یادداشت فقهی و اصولی

اختصاصی شبکه اجتهاد: درباره نقش احکام در اصلاح محیط اجتماعی، آن‌ها را می‌توان در دو دسته جای داد: احکامی که فلسفه نفسی آن‌ها اصلاح محیط است و احکام که فلسفه آن اصلاح محیط نیست اما زمینه اصلاح محیط اجتماعی می‌شوند؛ یعنی فلسفه دیگری دارند و محدود به اصلاح محیط نیستند و فارغ از آن، فلسفه‌ای دارند؛ اما می‌توانند طریق و راهی باشند برای اصلاح محیط عام اجتماعی. احکامی که به‌ظاهر درصدد اصلاح اجتماعی نیستند دسته‌ای از احکام، فلسفه نفسی دیگری دارند و انجام آن‌ها مقید به تأثیر در اصلاح محیط نیست؛ اما می‌توانند طریق و راه برای اصلاح محیط عام …

شبکه اجتهاد: چند دسته حقوق در اسلام داریم؛ حق اللّه و حق الناس. حق الناس هم دارای دو بعد است؛ حق الناس عمومی و خصوصی. در جرائم حق الناسی که حق خصوصی است، باید از طریق شاکی خصوصی برای ایفای حق اقدام کرد که بحثی در این مورد نیست. اما نسبت به جرایم حق اللّه و جرایم حق الناس عمومی از وظایف نظام اسلامی و دولت اسلامی است که این حق اللّه عمومی و حق الناس عمومی را استیفا کند؛ حتی اگر شاکی خصوصی وجود نداشته باشد. اسلام نسبت به بحث امنیت و آرامش در جامعه اهتمام ویژه‌‌ای دارد. به …

شبکه اجتهاد: بى‌تردید رشد و بالندگى دانش فقه در دوران ما محصول زحمات و تلاش‌‏هاى گسترده فقهاى بزرگى است که با چشم‌‏پوشى از زخارف دنیوى، بستر موجود را فراهم آوردند و اندیشمندانى که آثار مکتوبى از خود به یادگار گذاشتند، سهم بیشترى داشته‏‌اند. روشن است که رسالت حفظ و تعمیق و ارائه فقه گرانقدر شیعه، امروز برعهده ماست و بدین منظور لازم است از تمام امکانات موجود بهره بردارى کنیم. شناخت آثار برجسته و ارزنده فقهى و معرفى آن به پژوهشگران مى‏‌تواند گامى کوتاه در این زمینه قلمداد گردد. امید است که مقاله حاضر مفید واقع گردد، یکى از موسوعه‏‌هاى …

شبکه اجتهاد: محاربه و افساد فی‌الارض مانند دیگر مباحث فقهی و حقوقی دارای چالش‌های نظری است. متن قرآن‌کریم، روایات واردشده ذیل روایت، ‌شأن نزول، برداشت فقها و دیگر عوامل موجب شده است مانند همه امور حقوقی بحث و قیل و قال درباره آن بسیار باشد. قرآن‌کریم در آیه ۳۳ سوره مبارکه مائده اینگونه حکم کرده است: «کیفر آنان که با خدا و پیامبرش می‌جنگند و در زمین به فساد و تباهی می‌کوشند، این است که کشته شوند یا به دارشان آویزند یا دست راست و پای چپشان بریده شود یا از وطن خود تبعیدشان کنند. این برای آنان رسوایی و …

شبکه اجتهاد: کتاب من لا یحضره الفقیه تألیف أبو جعفر محمّد بن علی بن حسین بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ ق) یکی از چهار کتاب اصلی شیعه، در حدیث است. نام این کتاب بازگو کننده محتوای آن است، یعنی فقیهِ همراه، اما به نظرم منهج صدوق در این کتاب را باید از همین تعبیر ساده فهمید. این که صدوق در این کتاب ـ بر خلاف دیگر آثارش ـ سند روایات را کوتاه می‌کند، این که گاه فتاوای صدوق با روایات چنان درهم آمیخته شده که تفکیک بین آنها سخت (و چه بسا ناممکن) می‌شود، این که یک …

