شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع): آنچه در مناظره می‌تواند باعث نتیجه‌بخشی باشد، توجه به اصول مشترک بین ادیان است. امام رضا(ع) هم، در مناظرههایشان بر این نکته توجه داشتند. همچنان که در مناظره با اهل کتاب مباحثی چون توحید، پیامبران الهی و نزول کتاب‌های آسمانی مطرح می‌شد و با استناد به همین امور، حقانیت آن اثبات می‌شد.
به گزارش شبکه اجتهاد، متن زیر یادداشتی از دکتر عباس مصلایی پور، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) در مورد اصول مناظره و آزاداندیشی در سیره امام رضا (ع) است که در ادامه می‌خوانید؛
امام رضا(ع) برای حفاظت از حریم دین و پیشگیری و پیراستن دامن پاک آن از تحریف عالم‌نمایان، همواره با روش‌های ایده‌آل و جذاب علمی و فرهنگی می‌کوشیدند تا مناظره‌ها، همیشه در مسیر عزت و سربلندی اسلام و تشیع نتیجه‌بخش و سودمند باشد. مهم‌ترین شیوه‌های حضرت به شرح زیر است.
۱- استفاده بجا و مناسب از مبانی طرف مقابل
یکی از فنون مناظره این است که فرد محاجه‌کننده، برای اثبات باطل بودن نظر طرف مقابل، از مبانی خود او استفاده می‌کند و به‌کمک آن مطالب، عقاید او را به‌کلی طرد و باطل می‌سازد.
امام رضا(ع) در مناظره با فرد مسیحی فرمود: «ای مسیحی! سوگند به خدا، ما به عیسی که به محمد(ص) ایمان داشت، ایمان داریم و بر عیسای شما، ایرادی نمی‌گیریم، جز آنکه نماز و روزه‌اش کم بود.»
نصرانی گفت: «سوگند به خدا علمت را فاسد کردی و کارت را ضعیف ساختی؛ من فکر می‌کردم که تو، داناترین مسلمانان هستی.» امام رضا(ع) فرمود: چطور؟ نصرانی گفت: «از سخن تو که می‌گویی عیسای شما کم‌روزه و کم‌نماز بود، درحالی‌که عیسی حتی یک روزه افطار نکرد و یک شب هم نخوابید و در طول عمر، روزه‌دار و هر شب، شب‌زنده‌دار بود.» امام رضا(ع) فرمود: «برای چه کسی روزه می‌گرفت و نماز می‌خواند؟» زبان نصرانی بسته شد و سخنش قطع شد.
۲- بیان اصول و معیارهای کلی و عقلانی و استناد به مبادی منطقی
امام رضا(ع) در مواجهه و مناظره با زنادقه و ملحدان که به هیچ کتاب یا خدایی معتقد نبودند از روش عقلی و استدلال بهره می‌جستند. همین‌طور با اهل کتاب از طریق استدلال عقلی و بر اساس اشتراک‌های دینی به رفع اشکال‌ها و به اثبات حقانیت اسلام می‌پرداختند، زیرا بدون تعقل نمی‌توان تناقض‌های بین ادیان را رفع کرد.
۳- داشتن سعه‌صدر و انصاف
امام رضا(ع) در طول مناظره، تسلط و آرامش خاصی داشتند و در بعضی موارد نیز گل لبخند بر لبانشان شکوفا بود. این موجب می‌شد طرف مقابل با آزادی و راحتی سؤال کند و به بحث ادامه دهد. انصاف کامل هم از دیگر نشانه‌های شخصیت علمی و ارزشی امام رضا(ع)بود.
امام، هم خود انصاف را رعایت می‌کرد و هم اگر طرف مقابل سخن علمی می‌گفت و استدلال درستی داشت ضمن تأیید، او را تشویق و ترغیب می‌کرد. از این برتر گاه به انصاف وی نیز اقرار می‌کرد. یعنی می‌فرمود: «انصاف به خرج دادی»
۴- برخورداری از آزادگی و روح علمی
اقتدار علمی امام رضا(ع)و شخصیت الهی آن حضرت موجب شده بود که ایشان از روحی بلند و آزادگی علمی والایی برخوردار باشند. بر اثر این روح علمی، در سراسر مناظره از هرگونه امر ناشایست و ناروا پیراسته و به همه ارزش‌ها و فضیلت‌های زیبا آراسته بود، نه جدلی در کار بود و نه حیله، نه مخاصمه و نه هیاهو، نه لغزش و غفلت و نه هیچ امر نادرست دیگر. به جهت همین آزادگی و روح علمی است که امام رضا(ع)در مناظرههایشان ابتدا از طرف مقابل درخواست می‌کردند سؤال بپرسند.
به این سبب به رأس الجالوت، پیشوای بزرگان یهودیان فرمود: تسألنی أو أسألک؟ فقال بل اسألک ولست أقل منک حجت الا من التوراه أو من الأنجیل أو من زبور داوود او ما فی صحف ابراهیم و موسی؛ از من می‌پرسی یا من از تو بپرسم؟ ولی هیچ دلیلی را از تو نمی‌پذیرم، مگر اینکه در تورات یا انجیل یا زبور داوود یا صحف ابراهیم و موسی باشد.
۵- تکریم طرف مناظره
تکریم طرف مناظره یکی دیگر از روش‌های امام رضا(ع) بود. مناظره بین امام و عمران نمونه‌ای از آن است. آنگاه‌که عمران، اسلام آورد امام(ع)او را تکریم کرده و دنبال او فرستادند.
