شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: بی‌شک می‌توان شهید صدر را یکی از بزرگترین متفکران جهان اسلام دانست. جمله معروف رهبر انقلاب درباره این شهید بزرگوار را بسیار از اهالی فکر و اندیشه به یاد دارند که فرمودند: «او بی‌شک یک نابغه و یک ستاره درخشان بود. از جنبه علمی، جامعیت و تحقیق و نوآوری و شجاعت علمی را یکجا دارا بود. در اصول، در فقه، در فلسفه و در هر آنچه با این دانش‌ها ارتباط می‌یابد، در زمره بنیانگذاران و صاحبان مکتب محسوب می‌شد». ازاین‌رو بازخوانی آثار این متفکر بزرگ در هر مقطع و زمانی می‌تواند رهنما و راهگشا باشد. در این راستا جدیدترین اثر منتشرشده از این متفکر بزرگ را که پژوهشگاه شهید صدر به‌تازگی روانه بازار کرده، در گفت‌وگویی با مترجم این اثر به بازشناسی و بررسی نشسته‌ایم. «حوزه و بایسته‌ها» مجموعه سخنرانی‌ها، مقالات و نامه‌های شهید درباره حوزه، روحانیت و مرجعیت است که حجت‌الاسلام سید امید مؤذنی آن را به فارسی ترجمه کرده است.
اهمیت این کتاب که شما را به ترجمه این کتاب واداشت، چیست؟
مؤذنی: کتاب «حوزه و بایسته‌ها» بخشی از کتاب بارقه‌هاست که در پروژه ترجمه مجموعه آثار شهید صدر قبلاً ترجمه شده بود. بارقهها، مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات شهید صدر در موضوعات مختلف است که منظومه‌ای از بخش‌های گوناگون اندیشه شهید صدر را به نمایش می‌گذارد. بخشی از این کتاب فصلی است که نظرات و اندیشه‌های شهید صدر را درباره حوزه دربرمی‌گیرد. ازآنجاکه این بخش از کتاب دربردارنده مطالب کم‌نظیر و بسیار ارزشمندی درباره حوزه و نقش آن در تحولات امت اسلامی است، ضرورت داشت که به‌صورت مجزا به چاپ برسد تا توجه درخوری به این مطالب فراهم شود. البته در کنار محتوای بارقهها، مطالب جدیدی مانند مقدمه کتاب حلقات که به نقد و بررسی شیوه نگارش کتاب‌های درسی حوزه می‌پردازد و نیز چند نامه مربوط که در کتاب بارقهها وجود نداشت نیز منتشر شده است.
اهمیت این کتاب به میزان درکی است که ما از اهمیت خود شهید صدر داریم. شهید صدر نقشی سازنده و تحول‌آفرین ایفا کردند و نیز اندیشه‌های نو و بنیادینی درباره حوزه داشتند که البته از رهگذر آن بخش زیادی از دیدگاه‌های ایشان درباره جامعه و تحول آن نیز هویدا می‌شود. البته هنوز اندیشه‌های شهید صدر به‌خوبی مطالعه نشده و لازم است تا این اندیشه‌ها با ترجمه‌ای روان به دست اندیشمندان و دانشوران برسد تا زمینه بهره‌گیری از نوآوری‌های فکری شهیدصدر فراهم شود.
شهید صدر رسالت و مسئولیت حوزه را در این کتاب چگونه بیان کرده است؟
مؤذنی: شهید صدر حوزه را به‌مثابه نهاد تبیین، دفاع و اجرای دین معرفی می‌کند. هدف حوزه این است که بتواند نیروهای امت اسلام را به جهت پیاده شدن اسلام در سطح جامعه هدایت کند و خود به‌عنوان مهم‌ترین متولی تبیین و دفاع از دین در مقام وجود عملی دین یا به‌تعبیری پیاده‌سازی این وجود تلاش کند. شهید صدر دین را به دو وجود نظری و وجود عملی یا واقعی تقسیم می‌کند که اولی افکار و اندیشه‌های موجود در دین است و دومی وجودی است که قرار است از دین در عرصه واقعیت زندگی انسان پیاده شود. دین به مثابه انسان نمازگزار، جامعه عادل و نظام مالی بدون ربا و سالم، نمونه‌هایی است از آنچه که دین می‌خواهد در واقعیت انسانی محقق شود. شهید می‌گوید همان‌گونه که حوزه در مقام اندیشه وظیفه تبیین و تبلیغ دارد، در دفاع از وجود مادی و عینی دین نیز وظیفه دارد و باید برای انتقال دین از سطح اندیشه‌ها به عرصه واقعیت اجتماعی برنامه داشته باشد و تلاش کند.