شبکه اجتهاد: جناب سروش محلاتی در مطلبی با عنوان «این معارضان، محارب نیستند» در دو بخش، به نفی صدق عنوان بغی و محاربه پرداخته و در اجرای مجازات این دو عنوان، درباره کسانی که رفتار خشونت‌آمیز داشته و مرتکب قتل و جرح شده‌اند، تردید می‌نماید! اشکال به تردید در عنوان «بغی» به نظر وی، حرکت‌های خشونت‌آمیز در نظام اسلامی، دو دسته است:یکم، حرکت سازمانی است که به آن «فئه باغیه» گفته می‌شود و دسته دیگر، حرکت اعتراضی پراکنده است که صدق بغی نمی‌کند. وی برای اثبات این مدعا، به کلام شیخ طوسی استناد کرده که؛ شرط صدق عنوان بغی، سازمانی‌بودن …

شبکه اجتهاد: مدیرحوزه‌های علمیه با انتشار بیانیه‌ای ۴۴ ماده‌ای، پیرامون وضعیت فرهنگی- اجتماعی کشور و اغتشاشات و وقایع دوماه اخیر، مسئولان، روحانیون و مردم را مخاطب قرار داد. بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم؛ وَلَمَّا رَأَی الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِیمَانًا وَتَسْلِیمًا (احزاب/۲۲) تجلی انقلاب اسلامی تا قبل از وقوع انقلاب اسلامی دیدگاه عموم متفکرین، نویسندگان و فیلسوفان غربی، اذعان به پایان عصر دین و دینداری و یا پایان دین سیاسی و اجتماعی بود که با پیروزی انقلاب اسلامی این موازنه به هم خورد و ایده‌های جدید و تئوری‌های علمی نو مبتنی …

شبکه اجتهاد: آیت‌الله جعفر سبحانی طی یادداشتی به نکاتی راجع به شرایط و روش درس خارج و نکاتی پیرامون نحوه برگزاری دروس حوزه پرداخت که از منظرتان می‌گذرد: نکات راجع به درس خارج تعریف درس خارج، جایگاه آن و شرائط ورود به آن: درس خارج درسی است که استاد با آشنا کردن حاضران با انظار موجود کیفیت استنباط را از کتاب و سنت آموزش می‌دهد و لذا برخی مجتهدان عالی‌مقام مسئله را طرح می‌کردند و پس از تشریح موضوع از حاضران نظر می‌خواستند و پس از سبک و سنگین کردن نظرات، دیدگاه خود را بیان می‌کردند.  هدف دروس خارج موارد …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در یادداشت پیشین نکاتی دربارۀ سخنان وداد قاضی دربارۀ عهدنامۀ مالک اشتر و نیز سخنانی از علامه جعفر مرتضی و دکتر حسن انصاری در این باره عرض شد (اینجا بخوانید). در یادداشت کنونی، برخی دیگر از نکته‌هایی که در این راستا شایستۀ توجه است، بیان می‌شود. اشکالی دربارۀ ذیل سخن نجاشی گذشت که نجاشی غیر از روایت اصبغ از عهدنامه، در جایی دیگر از فهرستِ خود، یعنی در ذیل عنوان صعصعه، از نامۀ امام علی (ع) به مصریان در هنگام فرستادن مالک به سوی ایشان با تعبیر «عهد الأشتر» یاد می‌کند. اما شاید در این سخنِ نجاشی، …

شبکه اجتهاد: اخیراً پژوهشگر محترم و جوان جناب آقای شیخ عباس مفید طی یادداشتی تلاش کرده است تا با بیان نکاتی نشان دهد که بنده در انتساب کلینی به طیف مفضل به خطا رفته‌ام (بخوانید). ضمن تشکر از حسن توجه ایشان به خاطر دنبال کردن و تعلیقه زدن بر مطالب، یادآوری نکات ذیل در خصوص مطلب ایشان ضروری است: ۱. آنچه در تارنمای «شبکه اجتهاد» منعکس شده است، تقریر یک مصاحبه شفاهی بوده است (بخوانید) و در این مصاحبه به هیچ عنوان امکان ارائه همه مستندات و یا حتی بخشی از آنها وجود ندارد. آنچه ارائه شد بازتاب شفاهی بخش …

