شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: مدارس علمیه شهر قم، این روزها جنب و جوش سال گذشته را ندارد. بعضی از این مدارس به طور کامل تعطیل هستند و بیشترشان اگر چه باز هستند ولی حضور طلاب در آنها مثل سال گذشته نیست. وضعیت دیگر حوزه‌های علمیه دیگر استان‌ها نیز به همین شکل است.
قرنطینه و تبعات آموزشی آن برای حوزه
از اواخر بهمن و اوایل اسفند ۹۸ با شناسایی چند مورد مبتلا به ویروس کرونا در قم، موضوع بیماری کرونا در ایران بحث برانگیز شد. ویروسی که تا به امروز دارویی برای مداوای آن کشف نشده و تأثیرات عمیقی را بر سبک زندگی انسان‌ها گذاشته است. در این میان، نظام‌های آموزشی دنیا نیز با چالش‌هایی جدّی روبرو شده‌اند. سیستم‌های آموزشی که بیشتر مبتنی بر ارتباط حضوری و چهره به چهره بودند، به اجبار به سمت ارتباطات مجازی کشیده شده‌اند. نظام آموزشی سنتی حوزه‌های علمیه نیز از این قاعده مستثنی نبوده است.
آغاز کرونا و تعطیلی تمام دروس
با جدّی شدن بحث کرونا در قم، دروس خارج مراجع تقلید تعطیل شد و از ابتدای اسفندماه نیز مدارس علمیه نیز وارد فاز تعطیلی شدند. در ابتدای راه، طبعا وضعیت حوزه با سردرگمی روبرو شد اما با تداوم تعطیلی‌ها و تأکید مراجع عظام و اساتید بزرگ بر لزوم پیگیری آموزش در حوزه، آموزش حوزوی به صورت مجازی پیگیری شد. البته بعضی از استادان سرشناس که تا پیش از کرونا نیز از امکانات روز همچون کانال اطلاع رسانی و وبسایت استفاده می‌کردند با بحران جدی روبرو نشدند؛ اما تعدادی دیگر از اساتید که از فضای مجازی دور بودند، عملا مجبور به استفاده از این فضای برای اطلاع رسانی شدند.
از منع فضای مجازی تا سال فضای مجازی
در حوزه‌های علمیه استفاده از فضای مجازی برای آموزش، سال‌ها پیش از کرونا آغاز شد و علاوه بر انتشار فایل‌های صوتی نوارخانه‌های قدیمی، وبسایت مدرسه فقاهت نیز بیش از یک دهه است که به صورت تخصصی دروس خارج فقهای شیعی را در سراسر دنیا پوشش می‌دهد؛ اما با محدودیت‌های کرونایی، ابعاد کمّی و کیفی دروس حوزوی در فضای مجازی تغییر بسزایی کرده است و بار سنگینی از فضای آموزشی به فضای مجازی منتقل شده است. توسعه فضای مجازی در عمل، یکی از آیین‌نامه‌های بحث برانگیز شورای معاونان حوزه‌های علمیه سراسر کشور را بی‌اثر نمود. به موجب این بخشنامه طلاب اجازه استفاده از گوشی‌های تلفن هوشمند در مدارس علمیه و خوابگاه‌های آن را نداشتند و این کار خلاف قانون حوزه محسوب می‌شد. در وضعیت فعلی حتی طلاب مدارس علمیه نیز مجبور به استفاده از وسایل ارتباطی هستند. استفاده از فضای مجازی و توسعه حضور طلاب در این فضا به اندازه‌ای مورد توجه قرار گرفته است که مدیر حوزه‌های علمیه، در آغاز سال تحصیلی، شعار امسال را «حوزه و فضای مجازی» قرار داده است.
دروس حضوری و مجازی
کرونا اگر چه برخی از دروس حوزه را به تعطیلی کشانید و برخی دیگر را تنها در فضای مجازی محبوس نموده است، اما بیشتر دروس به صورت حضوری و مجازی برگزار می‌شود. از ابتدای سال تحصیلی جدید، با اطلاعیه معاونت آموزش حوزه، تعطیلی تمام دروس حضوری ابلاغ شد. بر اساس این ابلاغیه تعطیلی درس‌ها به صورت انبوه و تجمعی در تمام سطوح و مقاطع تا عادی شدن شرایط و عبور از این مرحله ادامه خواهد یافت. همچنین باید هر نوع فعالیت آموزشی مانند امتحان، نشست‌های علمی که مستلزم تجمع باشد، مدیریت و به زمانی دیگر موکول شود.
حضور در درس البته شرایط خاصی دارد که از آن جمله، استفاده از ماسک و نداشتن نشانه‌های مریضی کرونا است؛ اما در عین حال محدودیت‌هایی برای حضور در درس بعضی از استادان سرشناس حوزه نیز وجود دارد. برای نمونه درس حضوری استاد شهیدی، تنها برای تعدادی از طلاب که کارت ورود به جلسه را دارند امکان پذیر است؛ اما این نقیصه تا حدودی با پخش زنده دروس رفع شده است.
