک محرمات را دارند.  آیا جایز است حاکمی را انتخاب کنند که در …

اخوان‌المسلمین به آسان‌سازی احکام قائلند و از مذهب فقهی مشخصی پیروی نمی‌کنند. آنها به دلیل تقلید نکردن از فرد و مذهبی خاصّ و نیز به دلیل تسلّط نداشتن بر منابع اسلامی، به طور طبیعی به نوعی تشتّت آرا دچار شده‌اند، به نحوی که در میان آنها طیف‌های متنوع و گسترده‌ای، از گروه‌های کاملاً سنّتی تا غربگرای سکولار به چشم می‌خورد. شبکه اجتهاد: یکی از اصلی‌ترین راه‌های آشنایی با مبانی فکری و رویکردهای عملی جنبش‌ها و گروه‌های سیاسی- اجتماعی جهان اسلام، شناخت مبانی فقهی آنهاست. تحلیل این مبانی، نسبت آنها را با سایر مذاهب اسلامی‌ روشن می‌سازد و می‌توان تا حدود …

داعش محصول پلشتی‎‎های انسانِ دوران حاضر است؛ محصول استفراغ همه دیکتاتور‎های مدرن و مرتجع زمانه و به زبان صریح‎تر، چکیده تمام اراذلی است که از همه سوی جهان آمدند و دست بر گردنه‎‎های خاورمیانه کشیدند و هر یک نوع خاصی از کروموزوم خشونت را بر زمین حاصل‎خیز آن کاشتند. داعش موجود قدرتمندی است چون همه زشتی‎‎ها و البته بد‎ترین‎‎های جهان را یکجا در نهاد خود دارد. داعش پدران بسیار دارد، اما محصول ‎مادری بنام خاورمیانه است. هرچه هست، در متن و بطن این زمان و مکان رشد کرده و از هر چه شیره و ریشه در این رحم خونین بوده، …

در قسمت پایانی یادداشت «چند نکته در باب نظم نوین فقهی» گفته شد: زندگی بشر چهار ساحت اصلی مختلف دارد؛ ساحت الهی یا عبادی، ساحت فردی، ساحت اجتماعی و ساحت طبیعی که هرکدام به زیرشاخه‌های بسیار متنوع و گسترده‌ای تقسیم‌شده و بررسی و تتبع فقهی در آن زمینه را می‌طلبد. در نوشتار پیشِ‌رو، علاوه بر ارائه نمودار پیشنهادی برای بازچینی ابواب فقهی چند نکته را نیز متذکر می‌شوم: از مباحث مطروحه در این نمودار، آنچه در کتب فقهی موجود به بحث گذاشته‌شده است فقط مباحث فقه عبادی، فقه بازار، فقه زناشویی و تا حدودی بعضی از مباحث فقه فردی است، …

استدلالی که این نوشتار می‌خواهد بیان کند این است که فقه عزاداری از جمله مباحثی است که باید اصل را در آن بر احتیاط گذاشت و با آن مواجهه‌ای سخت‌گیرانه داشت. این اصل هم باید در مقام افتاء رعایت شود و هم در مقام عمل. به گزارش شبکه اجتهاد، متن زیر یادداشتی از حجت‌الاسلام محمدغفوری نژاد، استادیار گروه شیعه شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب است که در پی می‌‌آید؛ یکی از مباحثی که در عداد مستحدثات فقهی می‌‌توان از آن یاد کرد، فقه عزاداری است. ‌تعیین دقیق حدود عزاداری مشروع و ارائۀ خطوط قرمزی که باید در عزاداری برای اهل‌بیت(ع) …

بررسی دانش فقه بدون در نظر آوردن تاریخ تحولات آن‌که همسو با تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی رخ می‌دهد، امکان پذیر نیست. با این همه نگاه تاریخی به فقه و فقاهت در میان دانش پژوهان چنان که شاید و باید مورد توجه نبوده است، در حالی که پژوهشگران غربی سال‌هاست به این مقوله توجه کرده‌اند. شبکه اجتهاد: دانش فقه بدون شک غنی‌ترین، فربه‌ترین و مهم‌ترین معرفت در میان معارف موسوم به علوم اسلامی است که از آغاز تا به امروز جایگاهی مرکزی در حوزه‌های علمیه و مدارس و مکاتب سنتی داشته است.  فقه با زندگی روزمره اجتماعی و …

تحولات اخیر جهانی شدن به پیدایش شهرهای جدیدی انجامیده که از میزان نفوذ و اثرگذاری شگرفی برخوردار هستند. هرچند درباره چیستی و خصوصیت‌های این «جهان‌شهرها» اختلاف نظر وجود دارد، همگی چند ویژگی را مشخصه این شهرها می‌شمارند: جمعیت زیاد که در دل خود تخصص‌ها و مهارت‌های زیادی را جا داده است و به همین دلیل نیز جهان‌شهر باید بتواند نیازها و خواسته‌های گروه‌های از نظر فرهنگی و سلیقه‌ای متفاوت را برآورده کند. دارابودن مؤسسه‌ها و امکانات پیشرفته در زمینه‌ فعالیت‌های اقتصادی و اطلاعاتی از دیگر ویژگی‌های جهان‌شهرهاست. توجه به کثرت‌گرایی فرهنگی (مثلاً قومی، مذهبی، زبانی و …) از الزامات جهان‌شهر …

