شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
علم فقه فرزند قرآن و حدیث هست به جهت اینکه تکیه گاه و مستندات اصلی فقه، قرآن و حدیث است لذا به نظر می‌رسد کسی که می‌خواهد مجتهد در فقه باشد و درس خارج فقه بدهد، قبل از آن باید مجتهد در قرآن و حدیث باشد. اگر اطلاعات استاد فقه از علوم قرآن و حدیث در حد عمومی باشد، کفایت نمی‌کند و این درس خارج، مناسب نیست. یک استاد درس خارج باید متخصص در مباحث قرآن و مجتهد در علوم قرآن و علوم حدیث باشد؛ در کرسی‌های دروس خارج این خلاء و کمبود مشهود است بنابراین اولین پیشنهاد این است که اساتید دروس خارج قبل از تدریس فقه، آگاهی‌های تخصصی و اجتهادی در علوم قرآن و حدیث را کسب کنند.
به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر مهدی مهریزی استاد، محقق و پژوهشگر علوم دینی، نبود درس خارج «تفقه در دین» و «فلسفه فقه»، عدم استفاده از «دانش‌های تجربی بشری»، عدم ارتباط با «مراکز پژوهشی و پژوهشگاه‌ها» و همچنین «خروجی‌های علمی» بسیار اندک را از مهم ترین خلاء‌هایی کرسی‌های درس خارج دانست و بیان کرد: اگر حوزه‌های علمیه این خلاء‌ها و کمبودها را رفع کند، می‌توان گفت که دروس خارج در وضعیت مطلوبی قرار دارند.
وی رفع خلاء درس خارج «تفقه در دین» را ضروری و مهم دانست به این دلیل که معتقد است: در درس خارج «تفقه در دین» می‌توان جایگاه عرصه‌های مختلف معارف دینی، جایگاه منابع دینی، نسبت و ارتباط قرآن و سنت و بسیاری از مسایل دیگر را مورد بحث و بررسی قرار داد.
استاد مهریزی تأکید دارد که اگر کسی می‌خواهد مجتهد در فقه باشد و درس خارج فقه بدهد، قبل از آن باید مجتهد در قرآن و حدیث باشد. اگر اطلاعات استاد فقه از علوم قرآن و حدیث در حد عمومی باشد، کفایت نمی‌کند و این درس خارج، مناسب نیست.
وی همچنین درباره آینده حوزه‌های علمیه گفت: حوزه‌های علمیه آینده روشنی خواهند داشت، اگر به دو مساله مهم توجه داشته باشند؛ اولین مساله اینکه از فقه، خارج از توانش توقع نداشته باشند. بسیاری از مسایل، انسانی و بشری است و با فطرت و تجربه‌های عقلایی پاسخ داده می‌شود به همین دلیل نباید گمان کرد که فقه می‌تواند پاسخگوی همه مسایل باشد بلکه باید فقط در حوزه‌های مرتبط با فقه از آن استفاده شود. دومین مساله اینکه حوزه و دروس سیاست زده نشوند.
حجت‌الاسلام مهریزی در گفت وگو با «شفقنا»، بررسی کمی، کیفی و موضوع شناسی کرسی‌های درس خارج حوزه را امری بسیار ضروری دانست و اظهار کرد: درس‌های خارج در حوزه مطالعات دینی، جایگاه بسیار وسیعی دارند، اما تا به امروز یک مقاله یا کتابی جدی درباره درس خارج و تاریخچه آن یا مولفه‌ها و عرصه‌های دروس خارج نوشته نشده است. به عبارت دیگر تاکنون هیچ ادبیاتی در این زمینه تولید نشده لذا «پرونده درباره دروس خارج» به دلیل اینکه یک نگاه بیرونی به درس خارج محسوب می‌شود، سبب تولید یک نوع ادبیات جدید در این زمینه می‌شود و همچنین تأمل و پژوهش و تحلیل و ارزیابی این موضوع را به همراه خواهد داشت.