اختصاصی شبکه اجتهاد: مدت‌ها پیش درباره داوری جالب‌توجه امام خمینی(ره) در خصوص جناب محمد بن اسماعیل (از روات کثیرالروایه در کتاب شریف کافی) نوشته بودم. محمد بن اسماعیل(ره) کسی است که هیچ مدح و ذمی درباره‌اش از سوی رجالیون و محدثین به‌دست ما نرسیده است. در واقع در سنجش و داوری او – به اعتباری- دستمان خالی است؛ اما مرحوم امام(ره) در خصوص او رای و نظری قاطع ابراز می‌کنند. ایشان در کتاب الطهاره چنین آورده‌اند: «ولیس فی طریقها من یتأمّل فیه إلاّ محمّد بن إسماعیل النیسابوری الذی‏‎ ‎‏لم یرد فیه توثیق، وإنّما هو راویه الفضل بن شاذان، لکن من …

شبکه اجتهاد: ‌استاد ابوالقاسم علیدوست در همایش «فلسفه فقه نظام ساز» سخنانی ایراد داشتند که خلاصه آن در «شبکه اجتهاد» منتشر شده است (بخوانید). دغدغه جناب استاد در تدقیق اصطلاحات و عناوین بسیار ستودنی است و استواری بخش زیادی از مباحث نوین ایشان نیز مرهون همین تدقیق‌های مفهومی است. شاید انتخاب عنوان «همه‌دانها بار سنگین بر دوش فقه نگذارند!»، این تصور را تقویت می‌‌کند که ایشان نگاه حداقلی به فقه دارند و از ورود فقه به عرصه‌های جدید ابا دارند، در حالی‌که جناب استاد علیدوست بی‌تردید جزو اساتیدی هستند که هم عرصه وسیعی برای کار فقیهانه قائل هستند و هم …

اختصاصی شبکه اجتهاد: انتشار نماهنگ «برای دختر همسایه» با موضوع پیام دختران افغانستانی به دختران ایرانی بازتاب گسترده‌ای در شبکه‌های اجتماعی داشت و توجه بسیاری از کاربران را به خود جلب کرد. به‌همین بهانه در یادداشتی کوتاه به خوانندگی زنان بعد از انقلاب و تبیین ابعاد فقهی این مساله پرداخته می‌شود. ۱. غنای حرام یا موسیقی لهوی حرام چه برای مرد و چه زن ممنوع است. به‌جهت ظرافت و پیچیدگی این مفاهیم و اختلاف فتوای مراجع اکنون از شرح آنها صرف نظر می‌‌کنیم. ۲. ولی اگر بخواهیم بطور خلاصه اشاره‌ای به نظر اغلب مراجع داشته باشیم، بهتر است از عنوان …

شبکه اجتهاد: اخیراً جناب دکتر محمدهادی گرامی در گفتگویی با شبکه اجتهاد (بخوانید) سعی دارد مرحوم کلینی را در جریان احمد برقی و برقی را نیز متأثر از جریان مفضل بن عمر به واسطه محمدبن سنان معرفی کند.  وجود جریان‌های فکری مختلف در میان شیعیان متقدم قابل انکار نیست اما انتساب هر یک از محدثان قم به هر یک از این جریان‌ها نیاز به مستندات قابل دفاع دارد. اگر تعداد روایات محمد برقی از محمدبن سنان (و یا رتبه دوم استادی محمدبن سنان برای برقی) می‌‌تواند معیار مفضلی دانستن محمد برقی باشد، با همین معیار می‌‌بایست احمد اشعری را به …

شبکه اجتهاد: اگر استنباط (اجتهاد در اصطلاح فقهی)، تلاش معرفتی روشمند برای کشف موجّه «حُکم» در مورد «فعل مکلف» باشد و اگر عملیات استنباط و اجتهاد (فرآیند استنباط)، فعل و انفعالاتی باشد که فقیه برای کشفِ نظر شارع، به صورت مرحله به مرحله انجام می‌دهد تا از نقطه شروع (مواجه با مسئله)، به نقطه پایان (صدور فتوا) برسد؛ و اگر روش‌شناسی و ارائه الگوریتم که تعیین و توصیف دقیقِ مرحله به مرحله و قدم به قدمِ عملیات حلّ یک مسئله است، به طوری که نقطه آغاز و پایان، تعداد مراحل، ترتّب منطقی مراحل، دستورالعمل‌های اجرایی در هر مرحله بدون حفره …