وقتی عمران وارد شد امام(ع) خوشامد گفته و محترمانه استقبال کردند. از آن‌پس بود که نزد امام(ع)می‌آمد و از علم فراوان آن حضرت بهره می‌برد و خود یکی از دعوت‌کنندگان به اسلام شد. حکیمان، صاحبان اندیشه و بدعت‌گذاران نزد او می‌آمدند و از وی درباره بهترین مسائل سؤال می‌کردند. عمران نیز به پرسش‌های آن‌ها پاسخ می‌داد.
۶- عنایت به احکام الهی
امام رضا(ع) حتی در اوج مناظره و بحث، به احکام الهی کاملاً عنایت داشتند. در جلسه مناظره با عمران آنجا که بحث حساس شده بود، صدای اذان بلند شد و امام(ع) برای نماز برخاستند. عمران عاجزانه درخواست کرد که امام(ع) بحث را ادامه دهد چون دلش نرم و آماده پذیرش مطلب شده بود. اما امام(ع) با آرامش فرمودند: «بعد از خواندن نماز برمی‌گردیم.» سپس به اقامه نماز مشغول شدند و بعد از نماز دوباره بحث را ادامه دادند. روشن است که منطق و هدف امام(ع) از بحث‌ها و مناظره‌ها، تبیین و اجرای تعالیم الهی بود.
۷- تسلط بر علوم و زبان‌های مختلف
از امتیازهای چشمگیر امام رضا(ع)در مناظره‌ها، تسلط کامل علمی حضرت نسبت به موضوع‌های گوناگون است. چنان‌که در مناظره با جاثلیق، اطلاع حضرت از متون تورات، انجیل و شناخت شخصیت‌های برجسته عالم یهودیت و مسیحیت از عوامل بزرگ موفقیت حضرت بودند.
۸- تفویض مسوولیت به تازه‌مسلمانان
یکی از شیوه‌هایی که امام رضا(ع) در برخورد با طرف مناظره اعمال می‌کردند، استفاده از نوگروندگان به آیین اسلام بود. حضرت رضا(ع) پس‌ازآنکه عمران صابی مسلمان شد، روی او سرمایه‌گذاری و برای مناظره با مخالفان آماده کردند.
۹- تکیه‌بر اصول مشترک بین ادیان
آنچه در مناظره می‌تواند باعث نتیجه‌بخشی باشد، توجه به اصول مشترک بین ادیان است. امام رضا(ع) هم، در مناظرههایشان بر این نکته توجه داشتند. همچنان که در مناظره با اهل کتاب مباحثی چون توحید، پیامبران الهی و نزول کتاب‌های آسمانی مطرح می‌شد و با استناد به همین امور، حقانیت آن اثبات می‌شد. امروزه این امر از موارد ضروری گفت‌وگو بین ادیان و بهترین راه معرفی اسلام است.
۱۰- اقناع مخالف
حضرت رضا(ع) در مناظره‌های خود از چنین شیوه‌ای برخوردار بود. بدین سبب، مخالفان کاملاً قانع می‌شدند و برخی از آن‌ها نیز هدایت یافتند، چون زمینه هدایت در آنان بود. عمران صابی، مناظره‌ای طولانی با حضرت رضا(ع) دارد.
نوفلی می‌گوید که در این مناظره، سؤال و جواب طولانی شد و حضرت او را در اکثر مسائل، مجاب کرد تا به آنجا رسید که گفت: «ای آقای من شهادت می‌دهم تو چنان هستی که وصف کردی».
۱۱- توجه به اقتضاهای مناظره
امام رضا(ع) همیشه در مناظره‌ها و برخوردهای‌شان متوجه طرف مقابل بود و بر آن اساس عمل می‌کرد. مثلاً در برخورد با علمای ادیان دیگر یا از روش عقلی و استدلالی یا از روش نقلی یعنی ارجاع به کتاب‌های مقدس خودشان و اقوال بزرگان آن‌ها استفاده می‌کرد.
اما در مناظره با متکلمان اسلامی علاوه بر توسل جستن به استدلال عقلی، از آیه‌های قرآن و اقوال شخصیت‌های تاریخی بهره می‌جست. آنچه در مناظره با سلیمان مروزی، مأمون و علی بن‌جهم اتفاق افتاد دلیل بر این مطلب است.
۱۲- استناد به منابع قابل‌قبول طرف مناظره
امام رضا(ع) با عنایت به همین شیوه به نوفلی فرمود: «می‌روم با مسیحی‌ها با انجیل‌شان، با یهودی‌ها با تورات‌شان، با صابئی‌ها با آیین خودشان، با هیربدان با آیین پارسی‌شان و با رومیان به زبان خود آنان بحث می‌کنم تا مأمون بفهمد که خلافت را به‌ناحق غصب کرده است».
۱۳- آزاداندیشی
یکی از مهم‌ترین شیوه‌ها در مناظره‌های امام رضا(ع) آزاداندیشی ایشان است. اصلی که در اسلام بیان می‌کند و همواره بر آن تأکید دارد، اساساً منطق اسلام، منطق عقل و اندیشه است.
امام رضا(ع) می‌فرمایند: «لیس عباده کثره الصلاه و الصوم إنما العباده التفکر فی أمر الله عز وجل عبادت به فراوانی نماز و روزه نیست بلکه عبادت، تفکر در امر والاست».
حضرت در مناظره با عمران صابی حدود هشت بار او را به تعقل، تنبه دادند و این بدین جهت بود که مطمئن شوند جواب‌های آن حضرت را فهمیده است. نمونه دیگر در مناظره با جاثلیق و رأس الجالوت است که حضرت به آن دو اجازه دادند تا آزادانه بتوانند عقایدشان را بیان کنند. صبح نو