این محقق علوم دینی ادامه داد: آنچه امروز به عنوان کرسی‌های درس خارج شناخته می‌شود، مربوط به ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال اخیر است. از درس خارج شیخ انصاری و آخوند خراسانی یاد می‌شود اما اطلاع دیگری از سابقه درس خارج که مربوط به قبل از این زمان باشد، نداریم یا اگر هم چنین کرسی‌های بوده، عناوین و القاب آن با عنوان درس خارج شناخته نمی‌شده و شاید تنها برخی از واژه‌ها در بحث‌های حوزه و روحانیت در این دوره رایج شدند.
دروس خارج توسعه کمی و کیفی پیدا کرده، اما خلاء‌هایی دارد
وی به پیشرفت دروس خارج پس از پیروزی انقلاب اسلامی اشاره و خاطرنشان کرد: در این چهل سال که از تشکیل جمهوری اسلامی می‌گذرد و خصوصاً در ۳۰ سال اخیر، دروس خارج توسعه کمی و کیفی پیدا کرده است. در گذشته از نظر تعداد دروس محدودیت‌هایی وجود داشت که امروز این محدودیت‌ها وجود ندارد و تعداد دروس بسیار است.
از نظر کیفی نیز دروس خارج به قلمروهای جدید و مختلف وارد شده است. در گذشته درس‌های خارج تنها به موضوعات رایج فقهی محدود بود و مباحثی مانند: «کتاب الحج» و «کتاب الصلاه» بیشتر مورد توجه بود ولی بعد از انقلاب «کتاب القضاء» و «کتاب الحدود» و برخی موضوعات مبتلا به اجتماعی نیز مورد توجه قرار گرفت. اما در ۳۰ سال اخیر موضوعات متنوع و جدید به دروس خارج اضافه شدند. درس خارج مسایل مستحدثه و مبتلا به جامعه مانند پول، ارزهای دیجیتال و هر چیز دیگری که مساله می‌شود، به سرعت شکل می‌گیرد. به همین دلیل دروس خارج هم از نظر موضوعات، تنوع کیفی پیدا کرده و هم یک کثرت عددی و کمی پیدا کرده که این امری بسیار نیکو، پسندیده و مثبت است، اما دروس خارج خلاء‌هایی هم دارند.
اساتید دروس خارج قبل از تدریس فقه، آگاهی‌های تخصصی و اجتهادی در علوم قرآن و حدیث را کسب کنند
این پژوهشگر علوم دینی در ادامه به خلاءهای دروس خارج حوزه اشاره و بیان کرد: علم فقه فرزند قرآن و حدیث هست به جهت اینکه تکیه گاه و مستندات اصلی فقه، قرآن و حدیث است لذا به نظر می‌رسد کسی که می‌خواهد مجتهد در فقه باشد و درس خارج فقه بدهد، قبل از آن باید مجتهد در قرآن و حدیث باشد. اگر اطلاعات استاد فقه از علوم قرآن و حدیث در حد عمومی باشد، کفایت نمی‌کند و این درس خارج، مناسب نیست. یک استاد درس خارج باید متخصص در مباحث قرآن و مجتهد در علوم قرآن و علوم حدیث باشد؛ در کرسی‌های دروس خارج این خلاء و کمبود مشهود است بنابراین اولین پیشنهاد این است که اساتید دروس خارج قبل از تدریس فقه، آگاهی‌های تخصصی و اجتهادی در علوم قرآن و حدیث را کسب کنند.