اختصاصی شبکه اجتهاد: امیرالمؤمنین علیه السلام (در خطبه_55) در پاسخ به این پرسش فرماندهانش که چرا شروع جنگ را به تأخیر می‌اندازی فرمود: می‌‌خواهم ابتدا دعوت و هدایتشان کنم بعد جنگ و خونریزی را شروع کنم چون هدایت شدنشان را از کشته  شدنشان بیشتر دوست دارم (…فَوَاللَّهِ مَا دَفَعْتُ الْحَرْبَ یَوْماً إِلَّا وَ أَنَا أَطْمَعُ أَنْ تَلْحَقَ بِی طَائِفَهٌ فَتَهْتَدِیَ بِی … وَ ذَلِکَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَقْتُلَهَا عَلَى ضَلَالِهَا ….)! در خطبه ۲۰۶ از یارانش خواست به جای اینکه شامیان را دشنام بدهند دعا کنند که خدا آنان را هدایت کند و دست از انحرافشان بردارند تا خونشان …

اختصاصی شبکه اجتهاد: خانم وَداد القاضی (زادۀ ۱۹۴۳م) از پژوهشگران معاصر لبنانی-آمریکایی است که به طور تخصصی در رشتۀ ادبیات عربی تحصیل نموده و نگاشته‌های مطرحی را به رشتۀ تحریر درآورده است؛ از جمله: تصحیح‌ انتقادی برخی از آثار ابوحیان توحیدی و قاضی نعمان، و نیز پژوهش‌هایی دربارۀ تاریخ و ادبیات کیسانیه و… . در میان مقاله‌‌های وی باید از مقاله‌ای شایان‌توجه با عنوانِ “An Early Fāṭimid Political Document” یاد نمود.[۱] وی در بخش نخستِ این مقاله، ادعا می‌کند که انتساب عهدنامۀ مالک اشتر (نامۀ ۵۳ نهج البلاغه به تحقیق صبحی صالح) به امام علی (ع) نادرست بوده و سپس، …

شبکه اجتهاد: این نوشتار با تبیین فرایند حکمرانی در غرب و بدیل آن در حکمت اسلامی به ضرورت حکمرانی ولایی اشاره می‌شود. غرب پنج مرحله حکمرانی را طی کرد: اول: حکمرانی هرمی با رویکردی مستبدانه و ارباب و رعیتی و اقتدار مطلق و بی قید و شرط که منجر به توزیع ظلم و جور در مردم شد. دوم: حکمرانی بازاری از طریق تفکیک قوا؛ گرچه تقسیم قدرت با این الگوی حکمرانی شکل گرفت؛ اما اختاپوس قدرت‌ها، جایگزین حکمرانی هرمی شد و در واقع اقتدار ظلم و جور توزیع گردید. سوم: حکمرانی حزبی؛ این الگو توانست احزاب متعدد و شفاف را …

شبکه اجتهاد: روش‌شناسیِ معطوف به مسائل مستحدثه اساساً نمی‌تواند چیزی جدای از روش فقه جواهری باشد؛ یعنی روش جواهری به دلیل انعطاف، جامعیت، گستردگی و هوشمندی خاص خود توانسته در میان روش‌های دیگر، حتی در نسبت با روش شیخ انصاری، خود را نشان دهد و به همین دلیل مرکز توجه حضرت امام (ره) قرار گرفته است. روش صاحب جواهر بهترین روش از حیث توانایی ظرفیتی است؛ یعنی ظرفیت کشش‌پذیری و امتدادپذیری و پویایی‌پذیری دارد؛ بدین‌سان درعین‌حال که اصالتش را حفظ می‌کند، انعطاف و ظرفیتی دارد که قابلیت فعال‌ترشدن و تطبیق‌یافتن را در نسبت با مسائل مستحدثه دارد. البته نمی‌توان این …

شبکه اجتهاد: اعتراضات در دنیای معاصر نقش مهمی در زندگی سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مدنی انسان‌ها بازی می‌کند و معمولاً تغییرات مثبت اجتماعی و پیشرفت بشر ناشی از همین اعتراضات در دنیای معاصر بوده است و در مجموع رویکرد دنیای معاصر به اعتراضات مدنی مثبت است و می‌توان توسعه شهروندی متعهدانه در زمینه پذیرش اعتراضات را به‌عنوان رکنی از ارکان دموکراسی در دنیای معاصر مورد توجه قرار داد. دولت‌ها گاهی با اعتراضات خیابانی موافق نیستند؛ چون نقص حکومت‌ها در این اعتراضات بیان می‌شود و معترضانْ مقامات و مسئولان را آشکارا به چالش می‌کشند و آنها را وادار به پاسخگویی …