پخش زنده دروس
یکی از پدیده‌های جدید در این راه، استفاده از پخش زنده دروس است. پیش‌تر، وبسایت مدرسه فقاهت با استفاده از نرم افزار تخصصی خود، امکان پخش زنده صوتی را برای برخی از دروس فراهم آورده بود؛ اما در این دوره استفاده از پخش زنده تصویری از طریق اینستاگرام به صورت امری شایع در آمد. برای نمونه حضرات آیات علوی بروجردی، شهیدی، سید محمد جواد شبیری زنجانی دروس خود را به صورت زنده در لایو اینستاگرام منتشر می‌کنند. همچنین بعضی از استادان همچون استاد اراکی، مباحث را از طریق وبسایت آپارات برای این کار بهره می‌برند. حضرات آیات جوادی آملی و شیخ جواد فاضل لنکرانی نیز دروس خود را در وبسایت خود به صورت لایو بارگزاری می‌کند.
استفاده گسترده از کانال‌های اطلاع رسانی
همانطور که اشاره شد تا پیش از دوره کرونا، تنها برخی از استادان مطرح، دروس خود را در فضای مجازی منتشر می‌کردند، اما در این دوره استفاده از کانال‌های اطلاع رسانی در اپلیکیشن‌های ارتباطی همچون ایتا و تلگرام شایع شده است. راحتی استفاده، شیوع به کارگیری تلفن‌های هوشمند و این ابزار اطلاع رسانی، به توسعه آموزش حوزوی کمک بسزایی نموده است. برای نمونه آنگونه که در کانال رسمی مدرسه علمیه مرحوم آیتﷲالعظمی لنگرودی که یکی از مدارس آزاد و خارج از برنامه شورای عالی است آمده، استادان این مدرسه در سال تحصیلی جاری دست کم ۱۵ کانال اطلاع رسانی برای انتشار دروس و ارتباط استاد با طلاب تأسیس کرده‌اند. این وضعیت در مورد مدارس رسمی تحت برنامه در قم به صورت جدّی‌تری پیگیری شده است و استادان موظفند دروس را به صورت منظم در شبکه‌های مجازی دنبال کنند. دروس مجازی به دو شکل آفلاین و آنلاین برگزار می‌شود. طلاب نیز موظف به پیگیری دروس و ارائه تقریر هستند. مباحثههای طلاب در همین فضا به صورت مجازی و تلفنی ادامه پیدا کرده است.
سامانه‌های آموزشی
همچنان که مؤسسات آموزشی همچون مؤسسه امام خمینی، دانشگاه باقرالعلوم و جامعه المصطفی العالمیه برای آموزش خود از سیستم یکپارچه استفاده نموده‌اند و آموزش و سنجش‌های آموزشی را در همین بستر انجام می‌دهند، حوزه علمیه قم نیز نظام جامع آموزش بر خط خود را با عنوان سامانه «نجاح» راه اندازی نموده است. طلاب از طریق این سامانه می‌توانند صوت دروس خود را گوش کنند و در امتحانات که به صورت مجازی در همین صفحه برگزار می‌شود شرکت نمایند. همچنین طلاب دروس خارج امکان آن را دارند که تقریرات دروس را در سامانه «تقریر» بارگزاری نموده و با دیگر طلاب به اشتراک بگذارند. ضمن آنکه قرار است آزمون مصاحبه درس خارج نیز به صورت مجازی برگزار شود. شایان ذکر است که به موازات وبسایت نجاح، نشست دوره‌ای اساتید نیز اقدام به برپایی وبسایت مدرس آنلاین نموده است. مراکز تخصصی هم دروس‌و برنامه‌هایشان را به صورت مجازی پیگیری نموده‌اند.
مؤسسات پژوهشی حوزوی
مؤسسات پژوهشی حوزوی در ابتدای دوره کرونا با مشکلاتی روبرو بودند. چرا که به واسطه خطر کرونا، از یک سو بخشی از طلابی که اصالتا قمی نیستند، به شهرهای خودشان بازگشتند؛ و از سوی دیگر به واسطه محدودیت‌های کرونایی، تمام ادارات و مؤسسات برای یک دوره زمانی به صورت کامل تعطیل بودند. در حال حاضر نیز بخشی از کارهای پژوهشی و ارتباط بین پژوهشگران به صورت آنلاین انجام می‌شود. ضمن آنکه قریب به اتفاق نشست‌های پژوهشی نیز به فضای مجازی منتقل شده و به صورت وبینار برگزار می‌گردد.
نقاط مثبت و منفی
توسعه فضای آموزشی به فضای مجازی نقاط مثبت زیادی به همراه دارد. از سویی طلاب، امکان بیشتری برای برنامه ریزی بر اساس محدودیت‌های زمانی خود را پیدا می‌کنند و از سوی دیگر استادان نیز با امکانات آموزشی بیشتری روبرو هستند؛ اما در عین حال این شکل آموزش، به دلیل جدید بودن از یک سو و به واسطه سابقه تاریخی و تأثیرات عمیق آموزش چهره به چهره از سوی دیگر، باعث ایجاد مشکلات و سردرگمی‌هایی برای طلاب و استادان شده است. خصوصا آنکه روح تربیتی آموزش حوزوی که بر اساس ارتباط مستمر و چهره به چهره با استاد بود، در این روش کمرنگ شده و بلکه از بین می‌رود./ مباحثات