سیستم فقهی امروزی چه آنچه در رساله‌های عملیه وجود دارد و چه آنچه در کتب متداولِ فقهی نگاشته شده یا در درس‌های خارج به بحث گذاشته می‌شود نه‌تنها از جامعیت لازم برخوردار نیست، بلکه بسیاری از موضوعات مطروحه و مورد مباحثه آقایان از اولویت و ضرورت لازم برای بحث و بررسی برخوردار نیست و به‌هیچ‌وجه جوابگوی پرسش‌های فقهی عصر جدید نیست. شبکه اجتهاد: بازنگری در تبویب فقه موجود و هماهنگ با نیاز امروز بشر و مسائل حاشیه‌ی آن، مدتی است که دگرباره رونقی پیداکرده و صاحب‌نظران _و بعضاً غیر آنان_ به بیان دیدگاه‌های خود می‌پردازند که در حاشیه، توجه به …

فقه کاربردی که محصول دغدغه‌های معاصر است ظرفیتی است که می‌تواند ضمن آن که فقه را از عقب‌ماندگی نجات دهد از ایجاد گسست بین آن و جامعه پیرامونی‌اش نیز جلوگیری کند.   شبکه اجتهاد: تحولات شگرف و لحظه‌ای در جهان جدید همه دانش‌ها و معرفت‌های بشری را دچار سیّالیتّی مدام کرده است و هر یک از معارف بشری که نتواند خود را روزآمد کند و نسبتش را با این تحولات تعریف نکند باید تن به حاشیه نشینی دهد و کنج عزلت برگزیند. فقه نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست و باید تلاش کند تا نسبتش را با تحولات پیرامونی‌اش …

در قرآن کریم کسانی را که مال ربوی می‌خورند به جنگ با خداوند و رسولش فرا خوانده است و همچنین در روایات، با تعابیری خاص از آن نهی شده است. در کنار این تشدیدات، روایاتی وجود دارند که برای حل شدن مشکل ربا در موارد مختلف راه حل‌هایی ارائه داده‌اند که در لسان فقها از آنها به حیل ربا تعبیر می‌شود. اما سندهای این روایات تا چه اندازه قابل قبول است؟ شبکه اجتهاد: از جمله محرماتی که در دین مبین اسلام به شدت از آن نهی شده است رباست که در قرآن کریم کسانی را که مال ربوی می‌خورند به …

چندی است زمزمه‌های نقادانه‌ای نسبت به برنامه‌های آموزشی حوزه و کتاب‌های درسی موجود، از گوشه و کنار شنیده می‌‌شود. اگرچه افعال و اغراضشان را سعی می‌کنم حمل بر صحت و احسن الوجوه کنم، اما بیان این سطور را خالی از لطف نمی‌دانم. شبکه اجتهاد: زیاد روشن نیست چرا طلاب جوان اجتهاد را این قدر امری بعید می‌شمارند و از اعتماد به نفس لازم برخوردار نیستند. مگر اجتهاد چیست؟ با همین روش موجود، طلبه دارای استعداد متوسط به بالا ولی کوشا بعد از گذراندن ده پایه سطح در شش هفت سال (که در حال کمتر شدن است) و ۶ تا ۱۰ …

اختصاصی اجتهاد «مجله الکترونیکی فقه و مصرف» (۱۳)  اسراف؛ مفهومی عقلی است یا شرعی؟ نکته‌ی اول این‌که بحث اسراف یا چیزهایی از این قبیل، مفاهیم عقلایی است، یعنی مفهومی نیست که دین آورده باشد و ما بخواهیم آن را بکاویم . مثلاً ما مفهوم اسراف را از طریق روایت دریافت نکرده‌ایم. یعنی وقتی که قرآن می‌فرماید: ان الله لایحب المسرفین؛ مخاطبش یک تلقی از اسراف دارد. می‌گوید خدا آن‌چیزی را که شما می‌فهمید چیست، دوست ندارد. نه این‌که بخواهد یک معنی جدیدی ایجاد و ابداع کند، لذا در همه‌ی فرهنگ‌ها این مفاهیم عقلایی، که اسراف هم از این موارد است، …

اختصاصی شبکه اجتهاد «مجله الکترونیکی فقه و مصرف»(۸) یکی از سؤال‌هایی که ممکن است در مورد سبک زندگی علمای بزرگ شیعه به وجود آید این است که آیا زندگی آنان مبتنی بر قناعت و اکتفا به اقل مصارف بوده یا سعی در تأمین رفاه حداکثری برای خانواده‌ی خود داشته و زهد را در بی اعتنایی به دنیا می‌انگاشته‌اند؟ پیرامون زندگی فقهای شیعه باید به این نکته توجه داشته باشیم که زندگی عامه‌ی مردم در سال‌ها و قرون گذشته با زندگی در این زمان‌ها تفاوت داشته است. زندگی در آن موقع برای سطح جامعه و عموم مردم، در کمال سادگی و …