جای خالی «درس خارج تفقه در دین» مشهود است
مهریزی به کمبود برخی از دروس در کرسی‌های درس خارج اشاره و عنوان کرد: بسیار مناسب است در کنار پرداختن به مسایل مستحدثه و نظام‌های فقهی که به نظام سیاسی، اقتصادی و پزشکی پرداخته می‌شود، به موضوعات دیگری هم پرداخته شود. اولین بحث «درس خارج تفقه در دین» است. قرآن تأکید دارد که تفقه در دین کنید. علما از همین آیه برای اجتهاد در احکام استفاده می‌کنند در صورتی که دین مجموعه‌ای از اعتقادات، معارف، اخلاق و احکام می‌باشد و منحصر کردن آن به تفقه در احکام بسیار ناقص است. انحصاری کردن دین به تفقه در احکام خود را اینجا نشان می‌دهد که هنوز ما نمی‌دانیم، نسبت فقه با اخلاق و کلام چیست؟ نسبت احکام با اخلاق و معارف چیست؟ کدام مهم تر هستند و باید به کدام بیشتر بپردازیم؟ باید چه مقدار برای احکام، اخلاق، اعتقادات، باورها و معرفت‌های انسانی انرژی مصرف کنیم؟ تقدم و تأخر اینها کجاست؟ جایگاه و نسبت حدیث و قرآن چیست؟ هدف و رسالت اصلی دین چیست و قلمرو دین کجاست؟ سهم احکام و فقه و اخلاق و اعتقادات در دینداری چیست؟ اگر یک جامعه‌ای از نظر عبادات و احکام، سطح مطلوبی داشت، این جامعه به معنای حقیقی دیندار است؟ این ابهامات و پرسش‌ها نشان می‌دهد دروسی که مجموعه دین را ببیند و به این پرسش‌ها پاسخ دهد، وجود ندارد.
وی افزود: متکلمین می‌گویند اشرف علوم «کلام» است. در کتاب‌های اخلاقی گفته می‌شود اشرف علوم، «اخلاق» است. فقها می‌گویند اشرف علوم «فقه» است. دلیل این تعدد نظر در مورد یک موضوع خاص این است که هر یک به مساله نگاه بخشی دارند و از بیرون به موضوع دین نگاه نمی‌کنند بنابراین باید در سطحی بالاتر این نگاه‌ها با هم هماهنگ و یکسان شوند. مثلاً‌همانطور که یکی از کارهای هیئت دولت و رییس هیئت دولت این است که با نظارتی در سطح بالاتر، وزارتخانه‌ها را از نگاه بخشی بیرون بیاورد تا هماهنگ شوند. نام این هماهنگی در مجموعه دین، «تفقه در دین» است و امروز جای «درس خارج تفقه در دین» در میان دروس خارج حوزه خالی است. در درس خارج «تفقه در دین» می‌توان جایگاه عرصه‌های مختلف معارف دینی، جایگاه منابع دینی، نسبت و ارتباط قرآن و سنت و بسیاری از مسایل دیگر را مورد بحث و بررسی قرار داد.
«درس خارج فلسفه فقه» خلائی دیگر در میان دروس خارج حوزه است
این پژوهشگر علوم دینی با بیان اینکه «درس خارج فلسفه فقه» خلائی دیگر در میان دروس خارج حوزه است، گفت: حدود ۲۵ سال پیش در دفتر تبلیغات اسلامی مجموعه گفت وگوهایی به عنوان فلسفه فقه صورت گرفت و در چند سال اخیر هم یکسری کتاب‌هایی در ارتباط با این موضوع نوشته شده، اما درس خارج فلسفه فقه نداریم و کمبود آن در میان دروس حوزه مشهود است چرا که درس‌های خارج حوزه یک بخشی فقه و یک بخشی اصول است و فلسفه فقه مشرف بر آنهاست. در حقیقت فلسفه فقه پرسش‌های بنیادین فقه و اصول را بررسی می‌کند و به پرسش‌های فقهی از بیرون نگاه می‌کند و در کنار آن به بسیاری از پرسش‌های دیگر از جمله هدف فقه و نسبت فقه با کلام و علم اصول، پاسخ می‌دهد.