اختصاصی شبکه اجتهاد: شیخ حر عاملی در یک تقسیم‌بندی ابتدایی، در حلقه‌ی اخباریان قرار می‌گیرد. اما بی‌توجهی به طیف بودن و یکنواخت نبودن جریان اخباری‌گری، تصاویر غیر واقعی از وی برساخته است. توجه نکردن به منهج وی در شرح و فهم و اعتبارسنجی برخی روایات نیز به پررنگ شدن آن تصویر غیر واقعی کمک کرده است. در این مجال به نگاشته‌ای از ایشان اشاره خواهد شد. شیخ در این نگاشته به ضعف روایتی از کافی کلینی اشاره، آن را مستدل و بر آن پافشاری می‌کند. پژوهش شیخ، رساله‌ای است با عنوان «رساله فی الغناء». این رساله با محوریت یکی از …

اختصاصی شبکه اجتهاد: اغتشاشات و وقایع اخیر، با موج‌سواری و ایجاد فضای احساسی میان نوجوانان و جوانان شکل گرفت و باعث خسارات مادی و معنوی بسیاری شد. تحلیلگران معتقدند این وضعیت پایدار نیست؛ اما مسأله مهم و ماندگار، نگرش دانش‌آموز دهه هشتادی آینده‌سازان کشور و حتی مسئولان دهه‌های بعدی نظام است! براساس داده‌ها، وجه مشترک اغلب دستگیرشدگان، جهل ایشان نسبت به تحلیل صحیح از اوضاع کشور است. نگاه نادرست این افراد نسبت به مسئله انقلاب، حکومت اسلامی، احکام دینی، جایگاه انسانی و ایمانی انسان در نگاه دینی و نزد خداوند متعال، پوشش اسلامی و فلسفه آن، علت گرفتاری‌ها و کاستی‌های …

شبکه اجتهاد: فقه سکولار، گرایشی است که، مأموریت فقه را «تحقق حاکمیت اسلام» ندانسته و نه تنها برای اقامه دین در سطح جامعه، برنامه‌ای ندارد، بلکه سعی دارد از تمام ظرفیت فقه برای مقابله با این هدف استفاده نماید. این گرایش، چنین القاء می‌کند که، به دلیل اعراض و چشم فروبستن از جامعه پردازی، نقشی در حوادث و بحرانهای اجتماعی ندارد؛ اما به نظر می رسد که چنین نباشد. توضیح مطلب اینکه: فقه سکولار، دوگونه موضع‌گیری دارد: ۱. موضع‌گیری در صحنه جهانی این گرایش، در صحنه جهانی، توصیه به سپرانداختن در برابر نظام سلطه و کنارگذاشتن «اندیشه مقاومت» می‌کند. این …

شبکه اجتهاد: در تاریخ حوزه‌های علمیه ساختار فرایند قوه اجتهاد و استنباط همواره شاهد تحولات گوناگون بوده و این تحولات ناگزیر ادامه خواهد داشت. آخرین نمونه این تحول در عرصه آموزش سطوح عالی حوزه با عنوان بزرگ‌ترین طرح تحول اجتهادی در حال اجراست. به دلیل آثار و تبعات مهم این طرح، لازم است نظرات موافق و مخالف مورد عنایت جدی مسئولان محترم حوزه قرار گیرد و در نهایت به آنچه در جهت تقویت علمی حوزه‌های مقدسه است عمل شود.در این نوشته کوتاه از نگاهی مخالف با طرح، ضمن تحلیل یافته‌ها، با ارائه راهکارهایی سعی در کمک به روشن‌تر شدن ابعاد …

اختصاصی شبکه اجتهاد: پوشیده نیست که تحول حوزه، مطالبه بسیار قدیمی مقام معظم رهبری،‌ دغدغه دوسویه مراجع معظم تقلید و بزرگان حوزه (چه نبودش و چه بودش)، شعار مسئولان حوزه‌های علمیه و رؤیای اساتید و فضلا و طلاب حوزه است. اما اینکه تحول حوزه چیست و چگونه است، با گذشت دهه‌ها از آغاز حرکات اصلاحی و تحولی (اگر آغازی مانند دوره زعامت مرحوم آیت‌الله بروجردی را برای آغاز آن در نظر بگیریم) هنوز رازی سر به مهر است که حوزویان بهای گزافی را بابت آزمون و خطاهای این عرصه و تأخیر در اصلاحات می‌پردازند. هیچ از فضل و دانش پزشکان …