در این گزارش، نظر مراجع و بزرگان حوزه در رابطه با کتاب «حلقات» را از نظر می‌گذرانیم تا خبر از تمایل عمومی بسیاری از نخبگان حوزه نسبت به ورود این کتاب به جایگاه رسمی تدریس در حوزه علمیه دهیم. شبکه اجتهاد: تقدیر الهی این بود که همت و تلاش آیت‌ا‌لله شهید سید محمدباقر صدر (رضوان الله علیه) که به گفته بزرگان و به شهادت آثارش از نوابغ عصر ماست، بیش از همه علوم معطوف به علم اصول شود و از اقبال بلند حوزه‌های علمیه ما، این مغز متفکر، خود به تدوین کتابی درسی در زمینه اصول فقه برای حوزه پرداخت، …

الگوی برگزاری «حلقه فقه حکومتی» علاوه بر ارزش آموزشی و به فعلیت رساندن بخشی از استعدادهای تخصصی حوزه و تأمین منابع انسانی برای نظریه‌پردازی، محصولات و نتایج ارزشمند علمی و پژوهشی خواهد داشت و یافته‌های آن به سرمایه محتوایی فقه حکومتی خواهد افزود. به گزاش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین مجتبی الهی خراسانی مدیرکل آموزش دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی و مدرس سطوح عالی و خارج حوزه علمیه مشهد، در یادداشتی اختصاصی، پیرامون ضرورت توسعه فقه‌های‌ مضاف در حوزه‌های علمیه و الگویی موفق در مشهد، نگاشته است: فقه شیعه در دهه‌های اخیر ـ به ویژه پس از انقلاب اسلامی ـ شاهد …

حجت‌الاسلام الهی خراسانی انتصاب اعضای شورای عالی و مدیر حوزه علمیه خراسان را از سوی رهبر معظم انقلاب دارای کارکردها و تأملاتی دانست و از استقبال اساتید، فضلا و علمای حوزه علمیه خراسان از این ابتکار رهبری خبر داد. به گزارش شبکه اجتهاد از خبرگزاری رسا، حجت الاسلام مجتبی الهی خراسانی، از مدرسان سطوح عالی و خارج حوزه علمیه خراسان در گفت و گویی پیرامون انتصاب شورای عالی مدیریت حوزه، بیان داشت: مرحوم آیت الله طبسی در مدیریت حوزه، خدمات شایسته ای را به حوزه و هم در آستان قدس رضوی به زائران حضرت رضا(ع) داشت که این موضوع، جلسه …

در فقه، بحث پوشش زنان در برابر سه دسته از مردان، مورد بحث قرار گرفته است: ۱٫ در برابر مردان نامحرم بالغ ۲٫ محارم ۳٫ همسر. آنچه در این نوشته مورد بحث است، حد پوشش زنان در برابر مردان محرم است. پرسشی که مطرح می‌شود این است که آیا داشتن پوشش در برابر محارم لازم است؟ اگر لازم است، حد آن چیست؟

   سه رویکرد اساسی در حوزۀ فقه و حقوق زنان در بحث فقه و حقوق زنان، حفظ چارچوب‌های روشمند فقهی و درعین‌حال پاسخ به مسائل نو پیدا، موجب نگاهی دوباره به ‏احکام و تکالیف و حقوق خانواده ـ اعم از همسران، والدین و فرزندان ـ و زنان شده است. این نگاه تازه، آثار تازه و مباحثات جدیدی را در حلقه‌های تفکر اسلامی به‌ویژه فقه، پدید آورده است. ‏در کشور ما سه رویکرد متمایز نسبت به این مقوله به چشم می‌خورد: رویکرد اول، دغدغۀ پژوهشگران دین‌باوری است که از موضع فقهی، نگران حفظ میراث فقهی هستند. به عبارت واضح‌تر، آنها نگران …

یکی از احکام ثابت اسلام که همه‌­ی مذاهب اسلامی بر آن اتفاق دارند، دستور رعایت حجاب برای بانوان است و از آنجا که بخش قابل توجهی از جهان اسلام را اهل تسنن، تشکیل می‌دهند، این مسأله در تمام جهان اسلام مطرح است. در این نوشتار دیدگاه مفسران و فقهای اهل تسنن در زمینه­ی اصل لزوم پوشش و محدوده­‌ی آن با توجه به آیات، روایات و استنباط‌های فقها مورد بررسی قرار گرفته ­است و دلایل و مبانی آن مطرح شده است.

حجت‌الاسلام مصطفی دُرّی (پژوهشگر، نویسنده و استاد سطوح عالی حوزه­‌ی علمیه­‌ی قم) تلاش می‌کند تا پاسخی برای پرسش‌های زیر پیدا کند: بدحجابی یا بی‌حجابی در میان محرمات دینی، چه جایگاهی دارد؟ عالمان دینی باید نسبت به کدام‌یک از گناهان و واجبات شریعت، حساسیت بیشتری نشان دهند؟ حکومت اسلامی در اِعمال اجبار به ترک گناهان یا ترغیب نسبت به ترک گناهان، به چه ترتیبی باید تلاش کند؟