در درس خارج از «دانش‌های تجربی و بشری» استفاده چندانی نمی‌شود
وی بیان کرد: خلاء دیگری که در درس‌های خارج وجود دارد عدم استفاده از «دانش‌های تجربی و بشری» است. اطلاعات استادی که درس خارج مسایل مستحدثه مانند مباحث پزشکی، سیاسی، اقتصادی، پولی و بانکی و… را تدریس می‌کند، قاعدتاً تخصصی نیست به دلیل اینکه این موضوعات تخصصی هستند و ضروری است که اساتید درس خارج در کنار خود از اساتید و متخصصان مربوط به هر رشته استفاده کنند. به عنوان مثال اگر موضوع درس خارج اقتصادی است، از اساتید اقتصاد یا حتی طلابی که به طور تخصصی درس اقتصاد خواندند استفاده شود و به صورت مشترک درس را برگزار کنند؛ استاد اقتصاد درباره موضوع درس بحث کند و استاد درس خارج مباحث شرعی و دینی را به صورت تخصصی برای شاگردان تبیین کند. برگزاری درس به صورت مشترک در دانشگاه‌ها متعارف است و اتفاق عجیبی نیست. و اساتید دانشگاهی صاحب نظر بسیار هستند که می‌توانند در کنار اساتید درس خارج، کلاس‌ها را مشترک برگزار کنند.
«خروجی‌های علمی» درس‌های خارج بسیار اندک است
مهریزی به یکی دیگر از خلاءهای کرسی‌های درس خارج اشاره و خاطرنشان کرد: درس‌های خارج از نظر تربیت شاگرد در سطح قابل قبولی هستند، اما «خروجی‌های علمی» درس‌های خارج بسیار اندک است. دانشجویی که در دانشگاه و مقطع دکتری تحصیل می‌کند تا پایان تحصیل باید چند مقاله علمی ارایه داده باشد. یک طلبه هم باید در دوران تحصیل خود مقاله‌های علمی، بنویسد. لذا اساتید باید از طلاب بخواهند که هر سال یک مقاله فقهی بنویسند و درباره آن بحث کنند، اما شاهدیم که این رویه در کرسی‌های درس خارج حوزه بسیار کمرنگ است.
درس‌های خارج باید در «ارتباط با مراکز پژوهشی و پژوهشگاه‌ها» باشند
این استاد حوزه علمیه خلاء دیگر دروس خارج را عنوان کرد و گفت: ضروری است که درس‌های خارج در «ارتباط با مراکز پژوهشی و پژوهشگاه‌ها» باشند. در قم پژوهشگاه‌های حوزه و دانشگاه، فرهنگ و اندیشه اسلامی، معارف اسلامی و … به صورت تخصصی فعالیت می‌کنند، بسیار مناسب است که در این مراکز یا با همکاری این مراکز درس‌های خارج شکل بگیرد و موضوع دروس انتخاب شوند چرا که ارتباط میان پژوهش و آموزش دو طرفه است. به عنوان مثال پژوهشکده فقه دفتر تبلیغات اسلامی روی یکسری سوژه‌های جدید کار می‌کند، مناسب است که در این پژوهشکده با همین موضوعات درس خارج برگزار شود. یا این پژوهشکده سوژه‌ها و موضوعات جدید و جدی را آماده و در اختیار اساتید درس خارج قرار دهد تا در کلاس‌ها تدریس شود؛ در این صورت درس‌های خارج عینی تر و مفیدتر خواهند بود و به تبع آن دو عنصر مهم زمان و مکان در موضوعات تحقق می‌یابند، اما متأسفانه در حال حاضر چنین تعاملی کمرنگ است.
استاد مهریزی درباره مهم ترین کاستی‌ها و موانع برای رسیدن درس‌های خارج به وضعیت مطلوب، اظهار کرد: در ۴۰ سال اخیر به مرور تحولات و موضوعات جدیدی به وجود آمد و امروز گویی دنیا از نظر تحول و تنوع یکباره منفجر شده لذا سرعت زمانه بیشتر از پیشرفت حوزه بوده است، اما با این حال معتقدم که چندان عقب نیستیم. اگر مدیریت حوزه تدبیر کند که فعالیت‌ها بیش از گذشته تأثیر و فایده داشته باشند، اساتید درس خارج و دانشگاه با یکدیگر همکاری داشته باشند و به موضوعات جدید بپردازند، پیشرفت‌های بسیاری به دست می‌آید
وی تأکید کرد: برای تدریس دروس رایج مثل نماز، جهاد و حج کتب بسیاری در دسترس است، اما درباره برخی از موضوعات منابع آماده‌ای وجود ندارد و استادی که بناست چنین موضوعاتی را تدریس کند به یک هفته مطالعه و استفاده از تخصص‌های تجربی و بشری نیاز دارد، بنابراین پیشنهاد دارم برخی از موضوعات که محل بحث هستند به صورت درس خارج یکبار در هفته برگزار و سپس تکثیر شود.