دیدگاه شهید درباره اصلاح حوزه آن هم نسبت به دوران بعد از استعمار و اصطلاحاً در فضای درگیر با مدرنیسم چیست؟
مؤذنی: شهید صدر در برخی از گفته‌های خود بیان می‌کند که حوزه متناسب با تغییر شرایط پیرامونی خود، تحول پیدا نکرده است. یعنی حوزه در ادبیات، ابزارها و رویکردها نتوانسته است خودش را به سطح تحول مطلوبی که مناسب با اقتضائات زمان است برساند. امروز جهان اسلام با تغییر در زیرساخت‌های حکمرانی مواجه است و استعمار نوع اندیشیدن و زیرساخت فکری، حقوقی، اقتصادی و… حکومت‌ها را به دست گرفته است و در این فضا فرقی نمی‌کند که حاکم مسلمان بر مسند باشد یا غیرمسلمان. چون این نظام‌ها و اندیشه‌های غربی و غیراسلامی است که در عمل بر جامعه اسلامی حکومت می‌کند. به‌تبع این اندیشه‌ها و نظام‌های غربی، زیست مردم مسلمان شکل می‌گیرد و طبیعتاً نمی‌توان از فرد مسلمان در دل مجموعه‌ای از نظام‌های غربی که بر حقیقت زندگی او حاکمند و تمام رفتار او را احاطه کرده‌اند، انتظار داشته باشیم که زیستی اسلامی داشته باشد.
شهید صدر می‌گوید اگر ما به‌مثابه حوزه می‌خواهیم به عرصه دفاع از دین ورود کنیم، ابتدا باید سطح مواجهه را متوجه شویم و ثانیاً متناسب با آن برنامه‌ریزی کرده و نیرو تربیت کنیم که در این مرحله تحول حوزه ضرورت پیدا می‌کند. در مرحله بعد نیز باید برای تحقق این وجود عینی اسلام وارد عمل شویم که این‌ها همه تحقق پیدا نمی‌کند، مگر با تحقق حکومت اسلامی؛ یعنی حکومتی که مبانی و نظام‌هایش اسلامی است، نه فقط حاکمانش مسلمان باشند. حوزه از سطح مواجهه فردی و موردی به سطح مواجهه اجتماعی و مسئله استعمار رسیده و باید سطح مبارزه خودش را به سطح نظام‌ها برساند.
بحث تغییر کتب حوزوی هم در همین راستا مطرح می‌شود؟
مؤذنی: اصلاح کتب درسی به‌مثابه یکی از اتفاقاتی است که ذیل تحول حوزه باید انجام شود. شهید صدر می‌گوید که ما به کتاب‌هایی نیاز داریم که به ما در عرصه تربیت نیرو کمک کند تا بتوانیم نیروهایی تربیت کنیم که هم در سطح مواجهه با مسائل روز باشند و هم از عمق فقهی و اصالت دینی کافی برخوردار باشند. برای این کار نیازمند کتاب‌هایی هستیم که منطق آموزشی درستی داشته باشد. آسیب اصلی در کتاب‌های حوزوی این است که کتب درسی آموزشی نیستند، بلکه کتبی علمی هستند که به منظور تدریس هم مورد استفاده قرار می‌گیرند. این موضوع طلبه را با پیچیدگی‌های بی‌دلیل و بی‌حاصلی مواجه می کند. شهید صدر اعتقاد دارد باید این پیچیدگی‌ها را از بین ببریم تا طلبه با محتوای اصلی مورد نیاز هر چه سریعتر آشنا شود و وارد مرحله پژوهش متناسب با مسائل روز شود.
این مواجهه با مسائل روز چه نسبتی با امتداد اجتماعی اجتهاد که در این کتاب آمده دارد؟
مؤذنی: این بحث مفصلی است که در یک مصاحبه نمی‌توان به آن پاسخ داد. یکی از نکات شهید صدر مسئله اجتهاد است که باور دارد اجتهاد ضمن حفظ اصول و مبانی فعلی، باید تحول پیدا کند. تعبیر شهید صدر این است که در فضای فعلی اجتهاد، توسعه عمودی داشته‌ایم، ولی افق و عرض این ساختمان فقهی، امتداد پیدا نکرده است. یعنی مسائل ما همان مسائل گذشته است که با بررسی‌های ژرف‌تری، به سراغش رفته‌ایم؛ ولی اکنون باید همین بررسی‌ها را با همان عمق، در مسائل جدید انجام دهیم. این مسئله جدید به معنای مسائل مستحدثه صرف نیست؛ بلکه باید مسئله اجتماعی را نیز با همان ماهیت اجتماعی‌اش به فقه عرضه کنیم و برای این کار باید در نگرش‌ها و دریافتمان از مسائل انسان معاصر نیز تحول رویکرد داشته باشیم و مسئله اجتماعی انسان معاصر را درک کنیم و فقه را به مقام پاسخگویی و مدیریت این مسائل بیاوریم. این همان کاری است که شهید صدر در اقتصادنا آغاز کرده و مکتبی جدید در فقه قلمداد می‌شود. این ضرورت ریشه در این باور دارد که فقه باید در تمام مسائل و موضوعات انسان معاصر حضور داشته باشد و برای آن‌ها پاسخی ارائه دهد.