شبکه اجتهاد: اول آبان ماه هر سال یادآور غم سنگین و جانسوز شهادت او در غربت تبعید می‌باشد. شهادت مظلومانه و غریبانه او در پاییز طبیعت، بهار آزادی ملت ایران از استبداد و استعمار را ثمر داد. اما چون فرزند امام خمینی بود، در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی بسیار کم از او و شخصیت چند بُعدی او سخن گفته شد و به همین خاطر ناگفته‌ها درباره ابعاد شخصیتی او فراوان است. آیت‌الله سید مصطفی خمینی در همان حال که شخصیتی علمی در حوزه علمیه قم و حوزه علمیه نجف بود با آغاز نهضت امام خمینی و در مدت …

اختصاصی شبکه اجنهاد: گفتگوی پیش رو عصاره‌ای از برون داد کرسی ترویجی پیرامون روشناسی رفع تعارض اخبار در جواهرالکلام هنگام تعارض خبر ضعیف منجر با صحیح شاذ است که در خلال چند سوال و جواب مکتوب از حجت‌الاسلام مرتضی پژوهنده نویسنده این نوشتار ارایه می‌شود. اجتهاد: جایگاه سنت در دریافت معارف الهی را قدری تبیین بفرمایید؟ پژوهنده: قرآن معجزه وحیانی پیامبر اکرم (ص) در هدایت بشر، مسئولیّت سنگین تبیین خود را به دوش معصومان (ع) نهاده است. اجتهاد: رخداد تعارض در میراث ما متاثر از چه عواملی است؟ پژوهنده: امروزه سنت محکیّه (نفس قول، فعل و تقریر معصوم(ع)) نایاب و …

شبکه اجتهاد: از نظر اندیشمندان فقیه شیعه، احکام شرعی در یک نگاه کلی به احکام اولیه و ثانویه تقسیم می‌شوند [کما اینکه از جهات دیگر تقسیم بندیهای گوناگونی برای حکم شرعی بیان شده است]؛ این نحو از تقسیم بندی میان احکام که کاربرد‌های فراوانی نیز به دنبال دارد، عمری به بلندای فقه شیعه دارد؛ و در این نوشتار به دنبال تبیین این دو نوع حکم شرعی هستیم. لازم به ذکر است که در کنار احکام اولیه و ثانویه، ما با نوع دیگری از احکام بنام احکام حکومتی مواجه هستیم که در اندیشه فقهی و سیاسی شیعه یکی از مهمترین مسائلی …

شبکه اجتهاد: اینکه فقه حکومتی و فقه نظامات اجتماعی اسلام از ضروریات انقلاب اسلامی است، شکی نیست. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای ده‌ها فیش صریح در خصوص تحول فقاهت موجود و لزوم ارتقای آن به فقه حکومتی و فقه اداره نظامات اجتماعی دارد: «… استنباط فقهی، بر اساس «فقه اداره‌ی نظام» باشد؛ نه فقه اداره‌ی فرد…. فقه ما از طهارت تا دیات، باید ناظر به «اداره‌ی یک کشور»، «اداره‌ی یک جامعه و اداره‌ی یک نظام» باشد. شما حتّی در باب طهارت هم که راجع به ماء مطلق یا فرضاً ماءالحمام فکر می‌کنید، باید توجه داشته باشید که این در یک جا از …

شبکه اجتهاد: در جامعه سنتی‌ای که ظرف تشریع اسلام شد، “نظم اجتماعی”‌ای بود که “حکمرانی” را مدد می‌رساند. آمدن “ولایت مطلقه رسول الله”(ص) و “تشکیل حکومت مرکزی” توسط حضرت، همه این نهادها و سلسله مراتب آن‌ را از بین نبرد. “دولت فراگیر و مداخله گر”(لویاتان) جای نهادهای اجتماعی حکمرانی ننشست. برخی نمونه‌های آن نظم و نهادهای اجتماعی: ۱. ترتیب اولیاء: در تجارت و نکاح و… مطرح بود. متصرف به ترتیب: مالک (خود فرد)، پدر و جد، وصی و وکیل و دست آخر حاکم شرع بود. یعنی حاکم و حکومت جایی که خللی در نهادهای قبل بود (مثل سفاهت بازاری یا …