تفکر سنتی به معنای مذموم آن در حوزه امروز چندان مشهود نیست
این پژوهشگر علوم دینی درباره وجود تفکر سنتی در درس‌های خارج که مورد انتقاد برخی از کارشناسان است، گفت: در حال حاضر تفکر سنتی به معنای مذموم آن در حوزه چندان مشهود نیست؛ بسیاری از اساتید درس خارج زیر ۷۰ سال سن دارند، از نگاه و فکر جدید برخوردارند و با مسایل و دنیای روز آشنا هستند لذا به نظرم این فضا در حوزه شکسته شده است اینکه بیشترین امتیاز به موضوعات سنتی داده شود و گفته شود اگر درس خارج استادی راجع به نماز نیست، پس این استاد کم سواد است دیگر مطرح نمی‌شود. بلکه اگر استاد درس خارج موضوعات جدیدی را مطرح کند، از بدنه و فضلای حوزه امتیاز علمی بیشتری کسب می‌کند.
دلیل برخی از عقب ماندگی‌ها سرعت تحولات زمانه است
وی ادامه داد: دلیل برخی از عقب ماندگی‌ها سرعت تحولات زمانه است. شتابی که دنیا در موضوعات برداشته، باعث می‌شود که انرژی ما به آن اندازه نباشد، ولی با برنامه ریزی شورای مدیریت حوزه و راه اندازی بخشی تحت عنوان «مطالعه درس‌های خارج حوزه» که به مطالعه بیرونی این امر بپردازد و غیر مستقیم به درس‌های خارج جهت دهد و به دنبال خروجی‌های علمی بیشتری باشد، بخشی از این عقب ماندگی جبران خواهد شد.
همه مشکلات عالَم را با درس خارج نمی‌توان حل کرد
وی در پاسخ به این پرسش که در چه صورت می‌توان عنوان کرد که درس‌های خارج در وضعیت مطلوب و موثری هستند؟ اظهار کرد: اگر خلاء‌هایی که به آن اشاره کردم از جمله اینکه درس‌های خارج به «تفقه در دین» و مسایل «فلسفه فقه» بپردازند، از دانش‌های تجربی بشری استفاده کنند، با مراکز پژوهشی و پژوهشگاه‌های حوزه‌های مطالعات دینی ارتباط داشته باشد و خروجی‌های علمی افزایش یابد، در این صورت می‌توان گفت که دروس خارج در وضعیت مطلوبی قرار دارند. البته من معتقدم همه مشکلات عالَم را با درس خارج نمی‌توان حل کرد، نیازی نیست که فقه متکفل همه مسایل باشد. فقه کارکرد خاص خود را دارد و نباید با افراط و تفریط به آن نگاه کرد بلکه باید یک طریق میانه و معقول داشت.
اگر حوزه و دروس سیاست زده نشوند، آینده حوزه‌های علمیه روشن خواهد بود
استاد مهریزی در پاسخ به این پرسش که با ادامه روند فعلی، حوزه‌های علمیه در دهه‌های آینده همپای نیازها، پاسخگوی جامعه خواهند بود؟ گفت: حوزه‌های علمیه آینده روشنی خواهند داشت، اگر به دو مساله مهم توجه داشته باشند؛ اولین مساله اینکه از فقه خارج از توانش توقع نداشته باشند. بسیاری از مسایل، انسانی و بشری است و با فطرت و تجربه‌های عقلایی پاسخ داده می‌شود به همین دلیل نباید گمان کرد که فقه می‌تواند پاسخگوی همه مسایل باشد بلکه باید فقط در حوزه‌های مرتبط با فقه از آن استفاده شود. دومین مساله اینکه حوزه و دروس سیاست زده نشوند.
